Maar we moeten toegeven dat we uit die boeken toch het meeste kunnen halen als het over de definitie van kunst gaat. Het staat voor mij vast dat kunst ondefinieerbaar is, of toch ten minste niet in één definitie kan worden samengevat. Dat is net wat kunst zo intrigerend maakt: de inhoud ervan is voor iedereen anders. Dit verklaart de grote hoeveelheid aan denkers die zich op het begrip ‘Kunst’ hebben gestort en op de proppen zijn gekomen met verschillende theorieën , de ene al uitgebreider (letterlijk en figuurlijk) dan de andere, om de waarde, de impact en de grenzen van de kunst voor eens en altijd vast te leggen. Deze verschillende opvattingen kunnen grosso modo worden ingedeeld in twee kampen.
Friedrich Schiller, de achttiende-eeuwse Duitse filosoof-toneelschrijver piekerde over het nut van de kunst. Hij begon met kunst op te splitsen in twee aspecten van de mens: de grillige, onvoorspelbare emotie en de logisch geordende ratio. Hij zag overal dat er altijd wel één van deze twee aspecten dominant was op het andere (bij zijn collega-filosofen overheerste vooral de ratio). Hij ziet kunst als een middel dat de orde herstelt en de verhoudingen uitbalanceert. Het esthetische is het raakvlak van het emotionele met het rationele en schoonheid is het perfecte evenwicht tussen de twee aspecten van de menselijke natuur…
Schillers ideeën zijn volledig in navolging met Aristoteles, de vader van de catharsisleer, die kunst koppelde aan het therapeutische. Goede tragedies zijn volgens hem emotionele rollercoasters: ze moeten de mensen bevrijden van doorstane emoties. Hier zit voor mij een diepe grond van waarheid in: kunst moet opluchtend werken, het moet je verroeren. Kunst katalyseert! Het kan het proces van verwerken in gang zetten, of je diepste opgekropte emoties naar boven brengen zodat je als het ware 100 kilo lichter kan verdergaan of de realiteit eindelijk onder ogen durft zien na het aanschouwen van het werk. Tragedies brengen een a fortiori-redenering teweeg: men ziet hoe hoofdpersonages kampen met emoties die erg zijn uitvergroot, waardoor op het einde de toeschouwers hun eigen emoties veel beter leren te plaatsen.
Friedrich Nietzsche, de grondlegger van het nihilisme, was verrassend neutraal en zelfs positief over de kunsten: hij ging verder op de bevindingen van Schiller en gaf namen aan zijn aspecten, die hij eerder als opwellingen beschouwde. Door het bestuderen van Griekse tragedies kwam hij tot de conclusie dat kunst bestaat uit een verbinding van de Dionysische geest (gekheid, dronkenschap) en de Apollinische geest (koelte, orde). Kunst slaagt erin deze twee tegenstellingen bijeen te houden, of liever de Dionysische geest in te tomen met de Apollinische, zonder dat de eerste zijn eigenwaarde verliest. En omgekeerd moet kunst eerst deze twee elementen bevatten om echt van kunst te spreken.
Ik vind persoonlijk dat kunstwerken die erin slagendeze tweetegenstellingen samen te weven, de krachtwerking van kunstperfect uitbeelden. Neem nu de Eastside Gallery in Berlijn: kunst als uiting van vreugde en teruggewonnen vrijheid op het vroegere symbool van repressie. Ironisch, maar de boodschap komt des te sterker over. Zo zie je ook dat kunst erg onderhevig is aan de tijd en de ‘mode’: de periode en maatschappelijke mentaliteit bepalen de normen van de ware kunst, namelijk deze die eigen blijft aan zijn definitie (kunst is ondefinieerbaar!). Deze filosofen achten kunst dus als waardevol omdat ze het publiek psychologisch verroert.
Maar je hebt ook een andere categorie: de filosofen die van mening zijn dat kunst geen enkel doel voor ogen heeft en dat we ons op geen enkele manier mogen laten meeslepen en in geen enkel geval empathie mogen tonen, maar zo objectief mogelijk moeten blijven omdat het anders onze kijk op de werkelijkheid zou kunnenverdoezelen. Immanuel Kant, deDuitse verlichtingsfilosoof,was hier een zeer grote aanhanger van. Je mag geen waarde hechten aan kunst of het zou wel eens fout kunnen lopen. Kunst als verslaving dus… maar dan tochzonder de destructieve bijwerkingen. Is het niet net de bedoeling om via kunst proberen te ontsnappen aan de realiteit? Geen kwaad woord over Kant, maar waarom zou er dan nog kunst moeten bestaan als je die concreet bestempeld als een verleiding waaraan zoveel mogelijk moet worden weerstaan?
Ook Nietzsche vond deze vaststelling compleet irrelevant en liet dit ook blijken door Stendhal, een 'echte kunstenaar', aan te halen: “Kunst is een belofte van geluk”. Volgens Nietzsche sloeg Kant alle deuren dicht die leiden naar het pad van het ware geluk. We moeten toegeven dat Kant hier toch wat te radicaal en voorbarig uit de hoek komt en dat hij blijk geeft van een gebrek aan relativeringsvermogen: sommige kunstwerken kunnen je gewoonweg niet onberoerd laten. ..
Maar je hebt nu eenmaal waarheidszoekende filosofen in de wereld, die ten alle koste enige vorm van pseudowaarheid uit ons bestaan willen filteren. Kunst kan nooit een meerwaarde bieden aan de realiteit omdat een kunstwerk nooit authentieker kan zijn dan het origineel. Hoe nutteloos is het wel niet iets zo goed mogelijk proberen na te bootsen als het origineel in de echte wereld voor het grijpen ligt... Men creëert niets: men verspilt enkel zijn tijd. Dé filosoof achter deze beginselen is niet van de minsten: hetwasde klassieke en gelauwerde filosoofPlato die kunst banaliseerde tot papegaaienwerk. Ook de emotionele impact die de kunsten zouden kunnen teweegbrengen, ervaart hij als negatief voor de mensheid: bij tragedies worden extreme emoties uitgebuit voor het vertier van anderen (dit was natuurlijk voor Aristoteles op de proppen kwam met de catharsisleer). Toneel vol wijze, kalme mensen: daar zou geen haan naar kraaien! Hij beschouwt de kunstvorm van de tragedie dus als verderfelijk, negatief voor de rationele ontwikkelingvan de mens en (ik citeer) als: “voedsel aan de groei van passies die men zou moeten laten afsterven”.
Zijn mening over poëzie ligt in dezelfde aard als die van Kant, namelijk dat het een te weerstane verleiding moet zijn. Het was zelfs zo erg dat hij in die tijd de literatuur van Homerus en consortenboycotte. Ze waren zich dus allebei wel degelijk bewust van de kracht van de kunst, maar weigerden het in een positieve, veel ruimere context te bekijken; ze weigerden hun oogkleppen af te werpen en dat getuigt naar mijn mening zelfs van onverdraagzaamheid. Waarom per se die wantrouwige houding tegenover de kunsten?
Ze is toch zo onschuldig… Waarom, denk je, schrijft een gezonde kalververliefde jongen poëtische liefdesbrieven naar het adres van zijn meisje? Behalve om haar waarschijnlijk te imponeren vooral ook omdat hij, onbewust, zijn gevoelens niet anders kan verwoorden dan op een lyrische manier. Is het dan zo verkeerd om die momenten te koesteren? Ik vind dat Plato vanuit een verkeerd perspectief kijkt naar de zin van de kunsten.
Ook Schiller en Nietzsche boden weerwerk tegen deze theorie. Schiller zegt dat we door de appreciatie van de kunst, op een andere manier naar dezelfde waarheid kunnen kijken; dat er dingen aan het licht zullen komen die door de rede worden verduisterd en dat we zo ook blijven stilstaan bij de ware schoonheid van de realiteit, die door de rede wordt verwaarloosd. Nietzsche ziet het anders en draait de stelling van Plato om: de zin van de kunst ligt net in het feit dat ze een illusie is, want in een wereld waar de ratio overheerst en er geen plaats meer is voor de kunsten, zouden we allemaal zelfmoord plegen. De wereld waarin we leven is ronduit lelijk en ellendig. Het is eigen aan de mens om er het beste van te maken en dat kan alleen door een uitvlucht te vinden in de kunst. Ze is een evenwaardige tegenkracht die ervoor zorgt dat we niet allemaal het loodje leggen, ofwel omdat we de echte wereld niet aankunnen, ofwel uit verveling.
“Kunst is de zegening en de vergoddelijking van het bestaan”, en wij moeten onze dankbaarheid hiervoor tonen. Nietzsche beschouwde zichzelf dan ook als een groot ‘mecenas’ van de kunsten. Vele filosofen (Kafka, Proust…) hebben Nietzsche later uitgekozen als grotevoorbeeld.
Maar volgens mij bestaat er nog een derde visie op de kunsten, namelijk de louter emotionele. Men heeft het over kunst als de lijm tussen het rationele en het emotionele; kunst als overbodig gegevenin de wereld, als belangeloos… Maar men is niet genuanceerd genoeg als het op emotioneel vlak aankomt, men blijft teveel aan de oppervlakte.De kunsten zijn onvermijdelijk en soms zelfsuitsluitend verbonden met gevoelens en vooral hoe de mensen die naar buiten brengen. Kunstenaars maken kunst om bepaalde emotieste tonen aan de wereld of ze te verwerken. Het publiek gebruikt die kunst om zelfgevoelens te vinden, om ze naar boven te brengen, om bevestiging te zoeken dat ze niet alleen op de wereld staan… Of zelfs gewoon om hoop te putten uit de schoonheidervan en hun bewondering ervoor, zonder ook maar één seconde na te denken over de rede, de zin, het doel. Soms doet men te veel zijn best om kunst te doorgronden, om ze te categoriseren, waardoor alle spontaniteit verdwijnt. Kunst is (net zoals Gods wegen) ondoorgrondelijk, en men moet dit leren aanvaarden.

Een andere filosoof met een uitgesproken perceptie op de kunsten en in wiens mening ik mij ook wel deels kan vinden is Arthur Schopenhauer (Nietzsches idool). Volgens hem bestaat de wereld waarin wij leven enkel uit ellende, lijden en verdriet; de wereldbol is eenieders tranendal. En de bron, de motor van al dit pessimisme is de menselijke wil. Onze wil is de sterkste kracht aanwezig in onszelf: ze dwingt ons voortdurend en op alle vlakken om voort te bestaan, om verder te leven. Alles in de natuur strijdt met elkaar en zichzelf om een verder voortbestaan te garanderen.
Naar zijn filosofie kent de mens alleen maar lijden en zal hij nooit honderd procent gelukkig zijn in zijn leven omdat als hij denkt dat hij het ware geluk te pakken heeft, zijn persoonlijke definitie van geluk automatisch verandert. Het leven is één grote tantaluskwelling. Mensen stoppen nooit met te verlangen naar telkens iets anders en sterven onbevredigd en onverzadigd: zelfs de dood biedt geen verlossing want volgens hem wordt de mens telkens weer naar deze godvergeten bol teruggekatapulteerd, zoals een oersterke magneet die zijn aantrekkingskracht nooit verliest. Je kan hieruit afleiden dat zijn visie op het bestaan nogal deterministisch was… Maar niet als het op de kunst aankwam!
Kunst is de tijdelijke verlossing, het aangename briesje op een drukkende zomerdag, het straaltje optimisme in deze onverbeterlijk negatieve wereld. Kunst biedt een vluchtig ontsnappen aan onze persoonlijke wil. Hij had het danvooralover de muziek, die hij omschreef als “de allerhoogste der kunstvormen”: muziek (in die tijd ging het waarschijnlijk over de klassieke muziek) kan onze wil plaatselijk verdoven, waardoor wij tijdelijk verlost zijn van het onderdrukkende juk van invloeden, en de essentie van het bestaan aan ons kan verschijnen als een openbaring.
Toch is er maar één onbenullige herinnering aan onze wil nodig en we worden onverbiddelijk teruggesleurd naar ons miezerig bestaan hier op aarde. Dit gevoel, door hem omschreven als “de esthetische extase” is zeer fragiel, maar men kan er zich volgens hem in oefenen door telkens en telkens opnieuw, uren en uren te luisteren. Je kan je natuurlijk wel voorstellen dat deze filosofie in goede aarde viel bij vele latere kunstenaars zoals Wagner en Tolstoj. Volgens Schopenhauer is kunst dus het enige zeldzame goede in een wereld, gedomineerd door pessimistische duisternis.

“Kunst kan je leven redden” (de gevleugelde woorden van Mr. Osieur). Wat is kunst?.. een toevluchtsoord in moeilijke tijden, de soundtrack van je leven, de kleur op het blanco blad van het bestaan…

© Olivier V (all rights reserved)

Bronnelijst
Encarta Winkler Prins Encyclopedie
www.filosofie-online.nl
www.wikipedia.org
http://plato.stanford.edu/entries/schopenhauer/
www.filosofie.be
"Encyclopedie van de Filosofie"
www.cultuurkritiek.nl