Het boek van A. Khlukhun ‘Alle mensen heten Janus’ gaat over het verbond tussen wetenschap, filosofie, kunst en religie. Hij beweert, zoals vele andere auteurs vóór hem, dat de mens twee kenwijzen heeft: een in-de-wereld-staan (participerende kenwijze) en een-kijken-naar-wereld (objectiverende kenwijze) en dat deze ‘in hun onverenigbaarheid complementair’ zijn.

Daarmee hij probeert te zeggen dat het leven een evenwichtsoefening tussen enerzijds het vrouwelijke, ontvangende, verbindende, lichamelijke, moederlijke, emotionele, gevende, relationele, hartstochtelijke, transformerende en inspirerende en anderzijds het mannelijke, energetische, onderscheidende, geestelijke, vaderlijke, redelijke, nemende, individuele, beheersende, behoudende en beslissende. Doorgaans een gematigd proces.

Mijn vraag is of het verantwoord is om bewust en gericht, in tegenstelling tot onwetend en toevallig (waarbij de noodzaak de zinvolheid bepaalt) de grenzen van die oefening op te zoeken en de bestaande harmonie te verstoren, als puur verzet tegen het gematigd proces.

De waarheid is als een stoel of als een bal of als een ander driedimensionaal voorwerp. Wanneer ik ernaar kijk, zie ik bijvoorbeeld de voorkant. Waneer jij kijkt, zie je de achterkant en nog een ander kan de onderkant zien. Discussies over wie nu het ware beeld ziet, zijn van geen enkel nut. We kunnen slechts aan elkaar vertellen wat we zien en vanuit welke perspectief dat gebeurt, beseffend dat ieders visie en standpunt per definitie beperkt is. In het beste geval kunnen we proberen om ons de positie van de anderen voor te stellen en van daaruit een ander beeld dan het onze te construeren. Echter, niemand kan ooit de gehele stoel of de gehele bal vanuit alle perspectieven tegelijk bekijken en vertellen. De gehele waarheid als feitelijke en/of psychische constructie is als een conglomeraat maar helaas, een beperkt menselijk wezen kan haar nooit in zijn totaliteit bevatten.

Voor alle duidelijkheid, deze visie hoort niet onder het post-modernisme. Het is niet omdat de gehele waarheid niet door een mens bevat kan worden dat alle perspectieven slechts een relatieve waarde hebben. Elk perspectief is wel degelijk een ‘waar’ perspectief maar daarom is de ‘waarde’ van die verschillende perspectieven niet dezelfde. Het perspectief met de hoogste waarde is het perspectief met de breedste scope. Anders gezegd: diegene die zich in het grootst aantal mensen tegelijk kan inleven, die zou het hoogste woord mogen hebben.

Volgens Henk Rijckaert (in zijn voorstelling 'Het experiment') verwerven mensen die leugens verspreiden, macht over anderen wat een vorm van plezier oplevert. Los van het morele oordeel over liegen, denk ik dat deze uitspraak juist is.

Er dienen vooreerst twee situaties te worden uitgesloten. In het geval dat de andere partij pertinent zeker is dat het om leugen gaat, roept de leugenaar enkel ergernis, medelijden op lachlust op. In het geval dat het slachtoffer onwetend is over feiten of het volle vertrouwen geeft aan de leugenaar, dan maakt de leugen deel uit van een opzettelijk bedrog. In beide situaties heeft het slachtoffer geen verweer wanneer er sprake is van een hiërarchische relatie.

Het vertellen van een leugen gaat gepaard met het verwerven van macht wanneer mensen in oorsprong gelijkwaardig waren. Juist de leugen doet deze situatie teniet doordat de ene kennis met meerwaarde schijnt te hebben die de ander niet heeft. Die nieuwe kennis brengt het slachtoffer in verwarring. Wanneer de nieuwe kennis bovendien niet strookt met de eigen vooronderstellingen, komt het slachtoffer op een dwaalspoor terecht. Het ondermijnt zijn zelfvertrouwen en maakt hem afhankelijk. Een situatie van afhankelijkheid schept een situatie van macht.

Een leugen is een verhaal dat niet strookt met de werkelijkheid maar een verhaal uit het hoofd van de leugenaar. Daar de leugenaar eigenaar is van een verhaal dat anderen waardevol vinden, dan wordt de leugenaar ook eigenaar van de gedachten van anderen. Of beter, de anderen laten de leugenaar eigenaar worden van hun gedachten. Met andere woorden, zijzelf geven de leugenaar die macht.

Als anderen het verhaal uit je hoofd waardevol vinden, dan ga je jezelf ook als persoon waardevol achten. Ik kan niet ontkennen dat het plezierig is om waardevol te lijken.