Jeroen Bosch, De Tuin der Lusten (1500-1505)

Al bij de eerste blik neemt men alle personages en objecten waar, maar dat betekent niet dat ze allemaal de aandacht trekken of in het geheugen worden opgeslagen. Dat geldt slechts voor een beperkt deel van het waargenomene.

2. Problemen in verband met de waarneming

- onze waarneming van de werkelijkheid is uiterst persoonlijk en subjectief; hoe nemen andere levende wezens de werkelijkheid waar?
de vleermuis : produceert ultrasonore golven, waarvan de terugkaatsing door een orgaan wordt opgevangen; de impulsen worden in de hersenen verwerkt, waardoor de vleugels van de vleermuis volgens reflexen reageren om bvb. een hindernis te ontwijken of een prooi te lokaliseren;
de vlieg : vangt licht op met zogenaamde 'facetogen' Dat zijn een soort samengestelde ogen, bestaande uit een zeer groot aantal onderdelen, die elk op zichzelf als een soort 'oog' te beschouwen zijn : We kunnen ons niet voorstellen welk 'beeld' de impulsen die deze organen doorgeven, in de hersenen van de vlieg vormen.

- infrarood en ultraviolet: men weet dat het kleurenspectrum twee kleuren bevat waarvan de golflengte door het menselijk oog niet wordt waargenomen. Wanneer nu het oog zo gebouwd was, dat het netvlies deze stralen toch zou registreren, wat zou daar dan het gevolg van zijn? Hoe zouden we de natuur waarnemen?

V. Vasarely, Vega-Zett-2, 1971

J. Albers, Homage to the Square, 1961

Bison, grotten van Altamira (Spanje), ca. 14.000 v. C.

Dergelijke wandschilderingen van de prehistorische mens zijn in verband te brengen met religieuze bezweringen van jagers, die ernaar hunkerden het wild dat ze tekenden te doden.

Ook de oud-Egyptische kunstenaar wilde alles zo duidelijk mogelijk voorstellen. Als hij een vijver met vissen wil uitbeelden, tekent hij de vijver, gezien van boven, maar legt er de vissen plat op hun zijde in : zo zijn ze het duidelijkst te zien.
Het menselijk hoofd tekent hij gewoonlijk in profiel, want in vooraanzicht zou de neus moeten worden verkort. Maar als hij aan het oog denkt, stelt hij het zich voor van voren gezien, dus brengt hij een oog in vooraanzicht aan op een gezicht dat in profiel is gewend :

Stenen reliëf uit de tempel van Abydos, ca. 1270 v. C.

Giotto, H. Franciscus, Basiliek van de H. Franciscus, Assisi, 1299

Kleurvastheid van het fresco kan slechts bekomen worden als de verf op een verse, nog natte kalklaag wordt aangebracht. Vlugge penseeltrek van de omtreklijnen en geringe belangstelling voor details kenmerken het fresco.
Het fresco is steeds monumentaal gebonden geweest : bij Egyptenaren en Etrusken in graftomben, bij de Romeinen in particuliere woningen (bvb. in Pompeji) en tijdens de Middeleeuwen vooral in kerken en kapellen.

Jan van Eyck, Madonna met kind, 1436, Groeninge-museum, Brugge

V. van Gogh, Zelfportret, 1889

Van Gogh wijkt bewust af van een natuurgetrouwe weergave van de visueel waargenomen werkelijkheid. Op symbolische wijze wil hij weergeven niet zozeer hoe hij er uitziet, maar hoe hij zich voelt. Het grillig krullend handschrift verraadt de onrust en het gekwelde gemoed van de schilder. Die kwelling is overigens ook 'werkelijk', maar ligt dieper dan het oppervlakkig uiterlijk.

M. Duchamp, Naakt, de trap afdalend, 1912

Het is een eigenschap van de schilderkunst dat ze zeer duidelijk beschrijven kan, maar dat voordeel interesseert Marcel Duchamp (1887-1968) niet : de vorm is nauwelijks herkenbaar, men weet niet eens of het om een vrouwelijk dan wel om een mannelijk naakt gaat. Het enige wat Duchamp blijkbaar bekommerde was het uitbeelden van beweging, waarbij de vorm alleen maar een voorwendsel is.

R. Magritte, L'usage de la parole, 1929

René Magritte(1898-1967) heeft met zijn onderschrift natuurlijk gelijk : wat we zien, is geen pijp, maar alleen de afbeelding ervan. Dat zulk werk nochtans veel mensen verrast, bewijst hoezeer we gewoon zijn een object en zijn symbool tot één entiteit te laten versmelten.

R. Magritte, La condition humaine, 1933

Bovenstaand schilderij formuleert in beelden de contradictie tussen de drie-dimensionale ruimte, die voorwerpen in werkelijkheid innemen en het twee-dimensionaal oppervlak van het doek waarop objecten worden afgebeeld. Op de vraag of het doek-in-het-doek minder dicht bij de werkelijkheid staat, moet negatief geantwoord worden : de wijze waarop het doek-in-het-doek en het doek in zijn geheel zich tot de werkelijkheid verhouden, is in wezen dezelfde.

De complexe problematiek die rondom het nabootsen van de werkelijkheid is ontstaan, heeft geleid tot een complete devaluatie van de natuuruitbeelding :

P. Mondriaan, Compositie met rood, geel en blauw, 1927