Dat we onze fietstocht in Praag aanvatten heeft praktische redenen (er zijn goedkope vluchten met Ryanair), maar ook omdat vader er tijdens zijn oostfrontperiode verschillende keren is geweest. Hij is er zeker gepasseerd tijdens de 11-daagse treinreis van Graz (Oostenrijk) naar Zhytomir (Oekraine), en bovendien hij kwam er enkele keren nadat hij gekwetst was geraakt en her en der werd gestuurd om van zijn verwonding te herstellen. Zo bracht hij een hele tijd door in Knowitz (nu Knovice), een 50-tal km ten zuiden van Praag. We zullen op onze tocht niet in Knowitz passeren, want dat zou een fameuze omweg zijn, maar ik wil er later een stuk tekst aan wijden. Maar eerst Praag : vader schrijft er altijd in lovende bewoordingen over, noemt het consequent de 'Goldene Stadt'. In zijn oorlogsverslag maakt hij er zowaar een toeristische attractie (toen al) van. Zo schrijft hij : "Ook het stadhuis is merkwaardig, het kan zelfs een beeldhouwwerk genoemd worden. Met aan de achterzijde het merkwaardigste van Praag : de Sprekende Klok, waar elk uur de 12 apostelen verschijnen en verdwijnen (...). Die attractie trekt talrijke bezoekers, je kan je nooit alleen op die plaats bevinden, er zijn immers heel de tijd 25 tot 50 mensen verzameld, die zich dan de werking door een stadsgids laten uitleggen. Een interessante ervaring !" En over de kathedraal : "Ook hier ziet het er uit als een bedevaartplaats, er is een aanhoudende stroom toeristen en bewonderaars.". Ook hier valt op dat hij de plaatsnamen consequent 'verduitst' : zo spreekt hij van de 'Wenzelplatz' (Wenceslasplein) en 'Hradschein'(Hradcany).
Vader heeft het echter niet over het feit dat de Duitsers in de stad een terreurbewind hadden gevestigd, waarbij vooral de grote Joodse kolonie het moest ontgelden. Van de 55000 joden die bij het begin van de oorlog in Praag woonden werden er twee derden gedeporteerd naar de concentratiekampen. Toch vind je er nu nog vrij veel sporen van de joodse aanwezigheid in de loop der eeuwen. Een aanrader om ze te bezoeken !
Toen vader in Praag passeerde was Reinhard Heydrich al dood. De 'slachter van Praag' stierf in juni 1942 nadat hij bij een -half mislukte- aanslag gewond werd. De uitvoerders van de aanslag, Kubis en Gabcik, werden verraden door een collega-parachutist en pleegden zelfmoord nadat ze zich manhaftig tegen de Duitsers hadden verzet in de crypte van de Cyrilluskerk. Over deze aanslag, de voorbereiding en de nasleep, werden talloze boeken geschreven en films gemaakt. Onlangs zag ik een bijzonder interessante documentairereeks in afleveringen op een Nederlandse zender, waarbij men zich had gebaseerd op het boek van Laurent Binet, HhhH.
De nazi's sloegen keihard terug. Het dorp Lidice, waarvan men verkeerdelijk uitging dat de inwoners iets met de aanslag te maken hadden, werd letterlijk van de kaart geveegd en zo goed als alle inwoners op gruwelijke wijze om het leven gebracht. In Pardubice werden 32 inwoners geexecuteerd. Pardubice is een van onze overnachtingsplaatsen.
Toen Karen, Bavo en ik anderhalf jaar geleden op citytrip in Praag waren deden we een rondleiding met een gids in het thema van het verzet tijdens de 2de Wereldoorlog. We bezochten de gewelven onder het stadhuis, waar grote groepen weerstanders zich hadden verschanst. Toen de Duitsers zich terugtrokken uit Praag hebben ze uit frustratie nog heel wat (vermoedelijke) weerstanders standrechterlijk geexecuteerd.
Na de oorlog ging de cyclus van wraak en wederwraak verder : liefst 2,7 miljoen Sudeten-Duitsers werden uit Tsjechie verdreven. Dat daarbij eveneens gruwelijkheden werden gepleegd staat als een paal boven water: executies, verkrachtingen, folteringen waren aan de orde van de dag. In de documentaire waar ik daarnet naar verwees werd gezegd dat Tsjechen en Polen die zwarte bladzijde uit hun geschiedenis nog altijd niet in de ogen willen kijken. Ik moet de Duitsers nageven dat ze dat wel doen : in Berlijn vind je heel wat tentoonstellingen en musea waarin de naziterreur onomwonden wordt getoond en van commentaar voorzien. Op die manier kan dat afschuwelijke stuk verleden verwerkt worden. Al is dat verhaal natuurlijk nooit helemaal afgehandeld (ook in Duitsland steekt extreem rechts weer de kop op...). Stof tot nadenken, dus...
Voor wie interesse heeft in ons rittenschema : je vindt het hieronder.
Overnachten doen we in eenvoudige hotelletjes of jeugdherbergen. Alle overnachtingsplaatsen werden bij voorbaat vastgelegd.
RITTENSCHEMA In het spoor van Juul deel 2 september 2017
Dag 1 (zaterdag 02/09) : vlucht naar Praag + verkenning van de stad Dag 2 (zondag 03/09) : via Milovice naar Nymburk (80 km) Dag 3 (maandag 04/09) : Nymburk naar Pardubice (via Kutna Hora) (95 km) Dag 4 (dinsdag 05/09) : Pardubice naar Moravska Trebova (114 km) Dag 5 (woensdag 06/09) : Moravska Trebova naar Olomouc (68 km)
Dag 6 (donderdag 07/09) : Olomouc naar Stramberck (100 km) Dag 7 (vrijdag 08/09) : Stramberck naar Zywice (100 km) Dag 8 (zaterdag 09/09) : Zywice naar Krakau Dag 9 (zondag 10/09) : dag in Krakau/Auschwitz Dag 10 (maandag 11/09) : Krakau naar Debica (120 km- Dag 11 (dinsdag 12/09) : Debica naar Jaroslaw (110 km) Dag 12 (woensdag 13/09) : Jaroslaw naar Lviv (110 km) Dag 13 (donderdag 14/09) : per trein naar Zhytomir Dag 14 (vrijdag 15/09) : Zhytomir naar Berezivka Dag 15 (zaterdag 16/09) Berezivka naar Kiev Boryspil Dag 16 : terugvlucht naar Brussel
Zoals ik vroeger al vermeldde heeft vader in de gevangenis, terwijl hij wachtte op zijn proces, een oorlogsverslag geschreven. In die tekst, die hij eerder opvatte als een soort reisverslag, geeft hij zijn relaas, zonder enige vorm van politieke en/of ideologische standpunten. Aan de hand van het verslag kan je (met enige moeite) zijn tocht reconstrueren. Het eerste deel van zijn reis, de opleiding, is vrij goed te volgen en je kan de route enigszins consequent noemen (steeds verder naar het oosten). Nadien wordt het een erg ingewikkelde zaak : het contingent waartoe vader behoorde werd als het ware van hot naar her gestuurd : Tsjechië, Polen, Duitsland... alle mogelijke plaatsnamen passeren de revue. Enkele moeilijkheden daarbij : heel wat plaatsnamen worden in het Duits vermeld, maar zijn ondertussen veranderd doordat de locaties simpelweg in een ander land zijn gesitueerd (voorbeeld : vader spreekt van Breslau, dat nu Wroclaw in Polen is). Vooral bij kleinere dorpjes is dat een probleem, en heel vaak kost het behoorlijk wat opzoekingswerk om de plaats terug te vinden. Google Maps maar ook 'gewone' kaarten zijn daar noodzakelijke hulpmiddelen bij. Af en toe zijn er spelfouten gemaakt bij het overtypen en soms maakte vader zelf een foutje bij het spellen van de plaatsnaam. Dikwijls vermeldt hij "in de buurt van..", en zo kan de juiste locatie toch opgespoord worden.
De tocht die we vorig jaar deden was niet zo'n probleem om te reconstrueren. We begonnen onze trip in Mollem, aan het huisje van meter Beek, fietsten vervolgens naar Leuven (waar vader zijn compagnie vervoegde en de eigenlijke treinreis begon). Wij spoorden van Leuven naar Mulhouse en vervolgens naar Cernay ('Sennheim'), waar vader 4 weken verbleef. De volgende grote halte was Wetzeldorf, nabij Graz. Daar bleef hij 3 weken en daarna spoorden ze in 11 dagen via Wenen, Praag en Krakau naar Zhytomir in Oekraïne. Dit jaar doen we het traject Praag-Zhytomir (en verder naar Kiev). Na de opleiding in Zhytomir werden de Vlamingen getransporteerd naar Debica in Polen (waar vader 2 maanden verbleef), en daarna naar Milowitz (huidig Milowice, nabij Praag), waar hij tot kerstmis 1943 de opleiding afwerkte. Daarna volgde de oorlogsinzet in Zhytomir. Vader geraakte er gekwetst en werd op transport gezet naar Lublin (Polen ). Daarna begon hij aan een uiterst ingewikkelde odyssee...
Wij slaan gemakshalve het traject Wenen-Praag over en starten onze trip in 'de gouden stad' Praag. We bezoek alvast drie relevant sites waar vader verbleef : Milowice, Debica en Zhytomir maar komen ook in de buurt van andere locaties. We zullen bij elke voor onze trip belangwekkende locatie stukjes uit zijn verslag citeren.
Het derde luik van onze tocht zal nog grondig moeten uitgespit worden. Omdat vader kris-kras door het toenmalige Duitse territorium werd verplaatst, zullen we keuzes moeten maken voor onze derde (en laatste) trip. Vermoedelijk zullen we ons moeten beperken tot Noord-Duitsland (streek van Hamburg) en de grensstreek van het huidige Polen, toen nog Duitsland (bijv. Stettin, nu Szcecin aan de Oder).
Maar dat is voer voor later. We concentreren ons vanaf nu op het traject Praag-Kiev. Nog anderhalve week en het is zo ver !
Een kritische bedenking op facebook van een vriend deed ons besluiten nog eens in te gaan op onze motivatie om, als zonen van een (ondertussen overleden) oostfrontsoldaat, in grote lijnen de route die vader volgde tijdens de oorlog over te doen.
Om het meteen scherp te stellen : deze tocht is geenszins een eerbetoon of bevestiging van de nazi-ideologie, die Hitler en zijn trawanten ertoe dreef om hun oorlog te voeren en het Derde Rijk te vestigen.
Ten tweede staan we volledig achter het standpunt dat collaboratie in die tijd een foute zaak was, en dus ook dat vader in se een foute keuze heeft gemaakt door naar het oostfront te trekken.
Het dossier van de oostfronters is anderzijds te complex om zomaar op een hoop te gooien met bijvoorbeeld de politieke collaboratie van groeperingen zoals VNV.
Het is in die context interessant om te kijken naar de motieven die de jonge mannen hadden om naar het oostfront te trekken. In zijn verhelderend boekje Terug naar het Oostfront schrijft Peter Dejaeghere : Wetenschappers en oud-Oostfronters zijn het er vandaag over eens dat twee motievenbundels overheersten bij de Oostfronters : Vlaams-nationalisme (of beter misschien : anti-belgicisme) en anticommunisme. Deze motieven zijn sterk met elkaar verweven, eigenlijk ondeelbaar (einde citaat). Welke motieven bij vader de doorslag hebben gegeven is niet meer te achterhalen. Hij sprak er nooit over, en in zijn oorlogsverslag (dat we als leidraad voor onze tocht gebruiken) wordt er evenmin over gerept. Wat we wel weten is dat vader uit een eenvoudig gezin (moeder was weduwe met 5 kinderen)uit Mollemse het platteland kwam, een gezin waar katholicisme en vlaamsgezindheid heel prominent aanwezig waren.
We zijn er van overtuigd dat heel wat jonge mannen zoals vader naïef en idealistisch aan hun odyssee begonnen, maar dat de confrontatie met de realiteit hard was blijkt al snel. Ik citeer opnieuw Peter Dejaeghere : Bij nogal wat vrijwilligers die ten strijde trokken zonk de moed al snel in de schoenen eens ze in de opleidingscentra aankwamen. Ze werden er helemaal niet met open armen ontvangen. Integendeel, de Vlamingen kregen er tijdens hun opleiding herhaaldelijk te horen dat ze "zum fressen und scheissen" waren gekomen. De behandeling door de Duitse oversten kwam over als een koude douche. (einde citaat)
Ook vader laat in zijn tekst herhaaldelijk blijken dat ze zich bedrogen voelden door de Duitsers. Zo schrijft hij : We waren zo dom geweest in hun handen te lopen en nu moesten we erdoor Heel vaak gebruikt hij het woord noodlot. Ze zaten in een trein waar ze niet meer konden afgeraken. Desertie was immers vaandelvlucht en daarop stond de dood met de kogel..
Waarom doen we toch dan wel ?
Eerst en vooral zien we dit als een sportieve prestatie, die speciaal is doordat ze ingebed is in een voor ons interessante en relevante context. De tocht, die we grotendeels met de fiets zullen afleggen, zal ons in minder evidente regios brengen. Wie haalt het in zijn hoofd om naar Oekraïne te fietsen ? En Polen en Tsjechië zijn evenmin evidente vakantiebestemmingen als we abstractie maken van citytriptoppers als Praag en Krakau.
Anderzijds is het voor ons boeiend om de plekken te bezoeken waar vader geweest is en te zien welke sporen er eventueel te vinden zijn. Je kan het een beetje vergelijken met de tocht van Arnaut Houben en zijn kompanen in het 2de deel van Ten Oorlog. Trouwens, er is in hun boek en de tv-reeks een passage die zich afspeelt in Zhytomir, waar Jonas Van Tielen een brief van een jonge oostfronter, die er gestorven en begraven is, voorleest. Zeer ontroerend !
Uiteraard is er ook die emotionele component van de vader-zoon relatie. Zoals alle ex-oostfronters hebben zijn oorlogservaringen ook onze vader getekend en dus ook ons beïnvloed. Het is niet eenvoudig om dat een plaats te geven als zoon of dochter van. Deze trip (of queeste) is dan ook een poging om dat -nu we dat nog kunnen- ervaringsgewijs te kaderen.
En wie weet levert onze tocht nog wat leesplezier en denkstof op voor wie de moeite neemt om dez blog te lezen.
Reacties zijn trouwens altijd welkom
Op 2 september is het zo ver : dan vliegen broer Koen en ik naar Praag. Het is de start van onze tweede trip in de voetsporen van vader Juul, oostfrontsoldaat van april 1943 tot het einde van de oorlog. De achtergrond voor deze tocht vind je uitgebreid beschreven in onze vorige blog www.bloggen.be/janenkoen, maar je krijgt zeker via deze nieuwe blog nog informatie over doel en inhoud van onze tocht, die we net als vorig jaar grotendeels met de fiets zullen afleggen. Een deel van het traject (van L'viv naar Korosten in Oekraïne) leggen we af met de nachttrein. Onze trip zal ongeveer 1400 km bedragen, waarvan we 1100 km per fiets zullen afleggen. Daarbij doorkruisen we drie landen : Tsjechië, Polen en Oekraïne. Vanuit Kiev vliegen we terug naar Brussel, waar we (hopelijk) op 17 september zullen aankomen.
Vorig jaar bracht de trip ons van Mollem, de woonplaats van vader, via Leuven, Cernay (Sennheim) en Wetzeldorf (bij Graz) naar Wenen. We bezochten zo veel mogelijk plaatsen die vader tijdens zijn opleiding heeft aangedaan. Dit jaar zullen we passeren in Milowice (bij Praag), Debica (Polen) en Zhytomir (Oekraïne), de stad in het toenmalige Rusland waar vader opleiding kreeg maar ook zijn eerste oorlogservaringen opdeed. In Zhytomir sneuvelden veel Vlaamse oostfronters. Een aantal liggen er begraven, en dat kerkhof willen we zeker bezoeken. Vermits er geen mogelijkheid is om van Zhytomir naar huis terug te keren fietsen we door naar Kiev, maar zo ver oostelijk is vader nooit geweest.
Net als vorig jaar nemen we als leidraad zijn oorlogsverslag, dat hij in de gevangenis schreef. Tijdens onze tocht zullen we er geregeld uit citeren, hoofdzakelijk in verband met de locatie waar we op dat moment zijn en waar vader over schrijft.
We hopen dat we jullie op die manier een stukje kunnen laten delen in deze ongetwijfeld boeiende tocht, die ons andermaal wat dichter zal brengen bij de ervaringen van een man die later onze vader zou worden, ervaringen die hem (en heel ons gezin) diepgaand hebben getekend.
