In één van zijn leerredes spreekt de Boeddha over de 'zeven factoren van verlichting'. Nu is het niet mijn bedoeling om via deze blog mensen te winnen voor het boeddhisme of welke andere religie ook, maar het gaat hier om universele eigenschappen die belangrijk zijn voor een werkelijke verdieping van de meditatie en de verdere ontwikkeling van een harmonieus en vervuld leven. Deze zeven factoren van verlichting zijn kwaliteiten van de geest die, als we ze in onze meditatiebeoefening ontwikkelen, onze relatie met de wereld om ons heen diepgaand en in positieve zin kunnen beïnvloeden. Zij worden onderverdeeld in drie opwekkende kwaliteiten (inzet en energie, onderzoek en verrukking), drie stabiliserende kwaliteiten (concentratie, rust en gelijkmoedigheid) en opmerkzaamheid die als functie heeft de andere in evenwicht te houden en met elkaar te verbinden. Begrip van deze kwaliteiten betekent kennis hebben van het recept van een sterk geneeskrachtig en helend medicijn, de reden waarom ik ze in deze en volgende bijdragen uitvoerig wil behandelen. Zoals bij elk ander aspect van meditatie is het van wezenlijk belang om deze eigenschappen die we in onze formele sessies ontwikkelen ook in ons dagelijks leven te belichamen om een echte en duurzame verandering teweeg te brengen.
OPMERKZAAMHEID
Spil en middelpunt van onze meditatiebeoefening is opmerkzaamheid: een helder gewaarzijn van wat er op ieder moment gebeurt, rechtstreeks en direct zelf zien wat aanwezig is en wat waar is. Het is het onvoorwaardelijk en volledig geven van onze aandacht aan ieder moment en elke activiteit, dit in tegenstelling tot het functioneren op automatische piloot, half in slaap, onoplettend, onbewust van wat we doen of wat er gebeurt. Hierbij moet de focus liggen op het voltrekken van de activiteit zelf en niet zozeer op het uiteindelijke resultaat dat vanzelf bevredigend zal zijn omwille van de zorg die we aan het uitvoeren van de activiteit besteden.
Opmerkzaamheid heeft drie functies: 1. Helder en duidelijk waarnemen wat er in het huidige moment plaatsvindt Het gaat hier om louter observeren en ervaren zonder te reageren, dit wil zeggen zonder te oordelen, zonder voorkeur of afkeer, zonder analyse, vergelijkingen of interpretaties. 2. Opmerkzaamheid versterkt alle andere factoren van verlichting en is in die zin een bijzonder krachtige eigenschap van de geest. 3. Het in evenwicht brengen van de geest Als we door volgehouden oefening opmerkzaamheid laten opkomen tijdens momenten van angst, verwarring, gehechtheid of pijn, dan nemen we onze toestand duidelijk waar en ontstaat er evenwicht in onze omgang met deze gesteldheden. Opmerkzaamheid zorgt ervoor dat we, geconfronteerd met deze soms overweldigende emoties niet kopje onder gaan door ons er volledig mee te identificeren, maar de nodige 'objectieve' afstand creëren om ze adequaat in te schatten als voorbijgaande mentale fenomenen. Op die manier leggen we de basis om ze op een constructieve manier te transformeren. Belangrijk hierbij is het onderkennen en benoemen van wat er zich in ons afspeelt, bv. 'kalm, kalm' of 'rusteloos, rusteloos' of 'bang, bang' enz.
Centraal in onze beoefening staan de vier grondslagen van opmerkzaamheid: 1. Opmerkzaamheid met betrekking tot de fysieke wereld, ons lichaam en zintuiglijke gewaarwordingen Hierbij zijn we ons bewust van beelden, geluiden, kleuren, smaken, de adem, lichaamshouding, bewegingen enz. 2. Opmerkzaamheid met betrekking tot gevoelens Het gaat hier om het ervaren van een prettig, onprettig of neutraal gevoel als reactie op een indruk of gedachte. We zijn geconditioneerd om op aangename gewaarwordingen te reageren met gehechtheid, op onaangename met afkeer en op neutrale met desinteresse. Elk van deze reacties houdt een oordeel in dat ons belemmert in het volledig ontplooien van onze aandacht en bindt ons als het ware met kettingen aan onze voorkeur of afkeer vast door bepaalde situaties na te jagen en/of in stand te houden en andere te ontvluchten waardoor wijzelf voortdurend het patroon van ons lijden creëren. Opmerkzaamheid maakt ons bewust van deze reactiepatronen, zodat we op een wijze, dit wil zeggen gelijkmoedige, manier kunnen leven. 3. Opmerkzaamheid met betrekking tot de inhouden van onze geest en ons hart Twijfel, angst, liefde, wijsheid, helderheid, slaperigheid, rusteloosheid, plannen, herinneringen, enz. opmerken zonder te oordelen, tussenbeide te komen of al naargelang van onze voorkeur of afkeer te manipuleren. 4. Opmerkzaamheid met betrekking tot de vergankelijkheid van alle dingen Alles is voortdurend aan verandering onderhevig, alles komt op en verdwijnt en dit volledig onafhankelijk van onze eigen wensen of verlangens, wat de vergeefsheid aantoont om er aan te hechten of van weg te vluchten alsof het hier om permanente toestanden gaat.
In onze formele meditatie en in ons dagelijks leven voeden en versterken we deze essentiële eigenschap van onze geest en zetten daarmee een belangrijke stap in de richting van onze bevrijding, ook al lijken we slechts langzaam vooruitgang te boeken. Het is mogelijk deze totale aandachtigheid en aanwezigheid te cultiveren en als we daarin slagen zal de kracht van opmerkzaamheid ons welbevinden ongekend doen toenemen.
