Sagen,legenden,ware feiten rondom Zedelgem Een bundeling van verhalen en dergelijke rond Zedelgem .
06-02-2014
Een Loppemse heks.
...Catelijne Verbauwen werd in 1611 in opdracht van het Brugse Vrije drie dagen en nachten na elkaar met de 'halsband' gepijnigd. Elke morgen en elke avond werd ze onderzocht door een geneesheer, die een schriftelijk attest over haar fysieke conditie moest afleveren aan de rechtbank ...
...Aan Catelijne Verbauwen was hij (de duivel ) verschenen als een ruwharige hond, maar in de gevangenis dook hij (de duivel) op als de schaduw van een kind die langs haar rok streek zonder haar aan te spreken. Later verscheen hij op het 'steen' in Brugge als een jongen van 9 à 10 jaar, gekleed in het zwart, met een zwarte hoed en een pluimp op die hoed. Op de vraag, gesteld door de heren rechters, of dien duivel zwart van vel was antwoordde ze bevestigend en wist tevens te vertellen dat hij een platte neus had, een scheve mond en dat zijn voeten rond waren met pinnen en leken op een mensenhand die 'geklauwd ' was...
...Catelijne was eens tegen zonsopgang naar de sabbat gegaan met haar duivel, Bardo genaamd. In de buurt van de kasteelbrug van Tillegem werd 'een mei' opgezet. Een man gekleed in een versleten, zwart kazuifel van lijnwaad droeg daar een soort mis op. De kelk was een uitgeholde raap gevuld met water.Een stukje raap werd al hostie opgegeven. De 'mis' duurde niet zolang en daarna werd er gedanst...
...Catelijne Verbauwen vertelde aldus haar levensverhaal (op de pijnbank ) in detail. Eerst had de duivel haar geboden dat ze God verlochende,daarna had hij geeist dat ze zich zou omdraaien als de priester de heilige hostie ophief in de mis.En ze had met de 'Boze' contact gehad in de gevangenis! Maar naarmate de beul de pijniging opdreef werden haar verhalen talrijker en uitvoeriger...
...Tijdens een periode in haar leven gekenmerkt door allerhande miserie had de Boze zich vertoond in de gedaante van een jonge man, helemaal in het zwart gekleed en met een hanenpluim op zijn hoed.Tegen betaling had hij "betrekkingen" met haar. Op vraag van de rechters omtrent deze handelingen antwoordde zij dat zijn 'natuur' en zijn lichaam koud waren en dat zijn ' lid ' niet zo groot was als van haar man ...
Bron : Het gevecht met de duivel, heksen in Vlaanderen. F.Vanhemelryck.
De eerste op de lijst, waarschijnlijk het oudste heksenproces, is dat van Margriete Achtels. ( Brugge 1468)
De beschuldiging luidde dat zij op bovennatuurlijke wijze verscheidene mensen had vergiftigd.
De rechtbank van de 'proosdij' van Brugge veroordeelde haar op 1 oktober 1468 tot het levend verbranden aan de staak. Tot afschrikwekkend voorbeeld werd haar verkoolde lijk nadien op een rad tentoongesteld ...
De jongste op de lijst,waarschijnlijk het laatste proces van heksenverbranding ,was dat van Martha van Wetteren (Belsele 1646)
Als jonge weduwe werd Martha verdacht van hekserij.Een getuige beweerde dat zij hem beloofd had hem in de magie in te wijden als hij met haar zou huwen. Een andere getuige vertelde de rechters dat de beschuldigde hem grote diensten bewezen had; ze had zijn schapen van de pokken genezen en een gestolen koe weer in de stal gebracht. Om het graan te doen groeien had ze hem bevolen een hond te doden,het dier in stukken te snijden en de delen op zijn akker te verspreiden.Een andere getuige kwam met het verhaal dat Martha haar aan een rijke echtgenoot had geholpen met haar toverkunst en dat deze na zes weken huwelijk stierf en dat de getuige geheel zijn fortuin erfde zoals Martha had voorspeld.
Martha werd veroordeeld door de 'vierschaar' van Sinaai-Belsele op 24 juli 1684. Op 23 oktober 1684 werd zij als heks levend verbrand te Belsele
De heksenlijst kan men o.a. terugvinden op : wikipedia
Het geloof in duistere machten, heksen en tovenaars is een universeel verschijnsel dat zowat bij alle volkeren, rassen wordt aangetroffen.
Ook in onze contreien is dit geloof steeds aanwezig geweest en dit zelfs tot in een vrij recent verleden. Men geloofde werkelijk dat heksen,vrouwen die de gedaante van een kat of zelfs van een haas,geit konden aannemen verantwoordelijk waren voor de dood van kinderen,vee of een slechte oogst. Soms waren er ook wel "goede" heksen die dieren en mensen konden genezen. Doch men was in het algemeen bang voor die andere soort van heksen.
Deze algemeen verspreide opvatting inspireerde ook de wetgevers die straffen stelden op het beoefenen van toverij. In onze streken waren het gewone schepen banken, rechtscolleges dus die "rechtspraken". Deze schepen "rechtbanken" waren dus ook verantwoordelijk voor de eventuele ondervraging,vervolging en rechtspraak en uitvoering van de uitgesproken "straf". Deze rechtbanken getuigden van een buitengewone wreedheid zeker tot de laatste helft van de 17°eeuw. Na 1650 loopt het aantal "executies" wel terug en de laatste executie in Vlaanderen was in 1684 te Belsele.
Van deze heksenwaan werd ook een Loppemse vrouw het slachtoffer, namelijk Catelijne Verbauwen. We kennen haar geschiedenis uit de strafbundels die in hun geheel zijn bewaard in het rijksarchief van Brugge. Uit deze stukken blijkt dat Catelijne een vranke vrouw was die niet op haar mond gevallen was en ook menig man van weerwoord kon dienen. Dit werd blijkbaar niet in dank afgenomen door haar mede-dorp bewoners!
Catelijne was dus Loppemse van geboorte en getrouwd met ene Joos Spins. Met haar man woonde ze in een hoeveke die ze in gedeelde pacht hadden met ene Pauwel Van Hove. Bij de verdeling van de opbrengst van de oogst, kwam het tot een woordenwisseling. Pauwel Van Hove zou een "partijtje" land voor zich alleen gehouden hebben. Verder bij een herbergbezoek zou Catelijne, Pauwel publiekelijk verwijten gemaakt hebben. Pauwel was hiermede niet "gediend". Hierop volgend begon het Pauwel op te vallen dat hij de laatste tijd een zeer grote sterfte had gekend onder zijn vee. Hij begon verdenkingen te koesteren dat zij ,Catelijne,weleens een heks kon wezen. Hij durfde zelfs in het openbaar en in het bijzijn van de pastoor van Loppem, haar een " Toveresse" te noemen. Op 14 maart 1611 legde Pauwel Van Hove klacht neer tegen haar wegens toverij bij de schepenbank van het Brugse Vrije.
Het bestuur en de rechtspraak in het Brugse Vrije, waaronder ook het hedendaagse Zedelgem valt, was dus de rechtbank die deze klacht behandelde. Men begon met het advies te vragen aan de Aartsdiaken van het Bisdom en een plaatselijk onderzoek. Op 27 Oktober 1611 werd Catelijne aangehouden beticht van "Toverie". Zij werd in het Steen te Brugge opgesloten. Vanaf 29 oktober tot 3 december (1611) werd Catelijne verhoord,gepijnigd,gegeseld en met 'duimschroeven' in 'den halsband ' geplaatst. Aldus kwamen de schepenen van de rechtbank van het Brugse Vrije tot een vonnis. Catelijne Verbauwen werd tot de vuurdood veroordeeld.Eerst zou ze gewurgd worden voor verbrand te worden en tenslotte zal haar verbrande lichaam opgehangen worden op het Galgeveld .
Uit het strafdossier weten we dat Catelijne gehuwd was met Joos Pins en beiden hadden hun onderkomen op het erf van Pieter Pane te Loppem.Er bestaat een goede kans dat deze hofstede de herberg-hofstede " de Swarten Hoop" was , hoek van de Rijselstraat en de Molendreef.
Pauwel Van Hove zou in 1590 pachter geweest zijn van "het hof van Steenlandt" eveneens in de Rijselsestraat te Loppem.
Ook een wederkomend iets in de sagen en legenden is : de mare hebben of zelfs "den ouden Man krijgen".
Betekenis ; De Mare, een kwelgeest, een plaag voor mens en dier. De Mare wordt beschreven als een buitengewoon zwaar gewicht dat zich op de borst vastzet en drukkend blijft.
Een jonge man ging uit vrijen op een hoeve in mijn gemeente.Op een avond was hij rond middernacht bij zijn lief. De moeder van het meisje was aanwezig en samen maakten ze veel plezier en vertelden en maakten veel "leute". Doch omstreeks twaalf uur viel haar hoofd neer, ze sliep niet, ze ademde niet ze gaf geen enkel teken van leven ! De jongen wilde de vrouw verzorgen doch de dochter, zijn 'lief' dus, sprak: Alles is nutteloos, moeder is "weg" over een uur zal ze wel "terug" zijn. De jongeman hield het voor gezien en verliet zijn 'lief' om nooit meer terug te keren. De moeder was namelijk 'de mare' en om middernacht ging die 'weg'.
Bron : West-Vlaams sagen boek I / H. Stalpaert.
Het kwam vroeger voor dat kinderen "den oude man" kregen. Hun lichaam en gezicht werd dan gans gerimpeld, Naar men aannam was dit het werk van een heks.
Remedie : het kind laten 'belezen' door de paters...
De Duitse Schaper wordt veel vermeld in sagen en legenden hier in de streek van West-Vlaanderen.
De vroegste vermelding is van 1870; De Duitse Schapers waren meestal deserteurs, soldaten die hier kwamen en om hun levensonderhoud te bekostigen 'Toverden ' ze.
Bron : opgetekend in W.-Vl. anno 1965 .
Duitse schapers; schaapherder, zoals blijkt uit onuitgegeven archiefstukken waren de 'duitse schaapherders' die voor 1814-1815 in West-Vlaanderen verbleven uit Nederlands-Limburg afkomstig. De Herder(schaper) was een belangrijk figuur op diverse boerderijen. Hijzelf beschouwde zich niet als een werkman, wel als specialist, fier op zijn vaardigheid en stielkennis.
Toen grootmoeder nog niet zolang gehuwd was, stak er eens een 'vreselijk'onweer op! Het was in de periode van het loof scharten (onkruid wieden).De havermout struiken stonden nog op het veld.Het onweer kwam razendsnel aanzetten en de 'wiedsters' vluchten ter beschutting onder de haverstruikjes. Grootmoeder begon luidop het St.-Jans evangelie te bidden terwijl de wind hevig tekeer ging.Toen het onweder voorbij getrokken was en de 'wiedsters' weer te voorschijn kwamen stelden zij vast dat zover ze het St.-Jans evangelie konden horen, de struiken recht stonden ! Al de andere struiken buiten de gehoor cirkel lagen tegen de grond .
Verhaald te Aartrijke.
Het St.-Jansevangelie
Grote kracht werd toegeschreven aan het eerste hoofdstuk van het evangelie volgens Sint-Jan. Die tekst werd vroeger gelezen op het einde van de mis en werd het 'laatste evangelie'genoemd. In de volksmond heette het "Sint-Jansevangelie". De vreemde en geheimzinnig aandoende woorden hebben waarschijnlijk sterk tot de volksverbeelding gesproken. Voor de gewone, simpele gelovige was dat inderdaad een tekst die ver boven hun begrip ging
Het is dan ook geen wonder dat er aan het bidden van dat evangelie, hogere krachten werden aangeroepen.Vooral tegen het onzichtbare kwaad, de duivel en zijn trawanten. Tegen ongedierte en slecht weer. was het bidden ,lezen van het St.-Jansevangelie een afdoend middel . En in volksverhalen en sagen komt het St.-Jansevangelie veelvuldig voor.
De volledige tekst luidde als ;
In den beginne was het Woord en het Woord was bij God, en het Woord dat was God !
Dat was in den beginne bij God.
Alles is door hetzelve geworden en buiten hetzelve is niet één ding geworden.
Wat geworden is, daarin was het leven en het leven was het licht der mensen.
En het licht schijnt in de duisternis en de duisternis nam het niet aan.
Er stond een mens op, van godswege gezonden, met name Johannes.
Hij kwam tot getuigenis, om te getuigen van het licht, opdat allen geloven zouden door hem.
Hij was het licht niet, maar kwam om het licht te getuigen.
Het ware licht was dat, hetwelk iedere mens verlicht.
Komende in de wereld was het in de wereld en de wereld is door hem geworden.
En de wereld heeft hem niet gekend. Hij kwam in het zijne en de zijnen namen hem niet aan.
Maar aan al dezen die Hem aangenomen hebben heeft hij de macht gegeven om kinderen Gods te worden.
Aan hen die in zijn naam geloven: die niet uit bloed, noch uit de wil des vleeses, noch uit de wil eens mans,
Langs de baan Zedelgem-Aartrijke was een stee waar de familie Adriaens woonden, reeds in de tijd van Napoleon! In dien tijd was één van de Adriaensen wethouder (schepen) van de gemeente. Het is algemeen bekend dat Napoleon toen die tijd soldaten nodig had, meestal moesten boerenzonen optrekken. De wethouder zorgde ervoor dat zijn zonen uitgeloot werden. Nijd en afgunst heerste er in onze contreien omdat geen enkel "zoon" van Adriaensen opgeroepen werd. De mensen zeiden dat hij een hart van steen had en dat hij ter zijner tijd zou veranderen in steen. Toen Adriaensen stierf had hij acht zonen . Tijdens de nacht van zijn overlijden werd een briefje onder de deur geschoven waarop te lezen stond dat de kist moest gedragen worden door de zonen.Langs de weg naar de kerk hoorden ze steeds geklots in de kist. Toen ze de kist neder plaatsen hoorden verscheidene anderen dat ook. Er werd geroddeld en gezegd dat er stenen in de kist zaten in plaats van het stoffelijk overschot van wethouder Adriaens.
Anno 1947 werd de kerk verbouwd en boven het graf van Adriaensen moest een muur gesloopt worden. Een nakomeling van Adriaensen
was toen Burgemeester van Zedelgem en paste goed op de kist van zijn voorvader maar uit nieuwsgierigheid heeft men ze geopend en er zaten inderdaad stenen in !
Feiten ; Van 1882 tot 1885 was er een Burgemeester : August Adriaens
Van 1860 tot 1871 was er een schepen ; Hendrik Adriaens.
Van 1879 tot 1882 was er een schepen : August Adriaens. Bron ; Archief Zedelgem
Simon van Aertrycke was in de 14°eeuw burgemeester van Brugge. Een afstammeling van een oude Vlaamse familie. Hij werd vooral bekend om een ophefmakend,gedurfd gebaar van trots bij een bezoek aan het Franse hof in 1351.
In 1351 vergezelde hij met enkele schepen van zijn geboortestad de graaf van Vlaanderen, Lodewijk van Male naar Parijs. Ter ere van de graaf had de Franse koning de Vlaamse heren uitgenodigd op een feestmaal. Zoals de gewoonte was werden de hoogwaardigheidsbekleders hun plaats toegewezen aan tafel waar op de stoelen kussens lagen voor hun comfort ietwat te verhogen. Echter voor de plaatsen ,stoelen die voor de Vlaamse edelen bestemd waren niet !Toen Simon van Aertrycke en zijn gezellen dit zag trokken zij hun kostbare mantels uit en gebruikten die als kussens.Na het feestmaal lieten de Vlamingen hun mantels liggen, toen zij daarop attent werden gemaakt, gaf Simon van Aertrycke het befaamde antwoord; Wij Vlamingen, zijn niet gewoon de kussens van de stoelen mee te nemen als wij een maaltijd hebben gebruikt !
In dien tijd, voor de regering van Lodewijk VII, was het gebruikelijk dat genodigden e.d de stoelkussens mochten meenemen van de tafel waarbij men door de vorst uitgenodigd was.
De aanleg van de Torhoutse Steenweg (Baan Brugge-Torhout) werd voltooid in 1754.Oorspronklijk zou de weg,baan een tracé volgen dat zuidelijk op de kerk van Torhout was gericht en noordelijk op de naald van de O.Lieve vrouwe toren van de gelijknamige kerk te Brugge. Een kaarsrecht tracé zoals het de regel was in de Oostenrijkse tijd ( 1740-1780) Maar noodgedwongen werden enkele vijvers en moerassige gronden tussen Zedelgem en Loppem ontweken.Onder andere met een bocht ter hoogte van de Abdij van Zevenkerken...een bocht die er nu nog altijd is.
Het was in de buurt van de 'watermeulen', een herberg en bedrijf, dat in november 1781 een akelige vondst werd gedaan. In een sloot onder wat bladeren lag een menselijk hoofd ! Half ontvleesd,uitgedroogd en met lege,zwarte oogholtes. Wat verder een romp die vermoedelijk ooit bij het hoofd had gehoord . In lompen gekleed, kleurloos en ontrafeld maar niet verrot !
- Er werd verteld dat de framassons door de duivel bezeten zijn en dat ze in ruil voor geld hun ziel verkocht hadden.
Het contract werd ondertekend met hun eigen bloed. Ook wist een "framason" wanneer hij ging sterven...
- Er werd gezegd dat de framassons verzamelden onder een 'duiker' in de kruisstraat te Veldegem.
- Een "duiker" is een koker vormig constructie die is bedoeld om ,onder wegen, wateren met elkaar te verbinden .
Een paar vrienden waren s'avonds op weg naar huis toen ze ter hoogte van de duiker in de kruisstraat een paar vreemden zagen.
De vrienden trokken al hun mes maar besloten toch de vreemden te vermijden en een omweg te nemen want dat waren framassons .
Zo was er een keer een framasson die zijn einde volde naderen en besloot naar de pastoor te gaan omdat die hem meschien kon helpen zijn dood uit te stellen. De pastoor gaf hem de raad luidop het St-Jans evangelie voor te lezen aan een kind in de kerk. Zo gezegd , zo gedaan. Maar terwijl hij luidop het evangelie voorlas greep hij de hand van het kind vast. Daarop werd hij plots opgenomen en hangde hij in het ijle in de nok van de kerk. Onderwijl was er een stem te horen die luidop sprak ; Zwicht je van een onschuldig kind !
Op een vroege morgen gingen enige boerinnen en meiden van Ruddervoorde op bedevaart om van allerlei spoken en geesten bevrijd te zijn.
Iets buiten het dorp, in de omgeving van Aertrijcke, zei één van de vrouwen, nogal luid; "t'is hier dat de toveressen altijd bijeenkomen". En ze hoorden daarop een stem uit het niets : "En 'tis in Ruddervoorde en Waardamme dat de bazen en bazinnen van de toveressen wonen " De dames 'verschoten' zodanig dat er geene nog een woord sprak tot ze aan hun bestemming waren gekomen.
Bron : West-Vlaams sagenboek II , H.Stalpaert.
...Heksen en toverssen kwamen samen in de buurt van Lissewege, ook op de Vrijdagmarkt te Brugge, in Koolkerke achter de herberg of tussen Tillegem,Loppem en Zedelgem...
Bron: boek ,Het gevecht met de duivel.
Op een kaart waarop een deel van het Aartrijkse grondgebied uitgetekend staat volgens de toestand anno 1750. Op de plaats waar de toenmalige Moerletestraat en de Noordstraat samenkomen is een driehoekig plein getekend, met een oppervlakte van "75 roeden" (ongeveer 11 aren) Dit pleintje lag als een "eilandje" tussen de samenkomst van de reeds eerder vernoemde straten.
Let wel, de Noordstraat van toen is nu de Zabekestraat en van de Moerletestraat blijven tegenwoordig enkel twee doodlopende straatjes over.Volgens deze kaart had dit pleintje de naam van Toveressenplein.
Bron; dhr.Daniel Janssens /Artiriacum ( Tijdschrift van de heemkundige kring Ambacht Aertrijcke ).
In het kleine bos aan de processie weg kwam elke avond altijd een mooie haas in het maanlicht zitten. Dat kwam twee stropers ter ore en ze besloten er heen te gaan en dat mooie beest te schieten. Het was een maanklare nacht en ze vonden weldra wat ze zochten, op nog geen dertig passen afstand zagen ze de haas zitten. De stroper ,genaamd Steven, nam zijn tweeloop ter hand en schoot. Maar het was niet raak daarop wou zijn metgezel het eens proberen. hij nam zijn geweer, mikte zorgvuldig en vuurde, Hij miste ook ! Nu wistten de beide stropers dat het een "wonderhaas" moest zijn. Ze gingen naar huis waar één van hen zijn scapulier brak in kleine stukjes en dit vermengde met de loodkorrels die op hun beurt verwerkt werden in de patronen waarmede ze de volgende maal op dien haas zouden schieten. En inderdaad , enkele dagen nadien zagen ze de haas opnieuw. Ze legden aan en schoten ,ditmaal raak. Maar wat gebeurde er nu! Plots stond een jonge vrouw voor hen en die ging luid aan het kermen. Beide stropers liepen weg van schrik maar ze hebben die vrouw noch de haas ooit nog weer gezien.
Bron: West-Vlaams sagenboek II / H.Stalpaert.
- Een haas werd gezien als een ongeluksbode en vaak vereenzelvigd met de duivel/heksen
- Scapulier : Bij de (Katholieke)doop ontving het kindje een scapulier, het bestond oorspronkelijk uit twee lapjes stof waarop men een afbeelding van Jezus en Maria werd genaaid. Het scapulier werd daarna meestal aan de wieg gehangen als bescherming van het kind .Soms werd het stoffen scapulier vervangen door een kleine medaille met een afbeelding daarop van Maria en Jezus.
Trees Kousse stond bekend als toveres en woonde op de wijk Pierlapont, meer bepaald tussen de "Sparren" en "Pierlapont" ( Beiden straatnamen in de deelgemeente van Zedelgem ,Loppem). Lietje Vandale die ernaast woonde deed al het veldwerk met een os. Wanten en Free Vandale , broers van Lietje, voerden op een dag "beer" naar de aalputten in Sint-Andries. Op de terugweg naar huis met de aalwagen werd de os ziek en legde zich neer op de baan. Na lang wachten werd Leitje wantrouwig daar ze haar broers niet naar huis zag komen en ging zij op zoek. Ze vond haar broeders bij de ineen gezakte os. Na veel proberen om de os terug op zijn poten te krijgen besloot Leitje de hulp in te roepen van Trees Kousse. Het was reeds avond toen Trees bij de os kwam. Onmiddellijk gebood Trees iedereen weg te gaan en ze bleef zelf wel een kwartier met de os ,stilletjes, spreken. Opeens sprong de os recht en de bijgeroepen jongens, Wanten en Free, konden met hun os en aaltonnen naar huis !
Trees Kousse kon ook 'de parels van de ogen' lezen. Dat waren 'zwijnepuisten' ,oogzweren, die 'staar' op het oog kan teweeg brengen.Wel zij kon dat aflezen, men zei dat dat toveren was. Tevens werd beweerd dat ze de 'macht' had om gestolen goed te doen terugbrengen door de dief en dat ze in bezit was van zeer oude boeken die zij alleen kon lezen. Op haar sterfbed vroeg ze om een priester en gaf deze de 'toverboeken' opdat na haar overlijden er niemand zou misbruik van maken.
Waarschijnlijk was de werkelijke naam van Trees Kousse ; Trees Boente ofwel Trees Bonte.
Dat legenden en sagen of vertellingen vroeger 'gewoon' waren en dat we nu in een 'digitaal' tijdperk leven . Dacht ik zo dat ze niet mochten verloren gaan.
Vandaar dat ik met deze 'blog' gestart ben.
Vroeger waren legenden en sagen bekend aan rijk en arm, mede door de barden,troubadours,kroniekschrijvers en leurders. Van kasteel naar hut, van herberg naar paleis, van 'tstad naar het platteland, trokken ze en overal waren ze een welkome gast. Ieder van ons kent wel een mysterieus,geheimzinnig verhaal. Mogelijks flarden uit een lang vervlogen tijd. Waarschijnlijk verteld door de ouderen in de familie.
Deze verhalen,legenden,sagen en 'vertellingen', kunnen half legendarisch, half historisch zijn en kunnen een zeer reële betekenis hebben.Ze kunnen staan voor een crisis of gebeurtenis waarin het land of streek zich bevond. De verhalen die ik hier zal 'optekenen' zijn in de meeste gevallen voorvallen, vertelsels van de 'gewone' mens. Typerend voor zo'n verhaal is dat het ferm aangedikt kan zijn, waar nodig geef ik tekst en uitleg.
Iets is wel zeker; spoken,heksen en geesten hebben allemaal dezelfde streken...
