Naar een agenda voor een behoorlijk, zeker en duurzaam pensioenxml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

DEEL 1

1.   Over de wisselwerking van demografie en sociale zekerheid: de arbeidsmarkt is van essentieel belang [1]

1.1.     Inleiding

Reeds in het ‘Demography Report’ van 2008 werd erop gewezen dat  ‘het optrekken van de tewerkstellingspercentages’ de meest werkzame strategie voor de E.U. Lidstaten zou zijn om zich op de veroudering van de bevolking voor te bereiden. In het kader van de duurzaamheid van de pensioensystemen wordt dikwijls verwezen naar de afhankelijkheidsratio tussen werkende (15-64) en niet actieve (65+) bevolkingsgroepen op de arbeidsmarkt. Dr. Josef Wöss van het departement ‚Sozialpolitik‘ van de ‚Kammer für Arbeiter und Angestellte‘ in Wenen (AK Wien) brengt nuance in dit debat. Hij benadrukt dat de integratie van de werknemers op de arbeidsmarkt een even belangrijke component is om de uitdaging van de vergrijzing economisch en sociaal te pareren. Deze component komt evenwel nauwelijks in de publieke (politieke) discussie voor.

1.2.     Demografie – de vergrijzing neemt toe

Eén van de grootste uitdagingen voor de komende jaren en decennia – hoeft het nog gezegd – is de veroudering van de bevolking. Tegen 2050 wordt binnen de E.U. met een stijging van de afhankelijkheidsratio van 26 naar 50 % gerekend. Of anders uitgedrukt: de verhouding tussen de ‘werkende’ en ‘niet actieve’ bevolking gaat van 4:1 naar 2:1. Ofschoon dergelijke demografische voorspellingen op lange termijn geen exacte wetenschap zijn, geven zij zonder twijfel de tendens in de veroudering van de bevolking aan. Dit gemiddelde voor de E.U. 27 houdt geen rekening met wezenlijke verschillen binnen de Lidstaten. Zo kan worden vastgesteld dat in Duitsland en Polen het aandeel van de groep van 15-64 op de arbeidsmarkt in de toekomst verder afneemt, terwijl dit in landen als België en Polen toeneemt. Alle E.U.-conclusies gelden dan ook niet in dezelfde mate voor alle Lidstaten.

1.3.     Afhankelijkheidsratio is niet gelijk aan afhankelijkheidsratio – de pensioendiscussie gaat de verkeerde weg uit

Het spreekt voor zich dat de ingrijpende wijzigingen in de ouderdomsstructuur van de bevolking aanpassingen op verschillende niveaus noodzakelijk maken. De perceptie over de mogelijke beleidsopties wordt evenwel negatief beïnvloed door de vooropgestelde analyses en de wijze waarover rond dit thema wordt gecommuniceerd. Al te dikwijls wordt uit het oog verloren dat demografische en economische afhankelijkheidsratio’s in de pensioendiscussie niet één en dezelfde zijn. In 2010 stelde de E.U.-Commissie, na bevraging van de Lidstaten, nog: “Volgens de vooruitzichten zal tegen 2060 het aantal personen met pensioen in Europa tegenover de personen die de pensioenen moeten financieren verdubbeld zijn. Deze situatie is onhoudbaar.” Nochtans moet worden vastgesteld dat, noch het vertrekpunt van 4:1 tussen werkenden en gepensioneerden, noch de prognoses die worden vooropgesteld – verdubbeling van de afhankelijkheidsratio tussen gepensioneerden en werkenden – ooit empirisch gestaafd of door een officiële instantie bij benadering gecertificeerd werden. Vanwaar komen deze beweringen dan? Volgens Josef Wöss is het antwoord eenvoudig: in de E.U.-documenten wordt de ouderdomsratio (demografische afhankelijkheidsratio) verkeerdelijk voor een ratio tussen werkenden en gepensioneerden aanzien.

DEEL 2

2.   Analyse van de AK Wien

2.1.     Demografische afhankelijkheidsratio

Op het uitgangspunt dat de demografische afhankelijkheidsratio overeenstemt met de verhouding tussen de tewerkgestelden en de gepensioneerden reageerde de Weense Kammer für Arbeiter und Angestellte met de ontwikkeling van een rekenmodel dat de afhankelijkheidsratio in kaart brengt. Het betreft een rekenmodel, dat ontwikkeld werd door Dr. J. Wöss en Dr. E. Türk, en inzonderheid de volgende functies aanbiedt [2]:

·         duidelijke voorstelling van de demografische veranderingen;

·         grafische en mathematische afbakening tussen de demografische en economische afhankelijkheidsratio’s;

·         berekening van de invloed van verschillende arbeidsmarktscenario’s op de economische afhankelijkheidsratio;

·         berekening van de gevolgen van verschillende arbeidsmarkt- en productiviteitsscenario’s op de begroting.[3]

In de bijgevoegde grafiek 2 (zie link onderaan artikel naar bijgevoegd document) wordt aan de hand van twee grafische voorstellingen uit de rekenmodule het enorme onderscheid tussen de zuivere demografische en de economische afhankelijkheidsratio duidelijk. Beide voorstellingen hebben betrekking op de demografische structuur van de bevolking van de EU in het jaar 2010, telkens opgedeeld naar cohorten van 5 jaar en onderverdeeld naar vrouwen (rechts) en mannen (links).

xml:namespace prefix = v ns = "urn:schemas-microsoft-com:vml" /> In de rechtse grafiek wordt de bevolking vanaf 15 jaar, volgens economische status, opgedeeld in drie groepen:

·         de actieve beroepsbevolking (geel);

·         werklozen en gepensioneerden (rood);

·         andere, zoals bv. scholieren en studenten, huisvrouwen- en mannen (donker grijs).

De demografische afhankelijkheidsratio (AQ_d ->donker blauwe balk) wordt berekend uit de relatie tussen 65 plussers en de 15 tot 65 jarigen. De economische afhankelijkheidsratio (AQ_w -> licht blauwe balk) stelt de relatie vast tussen de werklozen en de gepensioneerden, aan de ene kant, en de actieve beroepsbevolking, aan de andere kant.

J. Wöss en E. Türk stellen vast dat de resultaten van hun berekeningen sterk afwijken van de resultaten van de EU, die het uitgangspunt (gelijkstelling van demografische en economische afhankelijkheid) toepast. De door hen vastgestelde economische afhankelijkheidsratio ligt met 65% meer dan dubbel zo hoog als de demografische. Hiervoor bestaan twee redenen:

·         niet iedereen tussen de 16 en 65 behoort tot de actieve beroepsbevolking;

·         het aantal personen dat een uitkering betrekt, ligt gevoelig hoger dan het aantal personen aan wie na 65 een pensioen wordt betaald.

2.2.     Relatieve waarde van sommige gegevens

Voor de berekening van de economische afhankelijkheidsratio werden de Eurostat gegevens gebruikt. Deze zijn gestoeld op het ‘Labour Force Concept’, dit betekent dat iedereen die in een vastgestelde referentieweek tenminste één uur op loonbasis heeft gewerkt, tot de actieve beroepsbevolking wordt gerekend. Met andere woorden, voor landen waarin een stelsel van mini jobs bestaat, kunnen de in aanmerking genomen aantallen (gele zone) een vertekend beeld geven. Deze wijze van inzameling kan, steeds volgens AK Wien, in verschillende opzichten tot verkeerde conclusies leiden. Veelal betalen personen met geringe tewerkstelling immers noch sociale bijdragen, noch belastingen. Bovendien moet worden vastgesteld dat een groot deel van de aldus tewerkgestelde personen hun hoofdinkomen uit sociale uitkeringen (bv. pensioenen) betrekken.

De door Eurostat gebruikte data maken het niet mogelijk om mini jobs weg te filteren en moeten, bijgevolg, ‘als such’ worden geïmplementeerd. Dit belet evenwel niet, dat wanneer – zoals in België op basis van door de overheid verzamelde actuele gegevens – meer accurate data voorliggen, deze in de rekenmodule van AK Wien kunnen worden aangewend. Algemeen gesproken kan worden gesteld dat de ‘Labour Force Survey’ tendentieus een veel te positief beeld ophangt van de actuele economische afhankelijkheid. Hierdoor wordt, bovendien, de grootorde van tewerkstellingspotentieel en de speelruimte om personen op de arbeidsmarkt te integreren deels toegedekt. In Oostenrijk, zo berekende AK Wien, leidt een berekening op basis van de ‘Labour Force Survey’ tot een economische afhankelijkheid van 50%, terwijl dezelfde berekening op basis van nationale data op 62% uitkomt.

DEEL 3

3.   Ontwikkeling van een economische afhankelijkheidsratio

3.1.     Op de arbeidsmarkt komt het aan

J. Wöss en E. Türk betreuren dat men het in het publieke debat zelden tot het inzicht komt dat de verhoging van de tewerkstellingsgraad de meest werkzame strategie is om de demografische uitdaging aan te gaan. Wanneer de focus, zoals in deel 2 uiteengezet werd, enkel op de toename van het aantal ouderen ligt – met een quasi verdubbeling van de afhankelijkheidsratio van 26 naar 50 % - dan wordt er uiteraard weinig aandacht besteed aan de arbeidsmarkt.

Nochtans heeft het Europees Economisch en Sociaal Comité in zijn rapport over de toekomst van de Europese arbeidsmarkt [4] erkend dat aandacht niet in eerste instantie naar de verouderende bevolking moet gaan, maar naar de verhoging van de tewerkstelling van personen tussen 15 en 65 jaar. In deze context moet, nog steeds volgens AK Wien, worden aangetoond dat eer een zeer nauwe band bestaat tussen de ontwikkeling van een economisch afhankelijkheidsratio en die van de tewerkstelling.

De Oostenrijkse sociale partners formuleerden dit in 2011 als volgt: “Hoe beter het lukt om een zo groot mogelijk aantal mensen uit alle leeftijdsgroepen op de arbeidsmarkt te integreren en ze daar ook zo lang mogelijk aan het werk te houden, hoe minder snel de economische afhankelijkheidsratio zal stijgen.” Een analoge conclusie staat in het analytisch gedeelte van het EU Witboek van 2012: “Veel Lidstaten hebben een belangrijke speelruimte om de adequaatheid en de duurzaamheid van hun pensioenstelsels te verbeteren door de tewerkstellingsgraad van, niet enkel de ouderen, maar ook van groepen met een geringe tewerkstellingsgraad, zoals vrouwen, migranten en jongeren, te verhogen.” Spijtig genoeg werd deze vaststelling niet in de aanbevelingen van het Witboek hernomen.

3.2.     Standaard scenario versus EU 2020 Plus scenario: hoe ver durven we gaan?

In de onderstaande grafiek 3 (zie link ondereen artikel naar bijgevoegd document) van AK Wien wordt duidelijk dat er behoorlijk wat speelruimte is voor de verhoging van de tewerkstellingsgraad binnen de EU.

Het linkse deel van de grafiek geeft de basisgegevens van het referentiejaar 2010 weer, het rechtse het standaard scenario voor 2050 in functie van de verwachte leeftijdsstructuur. Dit scenario werd gebruikt voor de berekeningen van het EU Ageing Report van 2012. De basisredenering gaat ervan uit dat tussen 2010 en 2050 de tewerkstellingsgraad in de EU 27 in de groep van 15 tot 64-jarigen van 64,1 naar 68,9 % stijgt. De realisatie van dit standaard scenario zou betekenen dat de tewerkstellingsgraad, ondanks een terugval van het aantal mensen dat de leeftijd heeft bereikt om op de arbeidsmarkt te worden ingeschakeld, nog steeds lager ligt dan het doel dat de EU zich voor 2020 had vooropgesteld [5].

De rode en grijze velden in de rechtse deel van de grafiek geven het tewerkstellingspotentieel aan dat in de verschillende leeftijdsgroepen in het standaard scenario onbenut blijft. In die hypothese stijgt de economische afhankelijkheid van 65 naar 80 % (licht blauwe balken), dit is een toename met 23 %.

In grafiek 4 (zie link onderaan artikel naar bijgevoegd document) worden voor de EU 27, en afzonderlijk voor Oostenrijk, België en Polen, in functie van de te verwachten demografische evolutie, twee arbeidsmarktscenario’s in beeld gebracht. Bovendien wordt naast het standaard scenario het meer optimistische EU 2020 Plus scenario in kaart gebracht waarin het zwaartepunt gaat naar de verbetering van de integratie op de arbeidsmarkt van alle leeftijdsgroepen tussen 20 en 64, tendens die ook wordt aangehouden na 2020. Hierbij wordt uitgegaan van tewerkstelling bevorderende macropolitiek, de (re)integratie van werklozen, de afbouw van opleidingstekorten, snelle opname van jong afgestudeerden op de arbeidsmarkt, verbetering van de relatie tussen beroep en familie, gezondheidsbescherming, aangepaste werkplaatsen voor ouderen, langere tewerkstelling en verhoging van de leeftijd waarop de personen uit de arbeidsmarkt treden.

Hierbij moet worden opgemerkt dat de strategie voor een betere arbeids-integratie niet alleen gericht mag zijn op de verhoging van het aantal tewerkgestelden, respectievelijk de verhoging van de tewerkstellingsgraad, maar eveneens op het zekerstellen en verbeteren van arbeidsplaatsen.

Voor de EU 27 wordt in het EU 2020 Plus scenario ervan uitgegaan dat een tewerkstellingsgraad van 76,1 % in de leeftijdsgroepen 16 – 64 in 2050 zal worden bereikt.

België en Polen werden voor de vergelijking uitgekozen om de verschillen in demografische evolutie in kaart te brengen. In België wordt een demografische afhankelijkheidsratio verwacht die ver onder het EU gemiddelde ligt, in Polen daarentegen is die afhankelijkheid beduidend hoger. In het EU 2020 Plus scenario wordt voor beiden van een tewerkstellingsgraad van 75 % uitgegaan.

Voor Oostenrijk werd, op basis van exacte nationale datagegevens over pensioenen en arbeidsmarkt, de economische afhankelijkheidsratio in het jaar 2010 in kaart gebracht. Het EU 2020 Plus scenario gaat van een tewerkstellingsgraad van 76,5 % uit.

AK Wien besluit dat grafieken aantonen dat:

a)   alle landen met een massieve toename van de demografische afhankelijkheid worden geconfronteerd, maar dat die toename van land tot land sterk verschilt (zie Polen en België).

b)   de economische afhankelijkheid in alle landen toeneemt, maar dat deze – zelfs in de pessimistische scenario’s – veel geringer is.

c)   bij hogere tewerkstellingsgraad – zoals verondersteld in het EU 2020 Plus scenario – in alle landen een groot deel van de meerkosten van de stijging van de economische afhankelijkheidsratio kan worden opgevangen.

Bij realisatie van het EU 2020 Plus scenario zouden de meerkosten van de gestegen economische afhankelijkheidsratio tot de helft worden herleid. Voor landen als België en Polen, waar de tewerkstellingsgraad zeer laag is, zouden de meerkosten, bij verwezenlijking van de doelstellingen, nog veel lager uitvallen.

De berekeningen die voor Oostenrijk, niet op basis van Eurostat maar op grond van nationale gegevens, werden gemaakt, wordt eenzelfde tendens vastgesteld.

BESLUIT

Volgens het onderzoeksteam van AK Wien zeggen de ouderdomsstructuur en vergrijzing op zich zeer weinig over de transferbehoeften binnen een bepaalde samenleving. Toonaangevend is veeleer de verhouding tussen uitkerings-gerechtigden en actief tewerkgestelden (de economische afhankelijkheidsratio), die op zich wederom sterk afhankelijk is van de integratie op de arbeidsmarkt. De toekomstige financieringsbehoeften voor transferten naar werkloosheid en pensioenen in relatie tot het BBP zijn tenslotte afhankelijk van twee factoren:

a)   de ontwikkeling van de economische afhankelijkheidsratio;

b)   de ontwikkeling van het relatieve uitkeringsniveaus (gemiddelde transfer / BBP per tewerkgestelde).

Bovenstaande analyse toont aan over welk potentieel de verschillende landen beschikken om de toename van de economische afhankelijkheidsratio via een verhoging van de tewerkstellingsgraad te counteren. Hopelijk houdt het politieke en maatschappelijke debat hiermee rekening en worden er niet overhaast op basis van ‘ideologisch ingekleurde’ demografische vooronderstellingen pensioenhervormingen doorgevoerd die aan de werkelijke probleemstelling voorbijgaan: de arbeidsmarkt en de kwalitatieve jobs die er worden aangeboden.

Tot slot nog dit: een huis wordt van grond aan opgebouwd of gerenoveerd. Het dak vernieuwen als de muren aangetast zijn, heeft weinig zin. De pensioenen uithollen als de arbeidsmarkt niet wordt versterkt evenmin.