Dat Dyalogus of Twisprake tusschen den wisen coninck Salomon ende Marcolphus (anoniem) 1501

[Kritische teksteditie: Willem de Vreese en Jan de Vries (eds.), Dat Dyalogus of Twisprake tusschen den wisen coninck Salomon ende Marcolphus, naar den Antwerpschen druk van Henrick Eckert van Homberch in het jaar 1501 uitgegeven. Nederlandsche Volksboeken opnieuw uitgegeven vanwege de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden – deel VII, E.J. Brill, Leiden, 1941 = Salomon ende Marcolphus ed. 1941] [NK 0375 / Debaene 1977: 263-264]

Genre

Naar de vorm een gedrukt volksboek in proza, naar de inhoud een moraliserende grappenverzameling [Debaene 1977: 264].

Auteur

Anoniem.

Situering / datering

Deze postincunabel werd in 1501 te Antwerpen uitgegeven door Henrick Eckert van Homberch. Van deze druk bleven voor zover bekend twee exemplaren bewaard: het ene behoorde in 1941 toe aan de Hertog van Arenberg te Brussel, het andere bevond zich in de nalatenschap van Dr. Willem de Vreese [ed. 1941: 37-38].

Inhoud

De tekst bestaat uit twee onderdelen. In het eerste deel voeren de wijze koning Salomon en de boerse Marcolphus een gesprek dat bestaat uit een reeks spreuken die afwisselend door Salomon en Marcolphus ten berde gebracht worden. De spreuken van Salomon gaan daarbij terug op de Bijbel, de spreuken van Marcolphus zijn soms vulgair, soms raadselachtig en hebben de bedoeling de uitspraken van Salomon te parodiëren en te denigreren. Het tweede onderdeel bestaat uit een opeenvolging van dertien anekdotes waarin de sluwe Marcolphus zich telkens de meerdere toont van de wijze Salomon: 1 Anderhalve man en een paardenkop, 2 De vragen naar vader, moeder, broer en zuster, 3 Door het eten van een gierenhart verwerft men wijsheid, 4 De wedstrijd in het waken, 5 Men mag nooit vrouwen vertrouwen, 6 De kat met de kaars, 7 Honden afleiden door een haas te laten lopen, 8 Spuwen op een kaalkop, 9 Salomons oordeel, 10 De opstand der vrouwen, 11 De voetstappen van het wonderlijke dier, 12 Marcolphus in de oven, 13 Het zoeken naar de boom om gehangen te worden.

Thematiek

Salomon ende Marcolphus is typisch één van de teksten die door Herman Pleij worden geïnterpreteerd vanuit de burgerlijke drang naar zelfhandhaving en wijsheid (in de betekenis van slimheid, sluwheid, handigheid). In teksten als deze wordt voor de burgers gedemonstreerd hoe eenlingen de wereld naar hun hand weten te zetten door gebruik te maken van het gezonde verstand: wie niet sterk is, moet slim zijn [vergelijk Pleij 1988: 341-342]. In teksten als deze treft men dus een combinatie aan van lering en vermaak.

Receptie

Rond 1500 was dit volksboek erg populair. In 1486 verscheen te Antwerpen (waarschijnlijk bij Gerard Leeu) een Latijnse druk. In 1492 verscheen, eveneens te Antwerpen en bij diezelfde Gerard Leeu, een Engelse druk. Ook in Duitsland verschenen in deze periode verscheidene Latijnse en Duitse drukken van de tekst. Het boekje werd daarnaast ook nog in andere Europese talen vertaald. De Latijnse uitgaven dragen als titel ofwel Dyalogus Salomonis et Marcolphi ofwel Collationes [ed. 1941: 40].

Het Middelnederlandse volksboek wordt voorafgegaan door een ingewikkelde literaire traditie. Het is vertaald uit een Latijnse druk die zelf schatplichtig was aan oudere handschriften. Het oudste (bekende) van deze handschriften is een Berlijnse codex die in 1424 werd geschreven. De tekst zelf was beslist aanmerkelijk ouder [ed. 1941: 47]. Zie voor een overzicht van de Salomon en Marcolphus-traditie in de Middeleeuwen ed. 1941: 50-72 en Elisabeth Frenzel, Stoffe der Weltliteratur. Ein Lexikon dichtungsgeschichtlicher Längsschnitte, Stuttgart, 1988 (7), pp. 665-667.

De situering van de Antwerpse druk uit 1501 en de thematiek wijzen duidelijk in de richting van stadsliteratuur en burgermoraal. Een complicatie bij Pleij’s interpretatie van de thematiek lijkt ons nochtans dat op de eerste bladzijden Marcolphus en zijn vrouw Policana gepresenteerd worden als afstotelijk ruwe en lelijke boeren, zodat daar eerder het principe van de negatieve zelfdefiniëring aan de orde lijkt te zijn. Hoe valt dit dan te rijmen met het feit dat deze zelfde Marcolphus even later het burgerlijke principe van de slimme zelfhandhaving moet demonstreren? Vergelijk echter ook Pleij 1988: 245 en Pleij 2007: 543-545.

Uit een aantekening in het exemplaar van de Hertog van Arenberg, die dateert van 1574, blijkt overigens dat het boekje in die tijd toebehoorde aan een vrouwenklooster te Roermond…

Profaan / religieus?

Manifest profaan.

[explicit 26 maart 1993, aangevuld 23 november 2014]