=> eerste gekarakteriseerd door harde tegenstellingen tussen orthodoxie aan de ene kant en materialistisch atheïsme aan de andere kant. 

=> elke positie in het veld tussen deze twee tegenstellingen moet zich definieren, op zen minst gedeeltelijk, in relatie tot deze extremen.

=> het gaat over 2 rivaliserende pogingen om te dealen met enkele dilemma's: 

a)tussen wil voor transcendentie en koestering van de gewone menselijke verlangens

b)tussen de vraag voor begrip en respect voor de meta-biologische roots van menselijk geweld en de dringende morele vraag om dit te eindigen. 

*twee belangrijke referentie punten van het debat over de Westerse moderniteit

a)onze trouw aan de moderne morele orde, universele mensenrechten en welvaart 

b)onze aspiratie naar heelheid en het herstel van het lichaam en verlangen

*Het leven is een wereldlijke eeuw is niet makkelijk en ervaart druk van verschillende kampen, het is dan ook moeilijk om een antwoord te vormen op de vraag wat de betekenis van het leven is. 

=> Luc Ferry heeft een interessante kijk op deze vraag:

we ondernemen projecten en ondertussen blijven we onze routine aanhouden om in leven te blijven. Doorheen deze project groeien er zaken: bv nieuwe liefde, of kinderen. We kunnen dit opzich waardevol vinden, maar kunnen ook achterblijven met de vraag wat voor zin het allemaal heeft. of wanneer deze projecten individueel zijn: wat is de zin van al deze verschillende doelen? 

=> de betekenis van betekenissen ontbreekt. 

*reacties verschillen:

=> sommige zeggen dat we onszelf moeten aanleren om ons die vraag niet te stellen: echter is dit niet zo eenvoudig, want veel willen zichzelf deze vraag niet stellen, maar wanneer ze deze horen van anderen kunnen ze het moeilijk vergeten. 

=> dit ontstaat uit het idee dat er doelen zijn dewelke ons veel harden en diepgaander kunnen motiveren dan onze eigen doelen. 

=> een ander antwoord op deze vraag is effectiever: proberen van een antwoord te geven binnen ons natuurlijk menselijk domein. Dit dat enkele van onze huidige doelen de volheid en diepgang die we zoeken bezitten, of door iets voor te stellen dat voorbij de normale omvang van het leven gaat, maar dat wel immanent (tegenover gesteld van transcendent: menselijk/innerlijk) blijft. 

*element van onze eeuw om verlies van betekenis te bekijken als een bedreiging (dit in tegenstelling tot vorige eeuwen)

=> dit omdat mensen betekenis nodig hebben

=> deze nood is vaak gezien in een zeer specifieke term: een god of nirvana

=> invloedrijke theorieën over religie zijn vaak gebouwd op dit idee

*auteur zegt niet dat dit idee verkeerd is, maar wel dat het maar een gedeelte is omdat het zeer abstract is

=> het zoeken van mensen naar betekenis neemt ook concretere vormen aan

=> conclusie is dat je in je leven een middelpunt moet hebben, ongeacht wat het is, waar in gelooft  kan worden

*er zijn verschillende theorieën over wat mensen zoeken in religie

=> auteur twijfelt of je zo'n algemene theorie wel kan opstellen, dit omdat de fenomenen veel te verschillend zijn om er een onderliggend patroon of theorie uit te halen. Zelfs als die wel meer gelijkend waren zouden we op het einde van de geschiedenis moeten staan om er zo'n theorie van te kunnen maken. 

*auteur denkt dat we te maken hebben met verschillende spirituele tradities binnen welke nieuwe vormen doorheen de geschiedenis zijn geinitieerd dewelke de trouw van mensen vangen en een vorm geven aan hun spirituele honger. Deze worden dan gekneed zodat ze lijken op de vormen die hen zijn voorgegaan in dezelfde cultuur of samenleving

*we kunnen enkel van binnenuit onszelf te weten komen of het geloof/de overtuiging dat we aanhangen de juiste is voor ons. Je kan geen universele vragenlijst maken om dit te concluderen. 

*nog een reden waarom we geen universele theorie kunnen maken over religie: religie hangt te nauw samen met de overtuiging dat de persoon zelf heeft en zijn/haar perspectief. 

=> over religie, secularisering en filosofie

=> maand na 11 september: °begrip postseculiere samenleving

=> belang van wederzijdse tolerantie tussen religieuze en seculiere levensbeschouwingen

=> feit dat seculiere samenlevingen moeten leren omgaan met blijvende aanwezigheid van religie

=> rede moet zich luisterend optellen tav religieuze discours

*Religion in der öffentlichkeit

=> plaats van religie in politieke besluitsvormingsproces

*vier onderdelen in deze tekst:

1) recent werk van Habermas over religie binnen bredere context van zijn werk over religie, moderniteit en filosofie

2) wat is de postseculiere benadering

3) gevolgen van religie in het politieke besluitsvormingsproces

4) opsomming kritische vragen

* rol die religie speelt in zijn werk is geëvolueerd doorheen de tijd

=> vroegere werk eerder negatieve beschrijvende houding tav religie

=> hoofdwerk: Theorie des kommunikativen Handelns: religie vanuit sociologisch perspectief bekeken als premoderne en dus achterhaalde vorm van sociale integratie en bron van betekenis 

=>in gesprek met werk van Herbert Mead, Durkheim en Weber, komt religie aan bod als een tijdelijke overgangsfase in lineaire proces van modernisering van ons wereldbeeld en cultuur, dat zich kenmerkt door rationalisering, differentiëring en onttovering

=> doorheen jaren 80 en 90: constructievere houding tav religie: in dialoog met theologen en godsdienstfilosofen, toch in werk Religion and Rationality eerder beperkte positiewijziging: religie heeft een rol dat de filosofie niet kan opnemen, maar deze rol beperkt zich tot het verstrekken van existentiële troost. 

=> religie krijgt dus existentiële functie in private sfeer, maar nog steeds weinig aandacht voor publieke rol van religie

*als rode draad doorheen werk van Habermas: filosofische project moet worden opgevat als een conceptualiserings- en rationaliseringsproces van betekenissen die eerder via religie werden aangebracht.

=> filosofie is een vertaalprogramma die de profane betekenis wil redden van interpersoonlijke en existentiële ervaringen, om zo die betekenissen voor iedereen toegankelijk te maken. 

=> filosofie moet betekenis op een redelijke en dus voor iedereen toegankelijke manier verwoorden en zo de religie overbodig maken. 

*enerzijds heeft Habermas al lange tijd oog voor vorm van redenerende ononderbroken samenhang tussen het religieuze discours, en de seculiere filosofie. 

anderzijds wijst hij op redicale verschil tss geloof en rede. Religie laat zich immers owv haar sacrale karakter niet zomaar rationaliseren.

En religie claimt ook omvattende waarheidsaanspraken, die zich moeilijk verhouden tav de onderscheiden geldigheidsclaims. 

=> Habermas lijkt daar initieel de besluiten dat religie moet achterblijven als een premodern en betekenisloos  restverschijnsel in het moderniseringsproces.

*later werk: religie vanuit een meer positieve bril

=> Webers onttovering zorgde idd voor teloorgang religie als sociaal bindmiddel

=> opkomst liberale rechtstaat zorgde voor secularisering van staatsmacht: macht niet langer door gratie god gelegitimeerd

=> secularisering moet niet betekenen dat moderniteit en religie niet kan samen gaan => religie moet zich gewoon transformeren

=> na 2001 nadruk op blijvende aanwezigheid van religie, heeft blijvend betekenispotentieel => vertalingstaak van filosofie is nog ni ten einde, pleit voor een postmetafysische filosofie : die moet rekening houden met religie, en moet het naast elkaar bestaan van moderniteit en religie aanvaarden. 

=> postmetafysische filosofie: bewust van eigen genealogie (= afkomst/verwantschap) => wortels in het verhelleniseerde joods-christelijke gedachtegoed

=> moet zowel de metafysica, religie en voorgeschiedenis erkennen => gedeelde afkomst in wereldbeschouwelijke revolutie van de axiale periode

=> Habermas wijst op de complementariteit van geloof en rede in tijdperk tss axiale periode en verlichting

=> verwerpt daarom 2 zaken:

a) visie op verlichting die met oogkleppen op de religie elke vorm van betekenis ontzegt

b) Hegeliaanse opvatting: religie nog slechts waarde als vorstellendes denken, ondergeschikt aan de filosofie

=> secularisering is voor Habermas geen filter die de inhouden van de verschillende tradities van elkaar scheidt, maar een transformer die tradities herbestemt. 

=> moderniteit is niet zomaar resultaat van secularisering, wel resultaat dat voor goed zelfbegrip zich bewust moet zijn van haar theologische wortels

=> postmetafysische denken: erft niet enkel van metafysica, ook van axiale religies => daarom bewust worden dat het erfgoed vol zeer complexe en verknoopte verhoudingen zit waar geloof en rede niet zomaar uit elkaar te halen is

=> Habermas verschilt ven mening met de paus : zie tekst + Habermes beoordelde Kant en ont-hellenisering positiever

*conclusie:

=> aandacht voor blijvende betekenispotentieel van religieuze discours = & van zijn drijfveren om religieuze standpunten en argumenten plats te geven in politieke besluitsvormingsproces

=> filosofie kan het eigene van religie niet uitputtend vatten => religie = meer dan verzameling vertaalbare betekenissen: opake kern die vreemd blijft voor filosofie

*Habermas vaak misbegrepen (kijk tekst)

*inzicht dat ondanks geloofsterugval & secularisering, religie publieke en politieke betekenis kan blijven vervullen => functieverlies & individualisering v religie hoeven niet naar betekenisverlies te leiden

*postseculiere verwijst nr bewustzijnsverandering die erkent dat religie, ondacht versnelde modernisering, binnen afzienbare tijd niet helemaal zal verdwijnen. Stelt zich in op het voorbestaan van religieuze gemeenschappen in een voortdurende seculariserende omgeving.

*ook duidelijk over politiek, democratie en grondrechten:

=> verworvenheden liberale rechtsstaat mogen niet in vraag gesteld worden, ook niet door religies

=> staatsmacht = gerechtvaardigd op niet-religieuze gronden & God is ondergeschikt aan democratische besluitvorming inzake publieke aangelegenheden

=> waar geen seculiere democratische rechtsstaat is kan ook geen postseculiere samenleving bestaan. 

* in lijn met Rawls' politiek liberalisme: overheid moet gelijke afstand houden van seculier naturalistische als religieuze denkbeelden

=> postsecularisme is contrast met secularistische overheid

=> neutraliteit overheid = niet verenigbaar met politieke veralgemening van seculiere wereldvisie, en is geen vrijgeleide om met politieke middelen de plaats van religie in de samenleving te miskennen of bestrijden

=> seculiere als religieuze tradities moeten elkaar wederzijds tolereren en ernstig nemen. Impliceert wederzijdse luisterbereidheid in een gezamenlijk en complementair leerproces => inspanning om tot dialogische co-existentie te komen.

*religieuze zijde heeft taak om reflexieve religie te ontwikkelen. 3 zaken:

a) religie moet godsdienstvrijheid erkennen en ruimte laten voor redelijke onenigheid over geloofswaarheden en levensbeschouwelijke kwesties

b)autonomie en het gezag van wetenschap erkennen als bron v kennis vd wereld => ervoor zorgen dat geloofsovertuigingen en wetenschappelijke kennis elkaar niet tegenspreken

c) erkennen dat politieke orde i een moderne pluralistische samenleving is gebaseerd op profane moraal, gestoeld op universele waarden van vrijheid en gelijkheid. Deze waarden moeten geïnternaliseerd worden: op reflexieve wijze gereconstrueerd uit overgeleverde geloofswaarden zelf. 

=> alleen als religie hieraan voldoet kan deze ernstig genomen worden in post seculiere politieke debat

*seculiere zijde: naturalisme evolueren naar postmetafysische denken

=> filosofen moeten seculiere traditie op reflexieve wijze opnemen en politieke relativiteit van metafysische aanspraken erkennen

a) naturalisme afstapt van siëntistische reductie van werkelijkheid tot doodse reeks v causaal gedetermineerde interacties. naast empirisch instrumentele rationaliteit ook moreel praktische redelijkheid erkennen

b) naturalisten erkennen dat ze de irrationaliteit van religieuze denkbeelden niet kunnen aantonen. Religie is niet onredelijk & moet niet beschouwd worden als achterhaald fenomeen dat gedoemd is te verdwijnen. Religies moeten erkend worden als bewaarplaatsen voor betekenissen die nog niet uitputtend vertaald zijn. 

=> Habermas overtuigd dat religieuze tradities ook vandaag nog zeggingskracht hebben als het gaat over morele intuities te maken met kwetsbaarheid vd mens en menselijk samenleving. Volstaat niet religie enkel op vrijblijvende manier te tolereren als restanten die enkel betekenis dragen vr gelovigen. 

*conclusie:

=> tolerantie vereist actief engagement dat inhoudelijke en constitutieve betekenis van religie ernstig wil nemen

=> belang vh religieuze bewustzijn dat gerechtigheid nog niet gerealiseerd is

=> religies kunnen bijdragen ah besef dat we als mens steeds met tekorten moeten leven, maar dat het niettemin mogelijk en waardevol is om zich te engageren voor meer gerechtigheid.  

*plaats van religieuze redenen in publieke ruimte en politiek besluitvormingsproces

*legitimiteit publieke besluitvorming nauw verbonden met redelijkheid van publieke debat => discursieve redelijkheid verder uitgewerkt in ideale gesprekssituatie: gesprekspartners zien elkaar als gelijken, los van macht en vooroordelen. Machtsvrije communicatie uitgangspunt voor omvattende handelingstheorie dat menselijke handelingen gecoördineerd moeten w op basis van redelijke overeenstemming tss alle betrokkenen. 

*deliberatieve model van democratie: 

=> collectief beslissingssysteem, en behelst meer dan verkiezingen en representatie

=> participatie v burgers en middenveld is zeer belangrijk evenals publieke en redelijke deliberatie tss zoveel mogelijk betrokken burgers

=> analyse van publieke ruimte en publieke rede daarom centraal aandachtspunt

*legitiem politieke beslissingen omtrent fundamentele kwesties in pluralistische samenleving moet steeds gebaseerd zijn op vorm v redelijke overeenstemming. anders is politieke macht partijdig en zelfs een repressieve dwangmacht

=> om dat te vermijden: houden aan morele duty of civility door burgers en politici : posities inzake fundamentele politieke kwestiess moeten verantwoord worden in termen die ook voor andere mensen met andere overtuigingen toegankelijk zijn en door hen redelijkerwijs aanvaard kunnen worden => dit zijn seculiere redenen

= neutraliteit in liberale politieke filosofie

=> wetten/vonissen/... moeten uitsluitend neutraal geformuleerd en gerechtvaardigs worden, overheidsbeleid mag nooit als doel hebben om particuliere levensbeschouwing te bevoor of benadelen. 

=> liberale uitgangspunt: overheid moet haar burgers al vrije en gelijke individuen behandelen.

*proviso van institutionele vertaalbaarheid: 

onderscheid tussen informele publieke ruimte van middenveld die een belangrijke rol hebben in opinievorming en formeel georganieerde politieke ruimte die doet aan besluitvorming. Enkel op het eerste niveau mogen religieuze argumenten en redenen de kop opsteken, op het tweede niveau moeten deze al vertaald zijn naar seculiere, voor iedereen toegankelijke redenen. 

=> de input vanuit religieuze tradities moeten noodzakelijk vertaalbaar zijn en dit moet gebeuren in informele publieke ruimte zelf.

*middenpositie tussen inclusionisten en exclusionisten : zie tekst (+3 redenen waarom religie wel degelijk een legitieme plaats heeft).

*conclusie:

postseculiere samenleving vraag voor complementair leerproces: lasten zowel bij gelovigen als bij seculiere burgers

*pleit ervoor om religie ernstig te nemen.

=> religie moet zich laten uitdagen door de rede, ermee in gesprek gaan en op politiek vlak aanvaarden dat de liberale democratie voorlopig voor ons de beste staatsordening is. 

=> rede moet zich niet afsluiten van betekenispotentieel van religie

=> dialogale co-existentie tussen religieuze en niet-religieuze tradities en invalshoeken: niet enkel nood aan genuanceerd debat over religie, maar ook met religie. 

*vragen en conclusie over habermas: kijk tekst