De Tantra's

Het thema leegte (sûnyatâ) is de basis voor de opkomst van tantra zowel in het hindoeïsme als in het boeddhisme en de benaming voor de belangrijkste groep geschriften, de Tantra's, binnen het vajrayaìta-boeddhime (Tibetaans-boeddhisme, tantristisch boeddhisme, diamanten voertuig).

De meditatie technieken beschreven binnen de Tantra's kenmerkt zich door de aanwezigheid van een vaste drie-éénheid:

• de persoon die mediteert
• de wegen die de mediterende volgt
• de gevolgen die de vrucht vormen van de meditatiepraktijk.

Deze drie zijn kenmerkend voor de manieren waarop tantra tot uitdrukking komt. In de woorden van de Boeddha wordt de leegte omschreven als volgt:

• afhankelijk van de olie en van de lont brandt het licht van de lamp.
• het brandt niet door het ene, of door het andere alleen. of door iets uit zichzelf.
• de verschijnselen (om ons heen) bestaan op dezelfde wijze evenmin uit zichzelf.
• alle dingen zijn niet-bestaand, en zijn waanvoorstellingen.
• Nibbanna (nirvanna) is de enige waarheid. (Pali-canin: Majjhima-nikãya III 140).

Uiteindelijk bestaat alles uit leegte, is er alleen leegte. Een persoon of individu is inherent ook leeg, alleen door het geloof in een identiteit ontstaat er vorm in de leegte welk niet reëel maar gemaakt is. Dit is het begin van de dualiteit, die dus ook niet reëel maar gemaakt is:

• leegte versus vorm
• zelf versus niet-zelf
• samsãra versus nirvãna
• onwetendheid versus wijsheid

De werkelijkheid is niet te vergelijken als een leeg vast, want ook het vat zelf bestaat uit leegte. De dingen zijn leeg want ze zijn van elkander afhankelijk (pratïtya-samutpãda). Leegte is de bestaansvoorwaarde voor alle zijn en tegelijk voor de vergankelijkheid daarvan; leegte maakt ook de bevrijding uit samsára mogelijk. Leegte begrijpen door wijsheid is verwezenlijking van de verlossing. De Indiase wijsgeer Nàgârjuna (2e eeuw na Chr.) formuleerde dit als volgt:

De conventionele waarheid (samvríti-satya) wordt door de doorsnee mens beschouwd als zijnde werkelijkheid. In wezen existeert zij niet, maar is alleen door het afhankelijk ontstaan naar voren getreden.

De hoogste waarheid (paraìnartha-satya) is onuitsprekelijk en alleen intuïtief te ervaren. Daartoe behorende technieken zijn onder andere yoga en meditatie en de tantra heeft gespecialiseerd in deze intuïtieve technieken. De meer scholarische boeddhistische stromingen, zoals de Theravada, verklaren 'leegte' door uit te leggen wat het niet is. De tantra kiest een meer positievere benadering door uit te leggen wat het wel is, en dit ook te laten ervaren middels intuïtief zelfonderzoek.