Effecten van deelname aan cultuur worden breed omschreven. Van goed voor je gezondheid, voor de economie, het sociaal weefsel… Van welk effect ben jij het meest overtuigd en waarom? Motiveer je antwoord.

Om deze vraag te beantwoorden, lijkt het mij niet onlogisch om te kijken naar welk domein van cultuur in mijn leven het meest beïnvloedt. Het moet gaan om het effect waar ik het meest overtuigd van ben, dus lijkt het mij een goed idee om te kijken naar de effecten die ik zelf ondervind. Dat zijn dan ook de effecten waar ik het meest van overtuigd kan zijn.

Dat cultuur effecten heeft op domeinen zoals de economie, het cognitieve vlak, het sociale weefsel en ervaringswaarden is voor mij begrijpelijk en lijkt me ook heel belangrijk voor onze samenleving. Zeker de domeinen van economie en sociaal weefsel zijn volgens mij domeinen die het zeker kunnen gebruiken om gestimuleerd te worden door cultuur. Toch is het van de effecten van cultuur op het domein van de gezondheid dat ik het meest overtuigd ben.

Kunst en cultuur kunnen je laten genieten, lachen, nadenken, reflecteren, bezinnen enzovoort. Of het nu om een komisch toneelstuk gaat of om een diepzinnige lezing, het doet iets met een mens en het brengt emoties met zich mee. Zelf ondervind ik dit ook regelmatig. Kunst en cultuur, in welke vorm dan ook, geeft mij een goed gevoel. Je komt onder de mensen, je wordt aangezet tot lachen en/of nadenken over een bepaald onderwerp, je denkt even aan niets anders dan aan datgene waarnaar je kijkt en/of luistert. Ik ben nog nooit met een ‘ongelukkig’ gevoel naar buiten gestapt na een culturele activiteit of tentoonstelling, integendeel. Ik ben er ook van overtuigd dat dit voor het merendeel van de mensen geldt. Deelnemen aan of het bijwonen van kunst en cultuur zou ik in het rijtje zetten bij activiteiten zoals een natuurwandeling maken, aan yoga doen, gaan sporten… Het is een moment waarbij je tijd maakt voor jezelf en je hoofd leeg kan maken. Daarnaast zijn dit volgens mij ook allemaal activiteiten die bevorderlijk zijn voor het welzijnsgevoel en algemene tevredenheid.

Vanaf 1975: individualisering van de vrijetijdsbesteding

--> Democratisering, privatisering, diversificatie, hedonisme, mondialisering

De wortels van de cultuurparticipatie

Eind jaren 70: haast absoluut geloof in de goede werken en effecten van de cultuurspreiding

• Territoriale of horizontale cultuurspreiding

• Sociale of verticale cultuurspreiding

Participatiedrempels:

Motivatie, tijdsgebrek, geografische drempel, fysieke beperkingen, sociale, financiële en informatie-drempels.

Het publiek en de doelgroepen:

• Het kleine kernpubliek = peer group

• Belangstellende participanten (‘outcrowd’ van de ‘incrowd’)

• Incidentele bezoekers of deelnemers

Cultuurparticipatie herontdekt?

1999, Bert Anciaux als minister van Cultuur à start van breed uitdeinend participatiedebat

Participatiestrategieën:

• Participatie dient gericht te zijn op het vergroten van de positieve vrijheid van de mens

• Participatie mag niet gereduceerd en geïsoleerd worden tot een middel

• Participatie gebeurt altijd in context

• Er moet worden geïnvesteerd in de culturele habitus

• (het gebrek aan) participatie heeft altijd te maken met duidelijke of verborgen uitsluitingsmechanismen

Bemiddeling:

= werk dat moet verricht worden om de artistieke creatie in contact te brengen met het publiek

Cultuureducatie:

Draagt sterk bij tot de vorming van cultuurcompetente mensen

Cultuurcommunicatie:

Pleidooi voor meer aandacht voor kunst en cultuur op de openbare omroep, in kranten en magazines

Misverstanden over cultuurparticipatie:

• Hoge cultuurparticipatie werkt de verlaging van het artistieke niveau in de hand

• De overheid dwingt kunstenaars om de artistieke lat lager te leggen in functie van meer publiek

• Iedereen moet naar het theater

• Kunst is niet voor de gewone mensen

• Kunstinstellingen en cultuurhuizen communiceren in een taal die iedereen begrijpt

• Je mag geen onderscheid aanbrengen tussen cultuuruitingen, dat werkt discriminatie in de hand

• De materiële en financiële drempels zijn onbetekenend

• Sociaal-artistiek werk is bedoeld om cultuurparticipatie te verhogen

• De invloed van de media is verwaarloosbaar

• Het kan artiesten niet schelen hoeveel volk er komt kijken

• Iedereen kent de regels en rituelen

• Dankzij het beleid van cultuurspreiding bereiken we iedereen

Bijlagen:
Cultuurparticipatie- Kwestie van kunnen kiezen.pdf (990.3 KB)   

= een essay over kunst en participatie van dramaturg Erwin Jans

Filosoof Safranski over verwarringen die gepaard gaan met het globaliseringsproces

• Metafoor van het verdwaald zijn in het bos

  • Terugkeren op zijn stappen

  • Verder wandelen

  • Gaan zitten

==> Pleidooi voor vertraging en bezinning, voor een concentratie op het hier en het nu

Vrij zwevende kunst

Paradigmawissel in het definiëren van de plek van de kunsten in de samenleving

• Autonome individu, autonome natie, autonome kunst (2^e kwart 19^e eeuw)

• Moderne kunst wordt gekenmerkt door vorm van ‘sociale vrijzwevendheid’

We zijn de knoop!

Globaliseringsproces à individu en natie zijn opgenomen in een netwerk van relaties

Het belangrijkste kenmerk van netwerken is dat ze geen centrum hebben.

Ook als individu zijn we een knooppunt geworden in een netwerk. In een netwerksamenleving wordt het inter, het tussen, belangrijker dan het intra, het innerlijke.

On-maat

Kunsthistorica Wendy Steiner:

• 20^e eeuw: autonome kunst ('sublieme': verscheurende, verontrustende, vervreemdende)

• 21^e eeuw: heteronome kunst (‘schoon’: communicatie, troost, openheid en dialoog)

• Van groot belang dat kunst kwaliteit van ‘on-maat’ blijft behouden: een ‘on-maat’ die de ‘maat’ van de cultuur steeds opnieuw bevraagt en uitdaagt.

• Op zoek naar een nieuwe verhouding tussen kunst en samenleving

Een ruwe, wilde bar…

Tim Etchells over nieuwsoortige artistieke instelling: “een theater dat de ruimte van het volledige leven omvat en precies daardoor gebroken en gefragmenteerd is”

7000 eiken planten

Charles Esche: ‘geëngageerde autonomie’

Autonomie verschuift van kwaliteit van het kunstwerk naar de kritische, zelfstandige houding van het individu

Kunst als openbare ruimte

Van kunst in de openbare ruimte moeten we naar kunst van de openbare ruimte en kunst als openbare ruimte.

Inter-esse

Een artistieke praktijk die zich door interesse kenmerkt, is betrokken op zijn sociale, urbane, politieke, ecologische, educatieve … context.

De draden van Ersilia: als symbool voor relaties die mensen van Ersilia met elkaar hadden

Resetting the Stage: boek van Dragan Klaic die ‘participatie’ of ‘interesse’ praktisch uitwerkt

Speelruimte: van het allergrootste belang om mentale speelruimte en fysieke speelruimtes te creëren

Bijlagen:
Visietekst participatie.pdf (421.6 KB)   

Normaal heeft ieder museum tegenwoordig een aanbod voor kinderen. Bij MAC’s, het museum op de voormalige Waalse mijnsite Grand-Hornu, is het hele museum momenteel kindvriendelijk. Le Grand Atelier is een unieke tentoonstelling dat volledig op kindermaat gemaakt is. In dit artikel geeft Gerhard Jäger, bezieler van Art Basics for Children (ABC), zijn mening over deze tentoonstelling.

Het kind als pedagoog, daar draait de hele expositie rond. Le Grand Atelier is geen kinderachtig museum. Je hoeft kinderen niet te leren kijken naar kunst, hun blik is juist leerrijk.

Zelf werkt ABC het liefst in kleine groepjes en gedurende een hele dag, om ook met minder assertieve kinderen een persoonlijke band te creëren. Wat is het belang van kunsteducatie voor kinderen? Het gaat erom dat kunstervaringen kunnen helpen om in kritische situaties in het leven beter te reflecteren.

Le Grand Atelier toont ook aan dat kunst deel uitmaakt van de wereld. Er bestaat dan ook een enorme diversiteit aan kunst. Door heel verschillende dingen naast mekaar te plaatsen in het museum, toont deze tentoonstelling die diversiteit en heterogene wereldvisie.

De verdienste van Le Grand Atelier is niet dat kinderen hier leren om serieuze kunstwerken te appreciëren. Wel  dat MAC’s een voorstel doet over hoe elke museumbezoeker kunst zou moeten kunnen bekijken: als een spontane esthetische ervaring, een nieuwsgierige verkenning. De informatie bij de werken is bewust miniem gehouden zodat jong en oud gewoon kunnen rondkijken en vrij kunnen associëren.

Bijlagen:
Skip de gids, neem een kind.pdf (679.1 KB)   

Dit artikel vormt een antwoord op het artikel ‘schrap educatie, onthoud kunst’ van Wouter Hillaert. ‘Educatie’ duidt op die bijzondere eigenschap van kunst: je kan het leren, je kan er iets mee/van/over leren.

Ten eerste nuanceert Lode Vermeersch de opdeling die Hillaert maakt binnen de organisaties die bezig zijn met cultuureducatie. De vier verschillende types van organisaties die aangehaald worden (jeugdorganisaties, educatieve diensten, DKO en kunsteducatieve organisaties) lijken volgens hem te veel op een karikatuur en missen de nodige nuancering.

Volgens een meta-onderzoek kunnen verschillende vormen van educatie op maar liefst twintig clusters van kenmerken van elkaar verschillen. Het gaat hierbij om kenmerken zoals leerdoelen van de instelling, de locatie, inspraak van de lerende enzovoort. Als we die kenmerken dan vergelijken over die vier types van organisaties, zien we minstens evenveel gemeenschappelijke punten als verschillen. Bovendien blijkt de vergelijking ook onvolledig als die wordt beperkt tot vier types van organisaties. Er bestaan nog tal van organisaties die bezig zijn met kunsteducatie, aangezien kunsteducatie een vorm van levenslang leren is geworden.

Hillaert heeft een punt als hij erop wijst dat binnen het kunstendecreet vooral kunstenaars en professionals met een artistieke scholing het gezicht van de kunsteducatie gaan bepalen. Maar kunsteducatie gaat niet zomaar over kunstwerk met zijn intrinsieke kenmerken, maar wel over wat zich afspeelt tussen het kunstwerk en de omgeving, de context, het publiek, het individu. En dat proces is een leerproces. En dus komt dit proces neer op ‘kunst plus educatie’: kunsteducatie, meteen het dubbele van de helft.

Bijlagen:
Kunsteducatie - Het dubbele van de helft.pdf (783.1 KB)   

Dit is een uitgave van SoCiuS op vraag van de sociaal-culturele volwassenenorganisaties. Dit vormt een visieproject met als doel een toekomstbeeld voor het sociaal-cultureel volwassenenwerk te ontwikkelen. Tijdens visiedagen werd getracht een antwoord te bieden op de volgende vraag: “Op welke wijze kan en moet het sociaal-cultureel volwassenenwerk vorm geven aan haar culturele functie?”. Deze vraag werd opgedeeld in vier deelkwesties:

1. Een visie op cultuur

2. De wezenlijke bijdrage van het sociaal-cultureel werk inzake cultuur

3. Samenwerking inzake cultuur

4. De culturele functie zichtbaar maken

    

1. Een sociaal-culturele visie op cultuur

   1. Cultuur als factor (= als drijvende kracht achter, als motor van de samenleving)

   2. Cultuur als facet (= als bepaald aspect van de sociale werkelijkheid)

      1. Cultuur als product en als proces

      2. Een enge (aspectuele) en een brede (holistische) benadering van cultuur

   3. Cultuur als sector (sterke beheersingslogica of functionele rationaliteit)

      • Taken/opdrachten voor sociaal-cultureel volwassenenwerk: cultuuroverdracht, cultuurbewaring, cultuurspreiding, cultuurbemiddeling, cultuurschepping, cultuurbeleving

         

2. De wezenlijke bijdrage van het sociaal-cultureel volwassenenwerk inzake cultuur

   1. Drie sociaal-culturele interventiestrategieën

      1. Het organiseren van cultuurconsumptie (deel-‘nemen’ aan cultuur)

      2. Het realiseren van cultuurproductie (deel-‘hebben’ aan cultuur)

      3. Het faciliteren van cultuurkritiek (deel-‘zijn’ van cultuur)

          

3. Samenwerken inzake cultuur

   1. Kracht van het sociaal-cultureel volwassenenwerk met betrekking tot haar culturele functie: sociaal-constructionistische visie, faciliterend, participatief, kritisch, normatief, innovatief, sociaal en multifunctioneel karakter

   2. Samenwerking en de consumeren-strategie

      1. Cultuuroverdracht, cultuurbemiddeling, cultuurbewaring

   3. Samenwerking en de produceren-strategie

      1. Cultuurschepping, cultuurbeleving, cultuurspreiding

   4. Samenwerking en de kritiseren-strategie

      1. Cultuurbeleving, cultuurkritiek

          

4. Het zichtbaar maken van de culturele functie van het sociaal-cultureel volwassenenwerk

   1. Cultuur als sector zichtbaar maken

      1. Bij organisaties: aantonen van de eigen geleverde inspanningen en gerealiseerde effecten inzake de culturele functie

   2. Cultuur als facet zichtbaar maken

      1. In organisaties: via missie, doelstellingen, aankondigingen, jaarverslagen, beleidsplannen

   3. Cultuur als factor zichtbaar maken

      1. Door organisaties: aanwezigheid van de organisatie in de samenleving, de maatschappij, het publieke forum, de pers, de media, de straten, de huiskamers

Bijlagen:
Ons gedacht - Sociaal-cultureel volwassenenwerk en de culturele functie.pdf (644.3 KB)   

De drie werken van cultuur

De drie werken van cultuur zijn socialiseren, kwalificeren en subjectiveren.  Socialiseren heeft te maken met het verbinden van mensen, het delen van iets gemeenschappelijks onder mensen. Hierbij kan het gaan om betekenissen die gedeeld worden of het delen van culturen (bijvoorbeeld een sportcultuur, een politieke cultuur enzovoort). Een ander werk van cultuur betreft het kwalificeren. Kwalificeren verwijst naar het rangschikken of ordenen. Dit gaat over wat een cultuur voor zichzelf belangrijk, mooi en nodig vindt. Cultuur vormt mensen. Het betreft regels, maten normen en gezaghebbende stemmen. Cultiveren is een belangrijk begrip in deze context. Cultuur wordt dan als beschaving gezien, met hiërarchieën, normen, waardeoordelen, keuzen en beoordelingen. Daarnaast kunnen we ook stellen dat cultuur subjectiveert. Het gaat om het verwerven van een zelfstandige plek binnen die culturele ordening, zijn autonome stem laten horen, nieuwe perspectieven en invalshoeken aanbrengen. Ondanks het bestaan van sociale orde en hiërarchieën, niets is voor altijd vast en onveranderlijk. Dankzij cultuur is er altijd een andere blik en invalshoek mogelijk op de dingen.

Wat cultuur met een mens en een samenleving doet

In dit boekje worden de effecten van cultuur onderverdeeld in vijf domeinen: het cognitieve vlak, de gezondheid, ervaringswaarden, de economie en het sociale weefsel.

Op het cognitieve vlak blijkt dat actief en passief aan cultuur doen, bijdraagt aan meer zelfreflectieve kennis. Zo zouden ook het bespelen van een muziekinstrument en het luisteren naar positief gestemde muziek positieve effecten hebben.

 Op het vlak van gezondheid vertellen onderzoeksresultaten ons dat hoe meer betrokken men is met cultuur, hoe groter de mate van tevredenheid over onze gezondheid en het leven. Deelnemen aan culturele activiteiten zou dus ons welzijnsgevoel vergroten. Als derde realiseert cultuur ook ervaringswaarden. Hierbij blijkt dat de verschillende kunstdisciplines tot heel uiteenlopende ervaringswaarden kunnen leiden en dat mensen met veel verschillende verwachtingen hierrond aan kunst deelnemen. We noemen er een aantal van op: spanning, ontsnappen aan de realiteit, vermaakt worden, uitgedaagd worden, ter discussie stellen van opvattingen, relaxen, zaken uitdiepen enzovoort.  

Bij de effecten van cultuur op de economie kunnen we vier soorten effecten onderscheiden. Ten eerste zorgt cultuur voor directe en indirecte werkgelegenheid en voor economische activiteiten. Ten tweede zorgt cultuur ook voor de heropleving van steden of stadsdelen. Als derde bevordert cultuur ook de aantrekkelijkheid  van een stad of gebied om er te wonen of aan recreatie te doen. Ten vierde hangen cultuur en creativiteit nauw samen. Er lijkt dan ook een verband te zijn tussen een grote creatieve bevolkingsgroep en de economische prestatie van een stad of streek.

Een laatste domein waar cultuur effect op heeft, is het sociale weefsel. Cultuur bevordert de sociale cohesie en is goed voor verbinden, onderlinge betrokkenheid en de leefbaarheid  van buurten. Zo sluiten mensen die aan cultuur doen zich ook vaker aan bij verenigingen. Wie meer aan cultuur participeert, bouwt dus ook meer sociale relaties op.

Bijlagen:
De waarde van cultuur.pdf (1.1 MB)   

In bijna elke beleidsnota van gemeente, provincie of rijk is er, naast een extrinsieke waarde, ook sprake van een intrinsieke waarde. Dit artikel vormt een zoektocht naar de intrinsieke waarde van kunst en cultuur.

De omgang met de kunst zelf komt op de eerste plaats. De positieve effecten van kunst zoals economische groei, toerisme, sociale cohesie, integratie of welzijn komen op de tweede plaats. De intrinsieke waarde van kunst is dus minstens even belangrijk als de extrinsieke waarde ervan. Ook de overheid lijkt dit steeds meer te beseffen. In tal van teksten wordt de intrinsieke waarde van kunst aangehaald en het belang ervan aangeduid. Maar wat verstaat men nu onder die ‘intrinsieke waarde’?

Op websites en in beleidsnota’s valt geen duidelijk antwoord te vinden op bovenstaande vraag. Van Dale omschrijft intrinsiek als ‘wezenlijk’ of ‘tot het wezen behorend’. Heel wat wetenschappers uit verschillende disciplines poogden de essentie van kunst en de waardevolle effecten ervan te omschrijven. Achteraf moet er echter geconcludeerd worden dat een eenduidige definitie van kunst niet te geven is. Ook de effecten van kunst zijn moeilijk objectief te omschrijven. De intrinsieke waarde van kunst lijkt aan de waarneming van wetenschappers te ontsnappen.

In opdracht van The Wallace Foundation in Amerika is enkele jaren geleden een brede inventarisatie gepubliceerd van onderzoek naar het belang van kunst voor de samenleving. Volgens hen gaat het bij intrinsieke effecten vooral om de persoonlijke, subjectieve ervaring van het individu. Hierbij is kunst eerder te beschouwen als een specifieke vorm van communicatie.

Kunst verruimt de horizon. Het gaat niet enkel om het herkennen van het bekende, maar vooral om het verkennen van het onbekende. Kunst brengt mensen in contact met beelden, personages, geluiden, gebeurtenissen, die ze anders niet of minder snel zouden tegenkomen. Maar ook meer realistische kunst verruimt je horizon door ervaringen van de ene mens op de andere over te dragen. 

Kunst is een voertuig. Een kunstwerk is als het ware een voertuig waarmee de mens op verkenning, ontdekking en avontuur kan gaan. Hierin schuilt volgens historica Lea Dasberg de aantrekkingskracht van kunst op kinderen. Kunst biedt het individu een venster op een andere wereld dan de leefwereld waarin men zelf leeft.

Kunst slaat een brug. Kunstwerken bieden een inkijk in een innerlijke wereld. Het menselijk leven roept voortdurend spanningen op, die niet geheel tot ontlading kunnen komen. Kunstwerken roepen op hun beurt nieuwe spanningen op, spanningen die echter gerichter en specifieker zijn. De bestaande spanningen kunnen hierdoor opgaan in deze nieuwe spanningen. Hierin zou een bevrijdende werking van de kunstbeleving liggen. Kunst kan een oplossing bieden als uitlaatklep voor opgekropte gevoelens, onvervulde wensen of onbenoemde gedachten. Zo kan kunst een brug slaan tussen een innerlijke wereld en de buitenwereld.

Kunst wordt nog steeds als een luxeverschijnsel gezien waar vooral de elite van zou profiteren. Toch heeft een kunstloze samenleving nooit bestaan. In deze tijd is een samenleving zonder musea, theaters of muziekpodia ondenkbaar. Ook in elke voorbije en bestaande cultuur zijn aanwijzingen te vinden voor het bestaan van kunst. Kunst is onlosmakelijk verbonden met het menselijk bestaan. In die zin zou ook de intrinsieke waarde van kunst eenieder aan het hart kunnen gaan.

Bijlagen:
Het raadsel rond de intrinsieke waarde.pdf (242.2 KB)   

1. De groeiende ongelijke toegang tot de publieke besluitvorming

2. De dominantie van de economische sfeer (marktkapitalisme)

3. Staat van non-verandering op cultureel niveau

Filosoof Hans Blokland: cultuur is een van de meest ongelijk verdeelde goederen in de samenleving

• 2 participatiedilimma’s:

• In hoeverre kan/mag een persoon worden ingewijd in een cultuur, zonder dat zijn vrijheid wordt aangetast?

• In welke mate is het gerechtvaardigd om de voorkeuren van mensen te verwerpen?

Debat tussen cultuuridealisme en cultuurrelativisme:

• Cultuuridealisme: hoge cultuur dichter bij het volk brengen

• Cultuurrelativisme: alle culturen zijn evenwaardig

Participatie aan cultuur bevorderen in een realiteit van sociale ongelijkheid kent geen andere mogelijkheid dan de moeilijke weg van het bevorderen van positieve vrijheid.

Een oordelende openbaarheid

• Habermas: theorie van het ‘communicatief handelen’
• Pablo Freire: ‘culturele actie voor vrijheid’

è Machtsvrije dialoog als model om de openbaarheid te herorganiseren

Herverdeling van macht

Een van de hoofdoorzaken van het participatieprobleem is dat cultuur vertrekt en eindigt bij de middengroep, waardoor het cultuuraanbod te eenzijdig is. In de discussie moet niet alleen de diversiteit aan culturele experts centraal staan, maar ook de diversiteit in publiek aanbod.

Strategieën

Condities:

1. Participatie dient te zijn gericht op het vergroten van de positieve vrijheid van de mens

2. Participatie mag niet gereduceerd en geïsoleerd worden tot een middel

3. Participeren gebeurt altijd ‘in context’

4. Er moet worden geïnvesteerd in de culturele habitus (de kinder- en jeugdjaren)

5. (het gebrek aan) participatie heeft te maken met duidelijke en verborgen uitsluitingsmechanismen

Participatiestrategieën:

• Kunstinteractie (als methode)

  • kansengroepen participeren actief aan het creëren van artistieke symbolen

• Lokale trajecten (als afstemming)

  • Ontwikkeling van een gedeelde visie en aansluitende praktijken op lokaal niveau

• Transversaal handelen (als vernieuwing)

  • Samenwerkingen, waarbij de werkingen van de verschillende domeinen niet enkel mekaar raken, maar ook mekaar beïnvloeden en verrijken

• Vitale coalities

  • Maken de brug tussen een steeds groter wordende complexiteit van de samenleving zelf, en de vaststelling dat de overheid deze complexe samenleving niet langer alleen de baas kan

     

Bijlagen:
Kunst in de wereld - Participatiestrategieën.pdf (633.4 KB)