In mijn blog heb ik zelf al veel verteld over mijnmoeilijke ervaring over rouwen. Ik heb rouwen al bekeken vanuit verschillende
standpunten. Dit heb ik gedaan op schoolvlak, verschillende organisaties en godsdienst en cultuur. Ik wil rouwen eens gaan bekijken vanuit het standpunt van een ouder. Zo heb ik een interview gedaan met mijn mama Linda Moens voor een duidelijk beeld van de opvolging rond rouwen op school.Het leek mij een nuttig interview voor de evolutie te zien in de jaren.

Mijn papa is gestorven in het jaar 2000 ik zat toen in de derde kleuterklas in het Heilig-Hartinstituut. Ik zou graag de vergelijking eens willen maken met vroeger en nu.
Voorbeeld  : Is het rouwproces en de opvolging al verbetert sinds het jaar 2000?Wat doet de school nu extra? Was de school ook zo betrokken dan nu om de ouders?
Dit zijn vragen waar ik na het interview graag een antwoord zou op weten.

Algemene gegevens over België:
In België zijn er jaarlijks bijna vijfduizend kinderen en jongeren (tot 18 jaar) waarvan een ouder overlijdt:
-Elk jaar maakt 1 kind op 2000 dit mee;
-1 kind op 10 in de loop van de eerste 18 jaar van zijn leven.
Elk jaar zijn er ongeveer tweeduizend kinderen van wie een broer of een zus, sterft.
-Elk jaar maakt 1 kind op 5000 dit mee.

Deze resultaten heb ik gevonden in het basiswerk van Patrik Somers en Robert Depauw, Ledos, Leven en dood op school, p44.
Ik ben dus zeker niet de enige die een rouwproces heeft meegemaakt.
Daarvoor vind ik het net zo belangrijk om eens te gaan kijken wat de school voor
de ouders en kinderen doet.

Vragen:

-Toen het tragisch ongeval gebeurde hoe werd je geholpen? Waren er organisaties waarbij je terecht kon?
Ik had veel hulp van familie, maar andere hulp was er in het begin niet. Er was geen enkele hulp van de regering zelf geen slachtofferhulp. Ik had wel een boekje gekregen van een plaatselijke vereniging jong WW waar er weekelijksactiviteiten instonden. Je kon in deze vereniging terecht voor een goede babbel. In het begin had mijn moeder hier geen nood aan.

- Op latere termijn had je dan nog hulp?
Na een jaar heb ik mij aangeloten bij de jonge weduwe en weduwenaars te Erps-Kwerps. Daar hebben we enorm veel steun van gehad. Ook Monica speelde met lotgenoten. Het gaf een fijn gevoel om steeds met mensen te praten die hetzelfde hadden meegemaakt. Verder had ik ook geen hulp.

-Werd je als moeder goed geholpen door de school van u kind?
Ja, ik had een enorm goed contact met de kleuterjuf en directeur. De mensen waren zeer vriendelijk en bezorgt.
Ze gaven steeds verslag hoe Monica zich gedroeg in de klas. Dit was steeds positief.
Ook de ouders van andere kinderen waren zeer vriendelijk.

Later zijn we verhuist en zijn we naar het ks Heilig-Hart geweest.
Daar was het minder. Monica was uit haar omgeving weggerukt. Toen begon Monica woede aanvallen te krijgen en merkte ik dat ze steeds verdrietiger werd. Toen merkte ik en de juf dat Monica steeds kruizen tekende. De juf zei dat ik de dood aan het verwerken was en dat dit normaal was. Maar haar klasresultaten gingen steeds verder achteruit en was steeds stiller.

-Werd je dochter goed geholpen door de school?

In de eerste school was Monica zeer goed opgevangen, maar de tweede school was minder. Ze schonken geen aandacht aan het rouwproces en deden hiervoor ook geen moeite. Het CLB werd ook op dat moment nog niet ingeschakeld.
Als moeder heb ik zelf de eerste stap gezet , omdat ik merkte dat het de verkeerde kant op ging.
 Ik ben zelf naar het CLB gegaan en heb enkele gesprekken gehad met de medewerkers. De medewerkers hebben achteraf mijn dochter geobserveerd en hebben gemerkt dat er iets nog niet goed verwerkt was. Monica heeft dankzij het CLB extra ondersteuning gekregen door een psychiater. Zo is zij er langzaam weer bovenop gekomen en heeft zij de dood van haar vader kunnen verwerken.


-Deed de school speciale activiteiten tijdens de tragische gebeurtenis?

Ja de eerste school deed wel enkele activiteiten. Ze plaatsten een foto van haar papa in de klas, we namen boekjes mee naar huis die we voorleesde en in de klas maakten ze ook tekeningen voor Monica en voor op het graf. Dit vond ik zeer positief.

De tweede school deed niet zoveel. Gelukkig heb ik als moeder zelf het initiatief genomen.


Korte reflectie:

Ik merk dat er nog niet zoveel verandert is. Er zijn ook nog geen bijkomende organisaties die de scholen hierbij helpen. Ik vind dit in sommige ernstige gevallen toch nodig. Als toekomstige leerkracht vind ik het toch zeer belangrijk om hier zelf op in te gaan en over te praten. Ik heb ook sterk gemerkt dat in de gesprekken een sterk verschil is tussen scholen. Dit moet veranderen over het rouwproces moet openlijk over gepraat kunnen worden zelf in de kleuterklas. Er zijn verschillende prentenboeken, instructies en materialen om hierrond te werken.

Op  25 mei had ik een interview met juf Katrien over rouwverwerking op school.
Juf Katrien is kleuterjuf in de school de waaier bij de 3de kleuterklas.

Ik ben Monica Bruggeman en zit in het tweede jaar Bachelor kleuteronderwijs in de KHLeuven.
Voor het vak “RZL” heb ik als topic gekozen voor“ Hoe kunnen we kinderen helpen met hun rouwproces op school?"

- Heeft u als kleuterjuf al te maken gehad met rouwen in de kleuterklas?
Ja, dit jaar zelf nog. In februari is de opa van een kleuter gestorven. Je merkte dat op dode momenten in de dag deze kleuter het erg moeilijk had. Ook is er twee jaar geleden een leerkracht gestorven aan kanker op school. Hier hebben de kleuters en leerkrachten het heel lang moeilijk meegehad. Dit is een ervaring dat je heel je leven meedraagt.

-  Wat deden jullie rond deze gebeurtenissen?
Het is vooral belangrijk dat je de kleuters bij het overlijden betrekt. Dit deed onze school aan de hand van verschillende activiteiten. De school maakte een stilte hoek, werkte met speciale prentenboeken rond rouwen, liet de kleuters vertellen over hun juf, maakte vlinders en sterretjes met de kleuters en maakten een echte tuintje met bloemetjes en kruisje voor juf Rutt.

De juf merkte dat er twee grote verschillen waren tussen de kleuters. Er waren kleuters dat het voorval niet zo goed beseften en andere die er heel erg van hebben afgezien.

-Wat gebeurt er bij kinderen die het heel erg moeilijk hadden met de dood van een dierbare?
Zoals ik al gezegt heb zijn er enorme verschillen tussen kinderen. Sommige kinderen zien hier enorm vanaf en gaan hun ook anders gedragen. Als dit gedrag langdurig wordt moeten wij als school de ouders en het CLB verwitiggen. Het CLB gaat het kind dan goed opvolgen en indien nodig in gesprek gaan met het kind aan de hand van activiteiten aangepast aan de leeftijd van de kleuters. Dit kan door maandelijks of zelf wekelijks door therapeutische begeleiding.

-Wat doet de school voor de ouders?
De school wordt meestal als veilige omgeving aangezien voor het kind even weg van de problemen. De school probeert de ouders zo goed mogelijk te steunen en zorgen dat de communicatie tussen school en ouders goed verloopt. Dit geeft een veilig gevoel voor het kind. Verder wordt er bij moeilijkheden contact gelegt met het CLB. Er wordt ook altijd een rouwkaartje gestuurd naar de ouder of ouders vanuit
de naam van de school.

-Zijn er nog andere organisaties waarmee de school werkt tijdens het rouwproces?
Nee, de school werkt hoofdzakelijk samen met het CLB. Het centrum kan wel na een bezoek of het gesprek de ouders doorverwijzen naar een andere organisatie. Er worden zo enkele organisaties beschreven in mijn blog.

-Heeft u al gewerkt rond het thema rouwen?
Nee, tenzij dan dat er een sterfgeval is in mijn klas. Ik zou dit nooit zonder aanleiding geven, dit wekt verdriet op en oude herinneringen. Ik
vind het wel een goed idee om eens een boekje te lezen rond rouwen als er iemand een dierbare heeft verloren. Ik vind het geen goed idee om een hele week rond dit thema te werken. Ik speel liever in op de noden van een individueel kind. Als een kind het extra moeilijk heeft werk ik graag individueel met dat kind.

-Herdenkt u elk jaar de moeilijke gebeurtenis  op school? (Aanleiding van de leerkracht die gestorven is.)
Ja, elk jaar wordt juf Ruth herdacht. De dag begint dan met een liedje voor juf Rutt, vlinders maken, de tuin extra mooi verzorgen, deeg maken voor de wafels en ballonen oplaten.  Aan het einde van de dag maken de juffen hartjeswafels met het deeg. Deze hartjeswafels waren de lievelingswafels van juf Rutt. We proberen juf Rutt in onze school nog steeds levendig te houden.

 Genijn,K (2013). Een schooltas vol verdriet: Leren omgaan met rouwen in de klas. Leuven :Acco

Verliefde, E (2005). Ruimte voor verdriet.Leuven:Acco

Storms,W(2000). Dood zijn, hoe lang duurt dat?. Hasselt: Clavis

Levensbeschouwing

Iedereen heeft een beeld van god, of je nu gelooft of niet. Het beeld dat je hebt van god wordt bepaald door je eigen denkpatroon, je opvoeding, je vader en moeder, je contact met religie en cultuur. Elke levensbeschouwing kent uiterst progressieve strekking, met daartussen een hele waaier van belevingen. Dit zegt Vera Nelen van het UZ. Gasthuisberg.
Ik kan mij erg goed vinden in mevrouw Nelen haar uitspraak. Ik vind het belangrijk dat elke patiënt of rouwende persoon benaderd wordt vanuit de waarde en normen die deze persoon belangrijk vind. Als hulpgever is het zeer nuttig om te weten wat de rituelen zijn van elk geloof. Zo voelen de slachtoffers zich sneller begrepen. Dit is ook nodig in een veelkleurige samenleving, waarin verschillende culturen, levensbeschouwingen en visies elkaar ontmoeten.

In onderstaande tekst vind u hoe de verschillende culturen omgaan met verlies:

Katholicisme:

God wordt aanzien als de schepper en men gelooft dat mensen na de dood naar de hemel gaan. Traditoneel is het beeld van de hemel en de hel. Dit heeft te maken met hoe de mensen geleefd hebben.
Als belangrijk ritueel voert men de ziekenzalving uit.
Zo zijn er verschillende rituelen zoals ziekenzalving, gebeden, zegeningen, biecht en berechting. Deze rituelen proberen de mensen de ondersteunen.
Voor het opbaren zijn er specifieke kenmerken. Zo plaatst men een kaars, kruis, bloemen en wijwater naaste overleden persoon gelegt. Het opbaren van het lichaam gebeurt door de hulpverlener, familie of begrafenisondernemer. Het lichaam wordt opgebaard in rouwcentrum of mortuarium. De uitvaart verloopt op verschillende manieren. Zo kan een persoon begraven of gecremeerd worden, volgens eigen keuze.

Ik vind het zeer goed dat in het Katholicisme de overlevende zelf mag kiezen op welke manier hij begraven word. Dit kan de persoon zelf vooraf al beslissen. Ik vind dat iedere persoon recht heeft om deze beslissing zelf te maken. Ook je kan zorgen voor een aandenken te geven aan je nabestaande dit kan door een aandenken of zelf de assen van de crematie.

Jodendom:

Ziekte behoren tot het leven. Een stervende wordt met grote eerbied benaderd en daarom zal niemand hem storen door aanraking,want een aanraking verkort het leven van een mens. Een stervende zijn leven mag niet worden versneld door euthanasie, dit is onspreekbaar.  Ook worden emotionele taferelen vermeden.
Men kent de gewoonte om bij een stervende te bidden en het opzeggen van een geloofsbelijdenis. Voor de dood te constateren gebruikt men een pluimpje voor in de neus of mond van de zieken. Het wassen en linnendoodskledij aandoen gebeurt door een familielid. De overledenen word in een kist gelegd dat overstrooid is met zand. De overleden gaat naar het paradijs als deze goed geleefd heeft de andere gaan naar de hel. Voor de joden blijft een persoon verder leven en zij geloven in leven na de dood.

Ik vind het zeer fijn dat joden zo goed voor hun familielid zorgen. Dit doen ze met het nodige respect en waarde en normen.

Boeddhisme:
Het boeddisme ziet zichzelf als een filosofie of eerder een religie zonder godsbeeld.
Het boeddhisme ziet het leven als bezwaard en getekend door het lijden. Het doel is een weg te vinden naar rust en verlichting van het lijden.
De boedisten ondersteunen elkaar in het lijden en sterven. Een overlijden gebeurt samen met een wedergeboorten. De boedisten geloven dat je terug komt in een nieuwe persoon.

Hindoeïsme:

Hindoes accepteren  hun ziekten, maar gaan er echt alles aan doen om een persoon terug beter te maken. De familie zijn voor hindoes zeer belangrijk. De families steunen elkaar en laten de familieleden niet alleen lijden. De hindoes vinden verbondenheid zeer belangrijk. Rituelen zijn zeer belangrijk voor Hindoes. Een overledenen word gecremeerd in open lucht. De oudeste zoon van de familie doet de brandstapel aan. Het as wordt verstrooid in de rivier de Ganges. De rouwkleur van de hindoes is wit.

Hindoes geloven in reïncarnatie. De Hindoes komen terug hoedat ze in een vorig leven hebben geleeft.

Ik merk dat de familieband zeer belangrijk is bij de Hindoes. De overledenen krijgt een zeer mooie en rustige uitvaart met de hele familie erbij.

Islam:
Ziek zijn betekent een verstoring van het evenwichtig dat door god bedoeld is. Voor een moslim is het zeer belangrijk om dit te herstellen. Op ziekenbezoek gaan is voor Moslim een plicht. Een stervende wordt met zijn gezicht in de richting van Mekka gekeerd en het gebeden worden uitgesproken.
De dood is een overgang van wachten tot het einde der tijden. Daar zal god een oordeel over mensen vellen. De Moslim vertrouwt hierbij in gods goedewil. De Moslims geloven dat ze in hun graf een ondervaring krijgen van twee engelen over hun geloof. Een zorgverlener mag de overledenen niet wassen of opbaren. Dit moet de familie doen.

Na mijn bezoek aan Panal Heverlee heb ik gemerkt dat de rouwzorg voor kinderen eerder miniem is en dat ik opzoek moet gaan naar andere organisaties om mijn onderzoek uit te diepen.

Naast de school en ouders ben ik opzoek gegaan naar andere organisaties die kinderen helpen bij rouwverwerking. Dit was zeker geen gemakkelijke opdracht ,omdat het rouwen van kinderen vaak vergeten wordt en eerder gericht is op volwassenen.Ik  heb gemerkt na mijn onderzoek dat de organisaties voor kinderen en zeker voor kleuters zeer miniem zijn. De organisaties zijn beperkt en niet alle kinderen komen tot aanmerken. Als de school  en ouders merken dat er verschillende factoren veranderen bij het kind wordt het kind pas doorgestuurd naar een organisatie.

Dit kan bij Cognitieve factoren:
- Het kind begrijpt niet dat de dood definitief is
- Misvatting en verkeerde interpretaties. Het kind denkt dat het allemaal zijn schuld is.
- Het vermogen  van de dood te begrijpen is zeer beperkt.

Dit kan bij emotionele factoren:

-Kinderen vertonen scheidingsangst
-Jonge kinderen die lange tijd na elkaar verdrietig blijven

Dit kan bij fysieke factoren:

-Als bedplassen plots optreed
-Verminderde eetlust
-Verstoorde slaap
-Plakkerig gedrag

Bij het overlijden van een leerling of een leerkracht komt heel wat kijken. Het is best als je er binnen het schoolteam, inclusief het CLB, vooraf over nadenkt hoe je zoiets kan aanpakken. Centrum voor leerling begeleiding word hierbij betrokken al dan niet nodig. Bij problemen wordt het CLB echt ingeschakeld.

Het CLB meerbepaald de kinderpsycholoog heeft een gesprek met het kind indien het kind dit wenst. Dit gebeurt meestal alleen wanneer de ouders en school merkt dat het kind dit nodig heeft. De factoren zijn in bovenstaande alinea beschreven. De kinderpsycholoog kan indien hij of zij dit nodig vind het kind doorverwijzen naar een psychiater of hulporganisatie. Dit kan alleen als de ouder en het kind hiermee akkoord is.

Hieronder zijn enkele organisaties beschreven:

Bij de Jongeren Advies Centra (JAC) kan men terecht voor psychosociale begeleiding en slachtofferhulp.

Voor morele bijstand omtrent levensvragen, zingevingvragen of existentiële problematiek zijn er de Centrale morele dienstverlening. Het verwerken van een verlieservaring, rouwverwerking en persoonlijke zingeving na verlies van een dierbare, vormt een belangrijk onderdeel.

Rouwzorg Vlaanderen is een organisatie die ontstaan is om de diversiteit van kwaliteitsvolle initiatieven rond 'zorg om mensen in rouw' in Vlaanderen en meer bepaald in de provincie Antwerpen en omgeving te bundelen en kenbaar te maken.

Missing You is een project voor kinderen en jongeren wiens broer, zus, ouder, vriend(in) ... overleden is en hiervoor in contact willen komen met lotgenoten.

Mijn ervaring:

Ik ben zelf ook naar de psychiater geweest voor mijn verdriet te verwerken.

Mijn schoolresultaten daalde drastisch en bedplassen kwam regelmatig voor. Steeds

Tekende ik kruizen op mijn  blad , dit telkens als ik een tekening  moest maken. De

Professionele hulp heeft mij geholpen om het verdriet een plaatst te geven in mijn leven.

Ook ben ik met mijn mama naar een vereniging voor jonge weduwe en weduwnaars.

Hier heb ik de moed gevonden om met kinderen hierover te praten en voelde ik mij

Begrepen.

Bronnen:

http://www.ond.vlaanderen.be/clb/clb-medewerker/rouw_en_verlies.htm

http://www.hulporganisaties.be/artikels/2207/dood/Kinderen-en-rouw-%E2%80%93-hoe-kinderen-helpen-bij-verdriet-en-verlies.htm

Herbert,M.(1996).Verliesverwerking en sterfbegeleiding bij kinderen. Boom: Intro

Reflectie van mijn bezoek:

Tijdens mijn bezoek had ik een gesprek met de verpleegsters Lutte Vanhullen en Monique Drees.
Zij vertelde mij dat deze organisatie vooral vooraf werkt, maar ook indien nodig voor de nabestaande achteraf. Als  de zorgbehoevende overleden is blijven meestal nabestaande alleen achter. Hierbij wilt Panal de nabestaande kort begeleiden. Ik vind wel dat dit zeer beperkt. Dit is zeer jammer , want vaak hebben de nabestaande dus ook kinderen vaak een goede band met deze verpleegsters. Ik informeerde mij verder naar het rouwproces van kinderen. Hierbij werden deze kinderen vaak doorverwezen naar een kinderpsycholoog of biedt Panal hulp met de sterrendoos. Hierin zitten allerlei verschillende materialen, zoals boekjes en werkboekjes. Zo kunnen de kinderen hun gevoelens neerschrijven en werkjes maken voor de overleden persoon. Ook is er een bibliotheek met boekjes voor volwassenen en kinderen over rouwen. Deze boekjes voor kinderen ga ik verder beschrijven in mijn blog.

 Verder vind ik de inbreng van Panal eerder miniem als het rond rouwzorg gaat, zowel voor volwassen als kinderen.

Voorstelling organisatie Panal

Op donderdag 22 april 2014 ben ik opbezoek  gegaan naar de instelling Panal. Deze instelling situeert zich op de Waversebaan 20 te Heverlee.

Panal definieert men als palliatiefnetwerk arrondissement Leuven.
Palliatieven zorg is het intens zorgen voor zieken die in hun laatste levensfase zitten, waar genezen niet meer mogelijk is. Deze zorg is een totale zorg die het lijden zo veel mogelijk beperkt en mensen die in hun laatste levensfase bij te staan. Hierbij worden meestal nabestaande bij betrokken. In dit geval ook kinderen.

Tijdens mijn bezoek heb ik mij vooral toegespitst op het vlak van rouwzorg.

Deze belangrijke taak hoort ook bij het palliatieve netwerk. Na het overlijden van de patiënt blijven vaak de nabestaanden alleen over, om dit te verlichten gaat Panal deze mensen verder begeleiden. Na het overlijden word er nog een extra bezoek ingezet. De nabestaande kunnen zo nog een gesprek hebben met de verpleegkundige die hun familielid verzorgd en begeleid heeft. Bij hoge nood aan extra ondersteuning kunnen de nabestaanden nog terecht bij een rouwtherapeute of andere diensten. Deze begeleiding is nodig om door de moeilijke rouwproces te komen.

Hulpmiddelen voor het rouwproces voor kinderen:

Er is een sterrendoos waar verschillende materialen in zitten om mee te werken. Dit kunnen ze alleen doen maar ook met hun vertrouwens persoon. Dit helpt jonge kinderen om hun gevoelens beter te plaatsen, want vaak is dit niet gemakkelijk op deze jonge leeftijd. Deze doos kan je gebruiken voor en na het overlijden.

Verder kan je verschillende boeken over het rouwen en omgaan met het verdriet uilenen in de bibliotheek van Panal.

- Rouwbrochures ‘ iemand is er niet meer’

-werkboekjes

- Voor sommige boekjes betaal je een democratische prijs.