13.1. De intrige van de meeste Latijnse komedies heeft met 'liefde' te maken. Liefdesperikelen werkten blijkbaar hevig op de lachlust - is er in dat verband wel veel veranderd? - zodat ze in veel variaties worden voorgesteld. Vaak gaat het om een vader die zijn zoon de omgang verbiedt met een meisje dat ofwel te arm is ofwel geen onbesproken levenswandel leidt. Maar ook binnen het huwelijk kan "amor clandestinus" aanleiding geven tot een hele reeks pijnlijke, maar voor het publiek lachwekkende situaties. Buitengewoon gewaagd was Plautus' stuk "Amphitryo", waarin de huwelijkstrouw door een god wordt geschonden. Amphitryo, echtgenoot van Alkmene, was wegens de strijd met zijn vijanden van huis. Jupiter (Zeus), die verliefd was geworden op Alkmene, maakt van de gelegenheid gebruik om haar met de hulp van Mercurius (Hermes) te bezoeken. Om haar vertrouwen te winnen neemt hij de gedaante aan van Amphitryo. Uit hun verbintenis zal Herakles geboren worden. Juno (Hera), altijd beducht voor de ontrouw van haar echtgenoot, heeft alles gezien en neemt wraak door slangen op de baby af te sturen. Maar ze heeft niet gerekend op de buitengewone kracht van de halfgod : met de blote kinderhand wurgt hij de slangen :
Alkmene en Amphitryo staan versteld van de prestaties van Herakles (Huis der Vettii, Pompeii)
Dat zulk een voorstelling in de tijd van Plautus mogelijk was, bewijst niet alleen dat de Romeinen een bedenkelijke opvatting hadden over de moraliteit van hun goden, maar tevens dat in alle tijden gewaagde ondernemingen een sterke aantrekkingskracht uitoefenen.
13.2. De blijspeldichter Molière heeft met zijn "Amphitryon" eveneens bijzonder groot succes gekend, ook al omdat zijn onderwerp gewaagd was. Natuurlijk was een publiek uit de 17de eeuw niet meer geschokt wegens het immoreel gedrag van een antieke Romeinse godheid, maar iedereen begreep de bedoeling van de schrijver : met de godheid bedoelde hij niemand minder dan koning Lodewijk XIV, die het huwelijksgeluk van de een of andere adellijke familie durfde verstoren door er een minnares te zoeken. Zo verging het Louis-Henri de Pardaillan, markies van Montespan, die zich echter bij het feit niet wilde neerleggen. Zodra hij op de hoogte was van het overspel van zijn vrouw, Françoise de Rochechouart de Mortemart, tooide hij zijn persoonlijke koets met reusachtige horens en verscheen daarmee vóór de paleispoorten van Versailles.
Dat alleen al kostte hem maandenlange opsluiting. Maar hij liet het daar niet bij. Onverschillig voor het aanbod van geld en eerbewijzen enerzijds en voor doodsbedreigingen, processen en gevangenisstraf anderzijds, plande hij zelfs een ontvoering van zijn vrouw uit de hofhouding van Lodewijk XIV. Tot aan zijn dood hield hij zijn haatgevoelens jegens de machtigste man van zijn tijd levendig. Zijn schoonvader had hem nochtans aangeraden zich de gunsten van de vorst te laten welgevallen : "Louis-Henri, acceptez cet état de fait sinon tout le monde finira par vous trouver de mauvais goût. Le roi est irrité par les manifestations bruyantes et réitérées d' un sujet assez insolent pour lui réclamer sa femme. Vous devenez dans Paris un sujet de comédie. D'ailleurs il paraît que Molière écrit une pièce sur vous." (J. Teulé, Le Montespan, Julliard 2008)
Het gegeven van "Amphitryon" speelt zich af in Griekenland. De Thebaanse generaal Amphitryon komt na een veldtocht als overwinnaar naar zijn stad terug. Hij heeft 's nachts zijn dienaar Sosie voorop gestuurd om het goede nieuws te melden aan zijn vrouw Alcmène. Maar tijdens zijn afwezigheid heeft Jupiter zich als Amphitryon vermomd en brengt de nacht door met Alcmène, terwijl Mercure, die de trekken van Sosie heeft aangenomen, aan de deur de wacht houdt om ongenode gasten op afstand te houden.
Mercure : Où vas-tu? Sosie : Que t' importe? Mercure : Je veux savoir où tu vas. Sosie : Me faire ouvrir cette porte. Pourquoi retiens-tu mes pas? Mercure : Si jusqu'à l'approcher tu pousses ton audace, je fais sur toi pleuvoir un orage de coups. Sosie : Quoi? Tu veux, par ta menace, m'empêcher d'entrer chez nous? Mercure : Comment, chez nous? Sosie : Oui, chez nous. Mercure : O le traître! Tu te dis de cette maison? Sosie : Fort bien. Amphitryon n'en est-il pas le maître? Mercure : Hé bien, que fait cette raison? Sosie : Je suis son valet. Mercure : Toi? Sosie : Moi. Mercure : Son valet? Sosie : Sans doute. Mercure : Valet d' Amphitryon? Sosie : D' Amphitryon, de lui. Mercure : Ton nom est ... ? Sosie : Sosie. Mercure : Heu? Comment? Sosie : Sosie. Mercure : Ecoute : sais-tu que de ma main je t' assomme aujourd'hui? Sosie : Pourquoi? De quelle rage est ton âme saisie? Mercure : Qui te donne, dis-moi, cette témérité de prendre le nom de Sosie? Sosie : Moi, je ne le prends point, je l' ai toujours porté. Mercure : O le mensonge horrible! Et l' impudence extrême! Tu m' oses soutenir que Sosie est ton nom? Sosie : Fort bien : je le soutiens par la grande raison qu' ainsi l' a fait des Dieux la puissance suprême, et qu' il n' est pas en moi de pouvoir dire non, et d' être un autre que moi-même. Mercure : Mille coups de bâton doivent être le prix d' une pareille effronterie. ...... Est-tu Sosie encore? Dis, traître! Sosie : Hélas! Je suis ce que tu veux; dispose de mon sort tout au gré de tes voeux : ton bras t' en a fait le maître. Mercure : Ton nom était Sosie, à ce que tu disais? Sosie : Il est vrai, jusqu' ici j' ai cru la chose claire; mais ton bâton, sur cette affaire, m' a fait voir que je m' abusais. Mercure : C' est moi qui suis Sosie, et tout Thèbes l' avoue : Amphitryon jamais n' en eut d' autre que moi. Sosie : Toi, Sosie? Mercure : Oui, Sosie. Sosie : Etre ce que je suis est-il en ta puissance? Et puis-je cesser d'être moi? S' avisa-t-on jamais d' une chose pareille? Et peut-on démentir cent indices pressants? Rêve-je? Est-ce que je sommeille? Ai-je l' esprit troublé par des transports puissants? Ne sens-je pas bien que je veille? Ne suis-je pas dans mon bon sens? Mon maître Amphitryon ne m' a-t-il commis à venir en ces lieux vers Alcmène sa femme? Ne lui dois-je pas faire, en lui vantant sa flamme, un récit de ses faits contre nos ennemis? Ne suis-je pas du port arrivé tout à l' heure? Ne tiens-je pas une lanterne en main? Ne te trouvé-je pas devant notre demeure? Ne t' y parlé-je pas d' un esprit tout humain? Ne te tiens-tu pas fort de ma poltronnerie pour m' empêcher d' entrer chez nous? N' as-tu pas sur mon dos exercé ta furie? Ne m' as-tu pas roué de coups? Ah! Tout cela n' est que trop véritable, et plût au Ciel le fût-il moins! Cesse donc d'insulter au sort d' un misérable, et laisse à mon devoir s' aquitter de ses soins. Mercure : Arrête, ou sur ton dos le moindre pas attire un assommant éclat de mon juste courroux. Tout ce que tu viens de dire est à moi, hormis les coups. C' est moi qu' Amphitryon députe vers Alcmène, et qui du port persique arrive de ce pas; moi qui viens annoncer la valeur de son bras qui nous fait remporter une victoire pleine, et de nos ennemis a mis le chef en bas; c' est moi qui sius Sosie enfin, de certitude, fils de Dave, honnête berger; frère d' Arpage, mort en pays étranger; mari de Cléanthis la prude, dont l' humeur me fait enrager; qui dans Thèbe ai reçu mille coups d' étrivière sans en avoir jamais dit rien, et jadis en public fus marqué par derrière, pour être trop homme de bien. Sosie : Il a raison. Amoins d' être Sosie, on peut pas savoir tout ce qu' il dit; et dans l' étonnement dont mon âme est saisie, je commence, à mon tour, à le vroire un petit. En effet, maintenant que je le considère, je vois qu' il a de moi taille, mine, action. Faison-lui quelque question, afin d' éclaircir ce mystère : parmi tout le butin fait sur nos ennemis, qu' est-ce qu' Amphitryon obtient pour son partage? Mercure : Cinq fort gros diamants, en noeud proprement mis, dont leur chef se parait comme d' un rare ouvrage. Sosie : A qui destine-t-il un si riche présent? Mercure : A sa femme; et sur elle il le veut voir paraître. Sosie : Mais où, pour l' apporter, est-il mis à présent? Mercure : Dans u coffret, scellé des armes de mon maître. Sosie : Il ne ment pas d' un mot à chaque repartie, et de moi je commence à douter de bon. (Amphitryon, eerste bedrijf, tweede toneel)
13.3. Dat de handeling van Plautus' "Amphitryo" in Griekenland wordt gesitueerd, is natuurlijk geen toeval : hij neemt zelf Griekse toneelstukken als model. Dergelijke bewerkingen heten in het Latijn "fabulae palliatae". Het participium in deze term is afgeleid van het woord "pallium", dat "Griekse mantel" betekent; de acteurs droegen immers, overeenkomstig de geografische situering, Griekse kledij. Vrijwel gelijktijdig ontwikkelde zich ook een typisch Romeinse komedie, de "fabula togata", die echter minder succes had. De "palliata" bleef grote belangstelling trekken tot omstreeks de helft van de eerste eeuw v. C. :
Mercurius : Quo ambulas tu, qui Volcanum in cornu conclusum geris? Sosia : Quid id exquiris tu, qui pugnis os exossas hominibus? Mercurius : Servusne es an liber? Sosia : Utcumque animo collibitumst meo. Mercurius : Ain tu vero? Sosia : Aio enimvero. Mercurius : Verbero! Sosia : Mentiris nunc. Mercurius : At iam faciam, ut verum dicas dicere. Sosia : Quid eo est opus? Mercurius : Possum scire quo profectus, cuius sis aut quid veneris? Sosia : Huc eo, mei eri sum servus. Numquid nunc es certior? Mercurius : Quid apud hasce aedes negoti est tibi? Sosia : Immo quie tibi est? Mercurius : Rex Creo vigiles nocturnos singulos semper locat. Sosia : Bene facit : quia nos eramus peregri, tutatust domi. At nunc abi sane, advenisse familiares dicito. Mercurius : Nescio quam tu familiaris sis : nisi actutum hinc abis, familiaris accipiere, faxo, haud familiariter. Sosia : Hic, inquam, habito ego atque horunc servus sum. Mercurius : At scin quo modo? Faciam ego hodie te superbum, nisi hinc abis. Sosia : Quonam modo? Mercurius : Auferere, non abibis, si ego fustem sumpsero. Sosia : Quin me esse huius familiae familiarem praedico. Mercurius : Vide, sis, quam mox vapulare vis, nisi actutum hinc abis. Sosia : Tun domo prohibere peregre me advenientem postulas? Mercurius : Haecine tua domust? Sosia : Ita inquam. Mercurius : Quis erus est igitur tibi? Sosia : Amphitryo, qui nunc praefectust Thebanis legionibus, quicum nupta est Alcumena. Mercurius : Quid ais? Quid nomen tibist? Sosia : Sosiam vocant Thebani, Davo prognatum patre. Mercurius : Ne tu istic hodie malo tuo compositis mendaciis advenisti, audaciae columen, consutis dolis. Sosia : Immo equidem tunicis consutis huc advenio, non dolis. Mercurius : At mentiris etiam : certo pedibus, non tunicis veis. Sosia : Ita profecto. Mercurius : Nunc profecto vapula ob mandacium. Sosia : Non edepol volo profecto. Mercurius : Tu me vivus hodie numquam facies quin sim Sosia. Sosia : Certe edepol tu me alienabis numquam quin noster siem; nec nobis praeter me quisquamst alius servus Sosia, qui cum Amphitryone hinc una profectus eram in exercitum. Mercurius : Hic homo sanus non est. Sosia : Quod mihi praedicas vitium, id tibi est. Qui, malum, non sum ego servus Amphitryonis Sosia? Nonne hac noctu nostra navis huc ex portu Persico venit, quae me advexit? Nonne me huc erus misit meus? Nonne ego nunc sto ante aedes nostras? Non mihi est lanterna in manu? Non loquor? Non vigilo? Nonne hic homo modo me pugnis contudit? Fecit hercle : nam mihi misero etiam nunc malae dolent. Quid igitur ego dubito? Aut cur non intro eo in nostram domum? Mercurius : Quid, domum vestram? Sosia : Ita enimvero. Mercurius : Quin quae dixisti modo omnia mentitu' s : equidem Amphitryonis Sosia sum. Nam noctu hac soluta est navis nostra et portu Persico, et ubi Pterela rex regnavit oppidum expugnavimus, et legiones Teleboarum vi pugnando cepimus, et ipsus Amphitryo obtruncavit regem Pterelam in proelio. Sosia : Egomet mihi non credo, cum illaec autumare illum audio : hic quidem certe quae illic sunt res gestae memorat memoriter. Sed quid ais? Quid Amphitryoni dono a Telebois datum est? Mercurius : Pterela rex qui potitare solitus est patera aurea. Sosia : Elocutus est. Ubi patera nunc est? Mercurius : Est in cistula, Amphitryonis obsignata signo. Sosia : Signi dic quid est? Mercurius : Cum quadrigis Sol exoriens. Quid me captas, carnifex? Sosia : Argumentis vicit. Aliud nomen quaerendum est mihi. (Amphitryo 341-370; 398-423)
Voetnoten 1. cornu : de lantaarn, die Sosia draagt, heeft de vorm van een hoorn 2. pugnus, i : vuist / exossare : ontbenen 4. collibet, collibuit of collibitum est : het lust (me), het bevalt (me) 9. dicere : sc. me 12. erus, i : meester 16. tutari : beschermen, bewaken (tutatust = tutatus est) 18. actutum : (bijw.) ogenblikkelijk 19. faxo : archaïsch futurum van 'facere' : de vorm is hier als parenthesis gebruikt = "ik zal er voor zorgen" 21. At scin quo modo : volkse uitdrukking = "Weet je wat ik ga doen?" 22. superbum : wordt in de volgende zin verklaard : de "sjieke" mensen (superbi) gaan niet te voet (cfr. 'non abibis'), maar laten zich voeren in een draagstoel (cfr. 'auferere' = aufereris), en dat zal het lot zijn van Sosia, als hij zoveel slaag zal gekregen hebben, dat hij niet meer lopen kan 24. fustus, is, m. : knuppel 25. Quin : (hier) En toch 26. sis : spreektaal = si vis 36. columen, inis : toppunt 37. consutis : waar dit woord in het vorige vers figuurlijk was gebruikt, wordt het thans door Sosia letterlijk opgevat 42. quin : dat niet ... 43. alienare : aan een ander overdragen (hier van een slaaf gezegd) / quin noster siem = ut e nostra familia non sim 54. mala, ae : kaak 64. autumare : beweren 67. patera, ae : schaal 70. obsignatus : verzegeld 71. quid signi? : "welk soort zegel?"
