Vraag 1: Hoe kan ik (als juf) een kind
helpen bij de verwerking van het afscheid?
Uit alles wat
ik gelezen heb in mijn bronnen. Denk ik dat je als juf of meester heel veel kan
helpen in het emotioneel goed voelen van de kinderen. Als juf of meester kan je
de kinderen even de veiligheid en geborgenheid bieden die ze momenteel thuis
(even) niet vinden. Voor juffen en meesters zijn er wel enkele hulpmiddelen om
het voor de kinderen begrijpelijk te maken. Je kan als juf/meester gebruik
maken van prentenboeken die over het thema rouwen of afscheid nemen gaan. Er
zijn ook enkele liedjes die ook bij deze themas aansluiten. Het aanpassen van
het klasmilieu vind ik zelf ook een heel belangrijk gegeven. Het aanbieden van
een aandachtsignaal of het inrichten van een boze-hoek helpt het kind om op een
zelfstandige en individuele manier iets te verwerken.
Het is als
leerkracht ook erg belangrijk om voor deze kleuter een luisterend oor te zijn
en hen eerlijk te antwoorden op wat ze vragen. Soms kan een knipoog of een
dikke knuffel al genoeg zijn. Geef de kleuter ook de tijd om te rouwen, je mag
niet verwachten dat hij/zij meteen weer gaat spelen. Maar verschiet ook niet
als een kind dit toch doet. Vaak verwerken kinderen dit tijdens een rollenspel,
breek dit dan ook niet af en laat het kind dit uiten. Een kind rouwt niet
altijd onmiddellijk soms komt het een hele tijd later.
Het is vooral
belangrijk dat je het kind het gevoel geeft dat je er bent en dat je zijn/haar
gevoelens begrijpt.
Vraag 2: Hoe begeleidt ik
kinderen die door hun geloof(Islam en hindoeïsme) dit op een andere manier
beleven?
Over deze
vraag heb ik zelf niet veel informatie gevonden. Ik heb wel een artikel
gevonden waarin de verschillenden gebruiken en rituelen van verschillende
godsdiensten wordt uitgelegd. Hieruit kan ik wel afleiden dat het bij sommige
Godsdiensten toch wel goed is als je jezelf even informeert wanneer dit kind te
maken krijgt met het overlijden van iemand.
Ikzelf ben
van mening dat je jezelf als juf over deze godsdienst even moet informeren
zodat je gepast kan reageren wanneer het nodig zou zijn. Ik denk ook dat het
belangrijk is dat wanneer de ouders komen vertellen dat er iemand is overleden
om even te vragen hoe je hun zoon/dochter eventueel kan helpen. Op het gebied
van klassikaal werken rond deze Godsdienst en rituelen denk ik wel dat dit kan
als je echt zeker bent en dit op de juiste manier kan overbrengen. Soms kan het
boeiend zijn om het kind zelf te laten vertellen als dit lukt.
In het Hindoeïsme
gelooft men in reïncarnatie. De overleden persoon wordt meestal gecremeerd. De
mannen in het hindoeïsme kijken naar de verbranding. Na de verbranding zijn er
10 dagen van rouw. Tijdens deze 10 dagen eten de familieleden sober en vegetarisch.
Ze offeren ook enkele eetbare dingen. Na deze 10 dagen wordt er in het huis van
de overledene een ceremonie gehouden en wordt de rouwperiode opgeheven. De
directe familie mag een jaar lang geen feestelijke momenten houden.
In de Islam
gaat het er dan weer helemaal anders aan toe. Na het overlijden van een persoon
wordt deze op zijn/haar zij gelegd met het hoofd naar Mekka. Er volgt een
rouwperiode van 40dagen die afgesloten wordt met een feestelijke viering.
Vrouwen en kinderen mogen meestal niet naar de begrafenis. Wanneer er ouders
sterven van de kinderen, worden de details van de doodsoorzaak niet vertelt aan
de kinderen. De kinderen worden ook niet aangemoedigd om hun gevoelens te uiten
of er over te praten.
Vraag 3: Mag ik kinderen, zonder
aanleiding, al eens in contact brengen met de dood, afscheid nemen, ?
Uit wat ik
gehoord heb bij mijn interview en gelezen heb in mijn bronnen vind ik dat het
wel oké is als je zonder aanleiding de kinderen al eens laat kennismaken met de
dood, afscheid nemen, Natuurlijk ga je niet als belangstellingscentrum
kiezen voor De dood maar zonder dat je het weet zijn er veel gelegenheden in
het jaar waarbij de dood zeker eens ter sprake kan komen. Heel vaak kan je in
themas zoals grootoudersfeest, Allerheiligen, gevoelens, de dood of afscheid
nemen aanbod laten komen. Tijdens grootoudersfeest zijn er steeds kinderen die
geen grootouders meer hebben dit is de ideale moment omeven klassikaal hierover te praten en
eventueel een activiteitje rond te doen. Met Allerheiligen kan je bijvoorbeeld
een bezoek brengen aan het kerkhof. Hierdoor wordt het ritueel een beetje
duidelijk voor de kinderen én worden ze er niet voor de eerste keer met
geconfronteerd wanneer er iemand sterft.
Ik ben van mening dat het
voor de kinderen goed is dat ze hiermee al eens kennismaken zonder dat er een
aanleiding is van sterfte in de klas of in de familie. Doordat ze ermee
kennismaken in de klas is het toch niet allemaal vreemd en nieuw wanneer die
jammer genoeg gebeurt in hun familie, De momenten dat dit ter sprake komt
moeten natuurlijk niet heel de dag duren want dan wordt het voor de kinderen
ook te veel.
Ik ben Lotte
Janssens, tweedejaars studente aan de UCLL. Ik heb het afgelopen semester
onderzoek gedaan naar het onderwerp rouwen met kleuters ik heb hierover een
blog bijgehouden en enkele vragen beantwoord. De vragen die bij bezighielden
waren de volgende:
Hoe kan ik (als juf) een kind helpen
bij de verwerking van het afscheid?
Hoe begeleidt ik kinderen die
door hun geloof(Islam en hindoeïsme) dit op een andere manier beleven?
Mag ik kinderen, zonder aanleiding, al
eens in contact brengen met de dood, afscheid nemen, ?
Als
juf/meester is het heel erg belangrijk om te weten dat elk kind zeer individueel
omgaat met het nemen van afscheid. Sommige kinderen hebben echt iemand nodig
die voor hen zorgt, een ander kind kan heel boos zijn en gedragsproblemen
vertonen, andere rouwen pas na een jaar. Als leerkracht is het vooral
belangrijk om de kinderen een (voorlopige) nieuwe thuis te geven en er voor hen
te zijn. Kinderen rouwen vaak op een speelse manier, ze gaan hun ervaringen
omzetten in een rollenspel.
Als
leerkracht kan je in de klas begeleiden aan de hand van een liedje of een
prentenboek maar je kan ook je klas even aanpassen. Je kan een gebedshoekje
voorzien maar ook een aandachtsignaal of een boze hoek. De boze-hoek kan je het
best inrichten wanneer je aan het kind merkt dat hij/zij met boze gevoelens
zit. Zo kan hij/zij deze gevoelens uitenop een rustige manier zonder andere pijn te doen of te kwetsen.
Natuurlijk is deze hoeken/activiteiten dan ook voor de andere kinderen, ook zij
kunnen al in contact gekomen zijn met een sterfgeval en kunnen op deze momenten
het weer wat moeilijker krijgen.
Ik vroeg me
ook af of je zonder aanleiding over de dood kon praten met kinderen, dankzij
mijn interview kreeg ik het inzicht dat vele themas automatisch leiden naar
dit onderwerp. Je kan dit onderwerp dan gerust even aanhalen en behandelen met
de kinderen.
Ook kinderen
die in een andere godsdienst geloven, rouwen op een individuele manier die,
volgens mij, gewaardeerd moet worden. In sommige Godsdiensten is er een lange
rouwperiode, bij andere een feest, bij andere mogen de kinderen dan weer niet
mee naar de begrafenis. Het zijn allemaal dingen die je als leerkracht toch een
beetje moet weten wanneer je met je kind goed wil communiceren. Ik denk dat het
ook heel boeiend kan zijn voor de andere kinderen om eens te horen hoe andere
kinderen en families dit verwerken.
Kinderen
hebben tijdens hun rouwperioden allemaal een hele sterke en individuele
begeleiding nodig, waarin het kind zich goed kan voelen bij zijn/haar
leerkracht. Ik denk dat dit de belangrijkste boodschap is die ik kan meegeven
na mijn onderzoek. Geef de kinderen een veilige en rustige omgeving waar ze
zich kunnen goed voelen ondanks de omstandigheden.
Stap 4: Bronnen zoeken, lezen en verwerken (deel 3)
Bron 6: Interview
Wie bent u en in
welke school geeft u les?
Ik ben Christel Goossens en geef les in de 3e
kleuterklas in Sancta Maria Aarschot.
Hoe begeleidt u uw kleuters
wanneer ze afscheid moeten nemen van een familielid.
Ik heb dit zelf nog niet zo veel meegemaakt, maar wel al
eens af en toe een opa of oma van een kindje uit mijn klas. Meestal maak ik dan in de klas een gebedshoekje.
Hier zet ik dan een foto of een spulletje van de overleven persoon dat door de
kleuter is meegebracht. Ik steek dan een kaarsje aan bij dit voorwerpje of
foto. De kleuter mag hier dan gaan zitten wanneer hij/zij dit wil. Ze mogen dan
hier ook een tekening maken en deze erbij leggen. Je merkt vaak dat andere kinderen
ook voor de opa/oma een tekening gaan maken. Ze tonen dan heel veel medeleven.
We hebben hier op school ook de doos vol troost, die heb ik
ook al eens doorgenomen en gebruik ik wel wat tips uit. Je mag die gerust eens meenemen om eens te bekijken.
Wanneer praat u met
kinderen over de dood? Praat u hier ook over zonder dat er op dat moment een
sterfgeval is?
Er zijn wel enkele themas die aanbod komen waarbij ik toch
even op het onderwerp van doodgaan en afscheid nemen inga. Zo praat ik hierover
met Allerheiligen, wanneer we rond het grootoudersfeest werken want vaak zijn
er dan ook kinderen die geen oma of opa meer hebben. Bij het thema gevoelens
als het gaat over wanneer we droevig zijn. We bezoeken meestal ook één keer de
begraafplaats en dan gaat het ook zeker rond afscheid nemen en sterfte. Wanneer
we naar de begraafplaats gaan lees ik altijd het boek Lola en de kater voor
omdat ze hierin ook kennismaken met het begraven van iemand.
En het wil nu ook lukken dat ik daarstraks een meisje in
mijn klas had die perongeluk wat lijm in haar mond had gekregen door aan haar
hand te lekken. Er waren toen kinderen die tegen haar zeiden dat dit giftig
was. L. kwam toen onmiddellijk aan mij vragen of ze hiervan zou doodgaan. Ik
ben toen rustig met iedereen in de kring gaan zitten en heb hen uitgelegd dat
alle dingen waarvan je zou kunnen doodgaan omdat ze giftig zijn hier niet in
ons klasje aanwezig zijn en dat de juf die anders wel ver weg in een kast zou
zetten. Maar ik heb hen dan ook wel gezegd dat je ook niet met opzet de lijm
moet gaan oplikken.
Heb je zelf al eens een kindje uit de klas verloren?
Neen dat heb ik gelukkig nog niet meegemaakt. Vorig jaar heb
ik wel een meisje in mijn klas gehad die dat grote zus was geworden, maar na 3
maand is dat babytje overleden. Ik weet nog dat dat meisje toen begeleiding
heeft gekregen in de schommel omdat ze gedragsstoornissen vertoonden. De mama
is mij toen komen vertellen dat ze toen thuis een doos had staan waarin
spulletjes zaten van haar zusje. Als ze het dan echt heel moeilijk kreeg dan
mocht ze een tekening maken en deze bij in de doos steken, dit hielp volgens
haar mama wel goed.
Hoe ga jij om met
kinderen die een ander geloof hebben, van een andere afkomst zijn die iemand
verliezen? Bespreek je dit klassikaal of hoe ga je te werk?
Ik heb hier eigenlijk zelf nog nooit echt over nagedacht of
ervaren maar ik denk dat ik dit wel klassikaal zou doen. Ik ben eerlijk gezegd
niet zo goed op de hoogte van hoe ze in andere geloven omgaan met de dood of
hoe ze dit verwerken. Ik denk dat ik hen zou proberen te helpen op dezelfde
manier ze hebben deze manier tenslotte al gezien bij andere kinderen en weten
wel waarom we dit doen. Tenzij er natuurlijk ouders zijn die iets andere komen
vragen of vertellen, dan pas ik dit zeker wel aan.
BEDANKING:
Bedankt juf Christel dat ik u mocht interviewen. Ook bedankt
Sancta Maria Aarschot dat ik jullie doos vol troost even mochten lenen om te
bekijken.
Op deze site vind je zowel de theorie rond rouwende kleuters als
praktijkoefeningen,
Het volledige rouwproces kan je hierop terugvinden. Je vind ook tips en
tricks om als ouder/begeleider/ het kind te helpen en te begeleiden. Je vindt
er ook welke invloed het rouwproces kan hebben op het gedrag van kinderen. In
het gedeelte praktijk vind je activiteiten die je met kleuters kan doen,
prentenboeken die je kan voorlezen, hoe je het klasmilieu kan aanpassen.
Onthouden
Wat ik vooral van deze site onthouden heb is de tips om het
klasmilieu te verrijken. Zo vind ik het idee van de boze-hoek echt een heel
fijn idee. In de boze-hoek worden materialen aangeboden om hun woede en
boosheid een beetje af te reageren zonder andere pijn te doen of te kwetsen. Zo
kan je ze op een grote blad laten verven, krassen, scheuren, ; met
muziekinstrumenten zich afreageren (schutkokers, ) of plasticine aanbieden waarin
ze hun woede kunnen weg kneden.
Het aanbrengen van een aandachtsignaal vind ik ook wel heel
boeiend omdat ik zelf denk dat het zeer moeilijk is om in te schatten wanneer
deze kleuter aandacht nodig heeft of aandacht wil. Via dit signaal (een stoel,
een belletje, een bepaalde plaats in de klas, ) weet de juf dat hij/zij even
aandacht nodig heeft van zijn/haar meester of juf.
Verschillen per cultuur en geloof Hoe we met de dood omgaan verschilt per persoon, per gezin en
familie, per cultuur en per geloof. U kunt voor grote verrassingen komen te
staan als u betrokken raakt bij een kind of ouder uit een andere
cultuur of met een ander geloof. Daarom vindt u op deze pagina informatie over
rituelen en gebruiken bij overlijden in andere geloven en culturen.
Ingetogen of juist heftig De gebruiken en rituelen rondom het sterven en de uitvaart kunnen enorm van elkaar verschillen. Net als de manier van
uiten van verdriet. In sommige culturen reageren mensen erg teruggetrokken en
stil en in andere culturen juist boos. Soms wordt verwacht dat mensen zich
ingetogen gedragen, soms ook dat zij zich juist heftig uiten.
Veel voorkomende geloven
en culturen in Nederland Hieronder vindt u informatie over een aantal veel voorkomende geloven en
bevolkingsgroepen in Nederland. Er wordt beknopt beschreven hoe men met sterven
en rouw omgaat. Het is belangrijk om te weten dat elke religie of
bevolkingsgroep weer eigen stromingen kent. En dat deze weer op een andere
manier bestaande rituelen of gebruiken hebben. Ook kan het zijn dat in
Nederland niet alle oorspronkelijke gebruiken en rituelen plaatsvinden die in
het land van herkomst of in het geloof gebruikelijk zijn. Soms worden
Nederlandse gebruiken gecombineerd met gebruiken of rituelen uit het
betreffende geloof of de betreffende cultuur.
Er naar vragen is het
beste Het is daarom onmogelijk om helemaal op de hoogte zijn van de gebruiken.
Ernaar vragen is altijd het beste. Wilt u bijvoorbeeld weten of het
bijvoorbeeld gepast is dat u als leerkracht de uitvaart bezoekt van
een leerling of ouder/verzorger van een leerling? U kunt dit het beste
gewoon vragen aan het betreffende gezin en hun naasten!
Islam: De Islam kent veel tradities rondom het overlijden. Als iemand stervende
is, wordt hij of zij in de richting van Mekka neergelegd. Voor het overlijden
wordt een geloofsbelijdenis uitgesproken. Dit heet de Shahada.
Steun binnen eigen
gemeenschap Tijdens een sterfproces en na een overlijden zoekt men vooral steun binnen
de eigen gemeenschap. De Imam speelt hierbij een belangrijke rol. Als iemand is
overleden, wordt hij of zij ritueel gewassen en in doeken gewikkeld. Moslims
kunnen worden opgebaard in de moskee, maar dat hoeft niet. Volgens de Islam
moet een uitvaart binnen vierentwintig uur plaatsvinden. Dat kan in het land
van herkomst of op een Islamitische begraafplaats in Nederland. De begrafenis
vindt bij voorkeur zo spoedig mogelijk plaats. In Nederland zit verplicht 36
uur tussen het overlijden en de uitvaart. De uitvaart vindt dan ook zo spoedig
mogelijk na die 36 uur plaats. Veertig dagen rouw De overledene wordt in doeken, liggend op de rechterzij, in de richting van
Mekka en zonder kist begraven. Meestal zijn de vrouwen en kinderen niet
aanwezig bij de begrafenis. Als kinderen wel meegaan, is dit meestal vanaf een
jaar of tien (meisjes) of twaalf (jongens). Na afloop van de begrafenis gaat
men meestal naar huis om samen te eten en te drinken.
Er volgt een rouwperiode van veertig dagen die feestelijk wordt afgesloten.
Tijdens deze periode komt de familie vaak bijeen om uit de Koran te lezen. Een
weduwe rouwt vier maanden en tien dagen. Over het algemeen wordt er niet veel
over de overledene gesproken. Condoleren is gepast tot drie dagen na het
overlijden.
Het graf Het graf wordt opgevuld tot een bult en er wordt een eenvoudige steen met
gegevens geplaatst. Er lijkt in Nederland toch ook steeds meer gebruik gemaakt
te worden van wat luxueuzere stenen. Daarop komen naam en data te staan en soms
ook koranteksten of afbeeldingen van een moskee.
Moslims blijven het graf van de overledene bezoeken. Er gelden ook regels voor
het bezoeken van deze graven. Zo dienen mannen geen broeken te dragen tot boven
de knie en is de begraafplaats geen plek voor vermaak. Er mag niet gegeten
worden en geen muziek gespeeld worden. Men dient op de paden te blijven. Het
neerleggen van bloemen of knuffels en het neerzetten van kaarsen is geen
gewoonte bij Moslims.
Steun Als een ouder overlijdt, worden kinderen en jongeren hierover vaak door een
ander familielid, vrienden of buren geïnformeerd. Over de doodsoorzaak wordt
meestal niet gedetailleerd gesproken en men legt kinderen en jongeren weinig
tot niets uit. Zij worden niet aangemoedigd om te praten over hun gevoel en om
vragen te stellen. Toch geven deze kinderen vaak aan dat ze behoefte hebben aan
steun en antwoorden op hun vragen.
Christendom: Katholieken ontvangen in hun laatste levensfase het sacrament van de zieken
in het bijzijn van familie en bekenden. Dit bereidt hen voor op de ontmoeting
met God.
Sacrament der zieken Het sacrament der zieken heeft een aantal vaste elementen: de biecht of
bezinning, de zalving, waarbij de pastor met gewijde olie bij de stervende op
voorhoofd en beide handen een kruisteken maakt, de zegen met handoplegging en
de eucharistieviering, waarbij de heilige communie wordt uitgedeeld. Ook andere
aanwezigen kunnen hun hand op het hoofd van de overledene leggen. Behalve
gebeden uit de bijbel, spreekt de priester of pastor ook teksten uit die
specifiek zijn afgestemd op de zieke. Bij het sacrament der zieken brandt een
kaars en is er een kruisbeeld als teken van verbondenheid met Jezus. Deze beide
symbolen zijn ook weer te zien bij het rouwbezoek, wanneer familie en vrienden
afscheid komen nemen van de gestorvene en tijdens de uitvaartmis.
Protestanten kennen geen sacrament der zieken. Hun rituelen zijn over het
algemeen soberder dan die van de katholieken. Bij protestanten vinden ook veel
vaker begrafenissen dan crematies plaats.
De uitvaart Tijdens de begrafenis of crematie hebben de priester en de pastor een
belangrijke rol. Vaak is de uitvaartdienst een eucharistieviering in de kerk.
De nabestaanden dragen of rijden de kist vaak de kerk binnen. Er zijn vaak veel
bloemen. De priester besprenkelt de kist met wijwater en tijdens de viering
wordt er gesproken over de overledene. Het kruis speelt een centrale rol, er
worden Bijbelteksten gesproken en er wordt gebeden.
Jodendom: Traditionele Joden hebben een uitgebreid en belangrijk ritueel rondom het
sterven. Na het overlijden wordt het lichaam gewassen en in een eenvoudig wit
linnen gewaad gekleed. Begrafenis De kist is sober, net zoals de begrafenis. Cremeren komt zeer weinig voor onder
Joden. In de kist wordt wel eens wat aarde uit Israël gedaan. Het graf is een
belangrijke plek. Het mag niet worden verstoord of geruimd en er komt een
grafteken op. De begrafenis vindt bij voorkeur zo spoedig mogelijk plaats. In
Nederland zit verplicht 36 uur tussen het overlijden en de uitvaart. Na de
begrafenis scheppen mannen zand op het graf, net zo lang tot het bedekt is. Men
mag niet de indruk wekken haastig te zijn.
Na de begrafenis is er tijd om de familie te troosten. Soms wordt een zeer eenvoudige
maaltijd genuttigd. Daarna gaat de familie naar huis; dit wordt nu het rouwhuis
genoemd. Hier blijft men een week en leeft men op een sobere manier. Bezoek kan
gewoon binnenlopen. De rouwenden, hun emoties en behoeftes staan centraal.
Voor meer informatie over rouw in het Jodendom klik hier.
Hindoeïsme: Mensen die het Hindoeïsme aanhangen, hebben vaak een speciale band met een
priester die zij de pandjt noemen. Hij bidt met de familie en de stervende.
Als iemand is overleden, wordt hij of zij naar een uitvaartcentrum gebracht. De
uitvaart is meestal een crematie, omdat hindoes geloven dat cremeren de
snelste manier is om de terugkeer van het lichaam naar de bron te laten
plaatsvinden.
Een man uit de naaste familie scheert op de dag van de crematie zijn hoofd kaal
en er worden allerlei plechtigheden uitgevoerd. De uitvaart duurt vaak lang en
men gebruikt veel wierook en kruiden.
Het is voor een Hindoestaanse familie heel belangrijk om het lichaam van de
overledene te zien branden. Het zijn vaak de mannen uit de familie die bij het
lichaam blijven. Na afloop van de uitvaart gaan de nabestaanden naar huis om
daar met elkaar te eten en te drinken.
Boeddhisme: Boeddhisten hechten veel waarde aan de verzorging van de geest. Meer dan
aan de verzorging van het lichaam. Tijdens het stervensproces zien zij het als
een belangrijke taak om de stervende te inspireren. Voor de naasten is het
belangrijk om een sterk gevoel van liefde en mededogen op te wekken voor de
stervende.
Bezoek is prettig, omdat het de stervende het gevoel geeft dat hij of zij niet
bang hoeft te zijn voor de dood. Boeddhisten zeggen gebeden op of reciteren
mantras. Het stervensproces is heel belangrijk. Om de stervende niet te storen
zijn emotionele ontladingen in zijn of haar nabijheid ongepast. Angst, pijn,
geluk en liefde van de stervende worden wel zoveel mogelijk openlijk gedeeld.
Rust Na het overlijden wordt het lichaam enige tijd met rust gelaten. Dit kan
enkele uren, maar ook enkele dagen zijn. Als het bewustzijn uit het lichaam
verdwenen is, wordt er geen bijzondere waarde meer aan het lichaam gehecht.
Tijdens de uitvaart worden verschillende rituelen uitgevoerd. Men mediteert en
spreekt mantras uit. Tijdens de uitvaart verbrandt men een foto van de
overledene en wordt positieve energie opgedragen aan de overledene.
Voor meer informatie over Boeddhisme en rouw klik hier.
Surinaams-Creools: Men gelooft dat de ziel van de overledene terugkeert naar God. Maar voordat
dit gebeurt, blijft de geest nog een tijd rondhangen. Een goed afscheid is erg
belangrijk, omdat dan de ziel na veertig dagen de aarde vredig kan verlaten.
Rouw wordt gezien als een groepsproces. In huis vinden allerlei
rouwbijeenkomsten plaats. Het is traditie om alle spiegels te bedekken en
fotos om te draaien.
Kleding Men draagt rondom het overlijden vaak witte of zwart-witte kleding. Wit is
de kleur van de zware rouw. Rood is geen gepaste kleur, omdat men dat
associeert met de geest van de levenden. Ook het dragen van sieraden is niet
gepast.
Emoties kunnen soms op heftige wijze geuit worden. Verdriet wordt minder als je
het deelt en het viert, aldus de Creolen. Rituelen zijn erg belangrijk en
worden gebruikt om goden en geesten gunstig te stemmen.
Kinderen en jongeren mogen bij de begrafenis zijn. Zij krijgen geen
gedetailleerde informatie over het overlijden. Wel krijgen zij een rol tijdens
de rituele wassing na het overlijden. Hoewel men emoties toont, wordt er
meestal niet veel over het verdriet en gevoelens gesproken. Dit omdat ouders en
kinderen elkaar hun verdriet willen besparen.
Humanisme: Er zijn geen vaste rituelen voor de uitvaart van Humanisten. Men gaat er
van uit dat iedereen op zijn eigen manier, in creatieve vorm afscheid kan
nemen.
Chinezen: Alles wat in aanraking is gekomen met de dode wordt meebegraven.
Bijvoorbeeld de kam waarmee de haren worden gekamd. Men strooit rijst in de
mond van de dode als laatste maaltijd en aan het voeteneinde wordt een spiegel
geplaatst. Soms gebeurt het ook dat er een parel of een eenden- of ganzenei
tussen de lippen wordt geplaatst.
Rituelen De vrouwen dragen tijdens de uitvaart speciale kleding met een band om de
taille. De kleur en het materiaal van de kleding en tailleband zijn afhankelijk
van de relatie tot de overledene. Men is bang dat wanneer de verkeerde rituelen
worden uitgevoerd, de geest van de overledene de nabestaanden zal lastigvallen.
Daarom voeren Chinezen heel veel verschillende rituelen uit. Tijdens de
begrafenis wordt wierook gebrand en vaak worden kleren en (namaak)geld van de
overledene verbrand en wordt vuurwerk afgestoken.
Graf Op het graf wordt een zerk met een foto van de dode geplaatst. De dagen na
de begrafenis verbranden de nabestaanden nog meer namaakgeld: dit symboliseert
de rijkdom die men de dode toewenst in de andere wereld. De begrafenis wordt
vaak heel druk bezocht. Als de kist de grond inzakt, draaien de aanwezigen zich
om uit angst voor geesten. Om te voorkomen dat zij geesten mee naar huis nemen,
steken Chinezen nooit een paraplu op in de buurt van een begraafplaats.
Over de dood wordt niet gesproken. Men heeft het over als je straks weggaat.
Het huisaltaar is een heilige plek; men toont veel respect aan het huisaltaar.
Dit artikel gaat over de verschillende Godsdiensten en hun manier van
rouwen en verwerking van de dood. In het artikel wordt steeds vergeleken met
Nederland omdat het een Nederlands artikel is. Je vind er per Godsdienst de
rituelen, de manier van afscheid nemen, wie er aanwezig is bij de begrafenis,
wat voor begrafenis het is,..
Onthouden:
Ik heb uit dit artikel onthouden dat het toch wel belangrijk
kan zijn om je te informeren wanneer je een kindje in je klas hebt dat een
ander geloof heeft dan jouw. Er zijn namelijk wel verschillen bij culturen, die
je als juf/meester wel een beetje moet weten. Het is ook erg belangrijk om dit
te raadplegen als je van plan bent om als juf/meester naar de uitvaartdienst te
gaan.
Stap 4: Bronnen zoeken, lezen en verwerken (deel 2)
Bron 3: Prentenboeken over rouwen en
afscheid nemen
Prentenboek 1: Een boom vol herinneringen
Bronvermelding
Teckentrup, B. ( 2013). Een boom
vol herinneringen. Haarlem: Gottmer
Korte inhoud
Het boek gaat over vos die een lang en gelukkig leven heeft gehad maar
die ontzettend moe is. Op een dag liep hij naar het plekje waar hij altijd
graag in de zon lag. Daar viel hij in een diepe slaap. Uil had dit gezien, hij ging
bij zijn vriend vos zitten. Hij was heel verdrietig maar wist ook dat vos heel
erg moe was. Alle andere dieren, ook vrienden van vos, kwamen naar de plek waar
vos lag. Het was een tijdje heel stil. Uil begon als eerste met het ophalen van
een herinnering, langzaam begonnen alle dieren één voor één herinneringen op te
halen over vos. Op de plaats waar vos lag, kwam een klein oranje plantje naar
boven. Hoe meer verhalen de dieren ophaalden, hoe groter de boom werd. De dieren
kwamen vaker samen om herinneringen op te halen. Het kleine plantje groeide al
snel uit tot een kleine boom. Maar na weken, maanden, jaren van ophalen van
herinneringen groeide de boom uit tot de grootste boom van het bos. Het was een
boom vol herinneringen van vos en elk dier had in deze boom zijn/haar plaatsje,
zo zorgden de boom voor iedereen van wie vos hield.
Link met rouwen
Vos sterft maar de dieren proberen hier goed met om te gaan
door gelukkige en leuke herinneringen op te halen. Met dit boek kan je kinderen
leren om niet altijd verdrietig te moeten zijn maar dat je ook fijne momenten
kan oproepen over de persoon/het dier dat gestorven is.
Je kan als begeleider hierop verder werken en met de klas. Je kan
een plantje planten met een foto op het potje van de overledene. Zo kunnen de
kinderen hier ook herinneringen ophalen en zullen ze zien dat het plantje ook
groeit.
Prentenboek 2: Het
verdwenen kersenrood
Bronvermelding
Bakker, J. & Swerts, A. (2015). Het
verdwenen kersenrood. Hasselt-Amsterdam-New York: Clavis
Korte inhoud
Dit verhaal is een ontroerend sprookje over prins Floris die zijn
mama verliest. De mama van Floris, koningin Soroya, die kersenrode lippen had, gaf Floris vaak
een zoen. Nadat zijn mama sterft lijkt het alsof hij lucht is geworden voor
zijn papa. Zijn papa, koning Leon, is erg verdrietig en moet steeds aan zijn
vrouw denken bij elke zoen dat hij ziet. Daarom verbied hij zijn koninkrijk nog
te zoenen en laat een vloek uitspreken over het hele rijk zodat ze niet meer kunnen
zoenen. Het volk wordt erg ongelukkig en ook Floris begrijpt het niet. Zijn
papa doet zo afstandelijk en lijkt niet meer te weten dat hij nog een zoon
heeft. Maar het volk komt in opstand en wil terug een zoen kunnen geven omdat
ze zich dan zo veel beter voelen. Ook Floris wil dit en zo kan hij samen met het
volk zijn papa toch overtuigen en laten inzien dat dit hem niet gelukkiger gaat
maken want mama blijft weg.
Link met rouwen
Dit boek gaat niet puur over rouwen maar ook over de gevolgen van een
sterfgeval. De mama sterft waardoor de papa enorm verdrietig is, maar door zijn
verdriet vergeet hij ook een beetje zijn zoon. De jongen verliest dus eigenlijk
zijn beide ouders, vertrouwenspersonen en dus ook zijn veiligheidsgevoel. Alles
wat zijn vader hem aan zijn vrouw/mama doet herinneren moet weg en dit zie je
ook van bij families waarin dit gebeurd, al is dit niet altijd de beste
oplossing.
Bovenstaande boeken vond ik het meest bijzonder (deze had ik zelf ook
nog nooit gelezen), hieronder volgen nog enkele boeken die ook werken rond
afscheid nemen:
Velthuijs, M. (2013) Kikker en het vogeltje. Amsterdam: Leopold
van Genechten, G. (2010). Rikki en de eekhoorn. Hasselt-Amsterdam-New York: Clavis
Robberecht,
T.& Goossens, P.(2002) Eva en
het land van de verloren zusjes. Hasselt-Amsterdam-New York: Clavis
Er zijn er natuurlijk nog veel meer!
Bron 4: Kinderen helpen bij verlies
Manu Keirse
Bronvermelding:
Keirse, M. (2002). Kinderen helpen bij verlies. Tielt:
Lannoo
Onthouden:
Ik heb tijdens het lezen van dit boek steeds opgeschreven wat
ik als kleuterjuf/opvoeder belangrijk vindt om te weten om kinderen te helpen
bij het verwerken van verlies. Deze puntjes heb ik hieronder verzameld:
Reactie van kinderen op afscheid nemen, is
dezelfde als de reactie van volwassenen
Kinderen reageren eerst als kinderen, daarna als
volwassenen.
Voor iedereen is verlies anders/individueel.
Kinderen voelen aan wanneer er iets mis is, het
ritme van de persoon die iets achterhoud veranderd. Dit merken kinderen heel
snel op. Vb. sneller ademen, andere stem,
Babys/jonge kinderen rouwen door verandering
van eetgewoontes, anders slapen,
Als kinderen niet geconfronteerd worden met de
dood van leeftijdgenoten, denken ze dat dit enkel bij oude mensen kan
voorkomen.
Eerlijkheid is zeer belangrijk! Anders gaan kinderen
hun fantasie laten werken waardoor de gevolgen soms nog erger zijn.
Biedt kinderen tijd en veiligheid.
Een leerkracht kan een veilige omgeving bieden
voor de kinderen. Hij/zij kan hen een nieuwe (voorlopige) veilige thuis
bieden.
Kinderen rouwen midden in het gewone leven, niet
op bevel maar gewoon wanneer een situatie zich voordoet.
Er is kans op tijdelijke regressie na het
verlies:
Tijdelijke
pauze in het rouwproces, ze willen terug naar de periode die nog goed was.
Vb. knuffels vragen, zindelijkheid,
Vraag
naar aandacht
Kinderen zetten verdriet vaak om in hun
spel/gedrag omdat ze de verbale en mentale mogelijkheden nog niet hebben.
Wanneer je dit opmerkt reageer dan met begrip en ga het kind niet straffen.
Kinderen stellen rouwen soms uit omdat ze eerst
willen weten of hun basisbehoeften nog voldaan worden. Vb. haar kammen door
mama, samen eten, naar hobbys gebracht worden, en of ze nog een veilige thuis
hebben.
Verzeker kinderen ervan dat hun gevoelens
normaal zijn.
Dwing kinderen niet tot praten
Wees klaar om te luisteren als kinderen klaar
zijn om te praten.
Accepteer de uitspraken van verdriet
Vertel nooit aan kinderen dat ze zich sterk
moeten houden en niet moeten huilen.
Beloof nooit aan kinderen dat de andere ouder
niet zal sterven.
Verbreek de dagelijkse routine niet meer dan
nodig.
Vermijd alle veranderingen die kunnen vermeden
worden onmiddellijk na een belangrijk verlies.
Moedig hen aan om met hun vrienden te praten.
Stimuleer de omgeving om ook aandacht op te
brengen voor de kinderen.
Geef aandacht aan de dromen van kinderen
Denk eraan dat feestdagen dagen zijn waarop
kinderen het verlies zeer intens kunnen voelen.
Er zijn enkele mythen rond kinderen en rouwen die je beter
vermijd, namelijk:
Kinderen en peuters zijn te jong om verlies te
ervaren en te rouwen
Een rouwproces van een kind verloopt in
voorspelbare fasen.
Kinderen rouwen slechts een korte tijd
Ouders moeten hun verdriet verbergen voor hun
kinderen.
Er zijn volgens dit boek 6 basisbehoeften die het kind helpen groeien door verlies:
De realiteit van de dood onder ogen zien. --> Kinderen moeten de waarheid weten en moeten een
eerlijke uitleg krijgen.
De pijn van het verlies ervaren --> Kinderen moeten worden aangemoedigd om alle
emoties en gedachten zoveel mogelijk te uiten en moeten weten dat dit goed is.
De relatie met de persoon die is gestorven
omvormen van een aanwezigheid naar een herinnering. --> Het kind toestaan en aanmoedigen om
situaties/dingen te vertellen wat het vroeger was en niet meer het hier en
nu.
Een nieuwe identiteit ontwikkelen op basis van
een leven zonder de persoon die gestorven is.
Zoeken naar een zinvolle context voor de dood. --> Kinderen moeten de kans krijgen om levensvragen
rond de dood te stellen. Dit hoort bij het zoeken naar de zin van het leven
nadat ze iemand verloren zijn.
Een
continu steun gevende volwassenen aanwezig in de komende jaren.
Bron 5: Muziek over afscheid nemen en sterfte
Bronvermelding
Fiddelaers Jaspers, R. (2011). De rouwende school. Handboek voor kinderopvang primair en voortgezet
onderwijs en mbo. Heeze: In de wolken
Korte inhoud
Dit boek is vooral een handleiding voor scholen die te maken krijgen
met sterfte van een kind, juffen, meesters,... in de klas of school. Ik heb uit dit boek
vooral de muziek gehaald die je op school kan gebruiken wanneer er iemand is
overleden. Dit zijn enkele voorbeelden van muziek die je bij kinderen kan gebruiken.
Ik vond het heel interessant om te zien dat er muziek is over rouwen,
afscheid nemen, Ik hoor steeds om boeken te gebruiken in de klas maar ik ben
er van overtuigd dat kinderen ook veel hebben aan een liedje. Als ze dit liedje
kennen kunnen ze dit liedje ook zelf eens zingen als ze het bijvoorbeeld
moeilijk hebben als ze thuis in hun bedje liggen. Terwijl een boek op deze
leeftijd steeds moet worden voorgelezen. Ze kunnen een boek enkel alleen
lezen door de prenten nog een keer te bekijken.
