"Besturingssysteem blok aan het been in multicore-tijdperk"
Artikel van Infoworld:
"10 waardeloze OS'en"
Het besturingssysteem is verantwoordelijk voor de communicatie met de hardware (apparatuur). Het vormt als het ware een schil tussen de applicatiesoftware en de hardware. Zo zet het besturingssysteem gegevens die van applicaties afkomstig zijn om in gegevens die door randapparaten verwerkt kunnen worden. Ook zorgt het besturingssysteem voor de communicatie tussen de onderdelen van de computer. Veel mensen gebruiken overigens de Engelse term voor besturingssysteem: operating system, ook wel afgekort tot OS.
Het komt ook voor dat de gebruiker rechtstreeks met het besturingssysteem communiceert. Dit is het geval als je een programma start via het bureaublad, of als je via Windows Verkenner bestanden kopieert of verwijdert.
Tijdens het opstarten van de computer wordt het besturingssysteem in het interne geheugen geladen. Applicatieprogrammas maken gebruik van het besturingssysteem bij alle taken die ze moeten uitvoeren. Ze moeten dan ook afgestemd zijn op het desbetreffende besturingssysteem om daaronder te kunnen werken. Een applicatie voor een Windows-computer zal dus niet zomaar werken op een computer met Mac OS, het besturingssysteem van de Apple Macintosh.
Functies van besturingssystemen
De functies van besturingssystemen kunnen in drie taakgebieden ingedeeld worden:
Beheer van hulpbronnen
Hierbij moet je in de eerste plaats denken aan het beheer en gebruik van hardware-onderdelen en geheugen. Voor deze taak beschikt het besturingssysteem over enkele afzonderlijke programmas, waar gebruikers normaal gesproken niet mee in aanraking komen. Een van deze programmaatjes houdt bijvoorbeeld bij waar in het geheugen gegevens opgeslagen zijn.
Bestandsbeheer
Dit omvat het beheer van data- en programmabestanden. Het besturingssysteem heeft ook voor deze taak enkele aparte programmas, bijvoorbeeld voor het maken, verwijderen en benaderen van gegevens.
Taakbeheer
De programmas voor taakbeheer regelen de juiste uitvoering van de verschillende taken van de computer. Denk hierbij aan het starten van een programma en het met meer dan één programma werken (multitasking). In verband met dit laatste zorgen de programmas van taakbeheer ervoor dat de CVE zijn aandacht eerlijk over de diverse taken verdeelt. Zo wordt er aan iedere taak telkens korte CVE-tijd toegewezen.
In Taakbeheer van Microsoft Windows is goed te zien welke programmas actief zijn op een bepaald moment.
Driver
Speciale driver-pagina:
drivers.startpagina.nl
Wil het besturingssysteem deze taken - met name taak 1 - kunnen uitvoeren, dan moeten de juiste drivers geïnstalleerd zijn. Eendriver is een stukje software dat de schakel vormt tussen het besturingssysteem en een randapparaat. De driver zorgt ervoor dat het besturingssysteem de hardware kan aansturen.
In besturingssystemen zijn verschillende drivers ingebouwd. Het kan echter voorkomen dat een aangesloten apparaat niet door het besturingssysteem herkend wordt. In dat geval kan een nieuwe driver gedownload worden, hetzij van de website van Microsoft, hetzij van de site van de hardwareleverancier.
Op de website van HP kun je allerlei printerdrivers downloaden, in dit geval die voor Windows XP.
Microsoft Windows
Over Windows Vista:
www.howstuffworks.com
Speciale Vista-pagina:
windowsvista.startpagina.nl
Artikelen van Infoworld:
"Leven na Windows"
"Windows 7: 4 zegeningen, 4 drama's"
Het besturingssysteem dat wereldwijd het meest gebruikt wordt, is Windows van Microsoft. Omdat dit zon veelgebruikt programma is, staan we hier wat langer bij stil.
De eerste pcs in de jaren tachtig beschikten over een besturingssysteem dat opdrachtgestuurd was. Dit hield in dat de gebruiker opdrachten moest intypen om de computer bepaalde dingen te laten doen. Elke typefout leidde tot de foutmelding Opdracht of bestandsnaam onjuist. Wat er aan de opdracht mankeerde, moest de gebruiker zelf maar uitzoeken.
Misschien heb je wel eens van MS-DOS gehoord: dat was het opdrachtgestuurde besturingssysteem dat op de meeste pcs gebruikt werd. Om MS-DOS gebruikersvriendelijker te maken, werd een grafische gebruikersinterface ontwikkeld. Deze gaf men de naam Windows. De eerste versies van Windows (tot en met Windows 3.11) waren geen losstaande besturingssystemen, maar slechts een grafische schil rond MS-DOS. Windows werkte dan ook alleen op systemen waarop MS-DOS geïnstalleerd was.
MS-DOS is de afkorting van MicroSoft Disk Operating System. Het is in de jaren zeventig ontwikkeld door Bill Gates en een aantal van zijn collegas en kan worden beschouwd als een van de beginsuccessen van Microsoft.
Een scherm vol MS-DOS-uitvoer.
Versies van Windows
In 1995 kwam Microsoft met Windows 95. Dat was de eerste versie die op een leeg systeem kon worden geïnstalleerd. Dat wil niet zeggen dat MS-DOS daarmee verdween; bij Windows 95 en ook bij de latere versies Windows 98 en Windows Me (Millennium Editie) werd een uitgeklede versie van MS-DOS geleverd. Dit was om twee redenen noodzakelijk:
Veel software (bijvoorbeeld spelletjes) werkte wel met DOS maar niet met Windows.
Als Windows vanwege een of ander probleem niet meer werkte, deed DOS het vaak nog wel. Je kon dan de computer opstarten in MS-DOS en het probleem oplossen.
Pas in 2001 kwam Microsoft met een zelfstandig werkende Windows-versie: XP (van eXPerience). Deze was gebaseerd op een van de netwerkversies van Windows, die verderop worden besproken. Hoewel het tot halverwege 2008 leverbaar was, werd Windows XP in 2007 opgevolgd door Windows Vista en in 2009 door Windows 7. Microsoft heeft ook een compacte versie van Windows voor handheld-computers ontwikkeld: Windows CE.
Bureaublad
Het kenmerk van Windows is dus dat het gebruik maakt van een grafische gebruikersinterface, waarbij knoppen en pictogrammen een grote rol spelen. Het beginscherm van Windows is standaard het bureaublad. Hierop vind je meestal een aantal pictogrammen waarmee je snel toepassingsprogrammas kunt starten. Deze pictogrammen worden snelkoppelingen genoemd.
Verder bevat het beginscherm onder andere de knop Start, waarmee je allerlei functies van de computer kunt starten en anders dan de naam doet vermoeden ook de computer op de juiste manier uitzet.
Het bureaublad van Windows Vista.
Een besturingssysteem zorgt voor een zogeheten softwareplatform: een podium waarop toepassingsprogrammas draaien. Zoals gezegd moeten de toepassingsprogrammas zijn geschreven voor een bepaald besturingssysteem. De keuze voor een besturingssysteem bepaalt dus voor een belangrijk deel welke programmas bruikbaar zijn. Vrijwel alle programmas zijn echter zo gemaakt dat ze onder Windows kunnen draaien, met uitzondering van zeer specialistische programmas of bepaalde grafische software.
Windows Verkenner
We hebben al even vermeld dat er een mogelijkheid is om rechtstreeks met het besturingssysteem te communiceren, dat gebeurt via Windows Verkenner. Verkenner is het onderdeel van Windows dat de gebruiker in staat stelt om bestanden en mappen te verplaatsen, kopiëren, verwijderen en bekijken.
Om bestanden overzichtelijk op een harde schijf op te slaan, is het gebruikelijk dat je ze in mappen onderbrengt. Het Engelse woord voor map is folder. Je komt ook wel het woord directory tegen: deze term werd in DOS gebruikt voor datgene wat Microsoft later map is gaan noemen.
Het scherm van Windows Verkenner.
Overige besturingssystemen voor de pc
Op het overgrote deel van de pcs tref je weliswaar Microsoft Windows aan, maar dat wil niet zeggen dat dit het enige besturingssysteem is. Een ander besturingssysteem is Linux.
Besturingssysteem voor de Apple Macintosh
Informatie over Mac OS X:
www.apple.nl
Apple in het onderwijs:
www.apple.nl
De Apple Macintosh is een computer die in grafische bedrijven veel gebruikt wordt, bijvoorbeeld voor het opmaken van boeken en tijdschriften en het verzorgen van folders en brochures. De Mac was begin jaren tachtig de eerste computer die over een GUI beschikte en met de muis bediend werd. Het besturingssysteem van de Mac heet Mac OS; momenteel is de versie X (ten) gangbaar.
Omdat de Apple Macintosh de standaard is in de grafische wereld, waren de DTP-pakketten PageMaker en QuarkXPress oorspronkelijk alleen voor de Mac beschikbaar. Er bestaan echter al geruime tijd Windows-versies.
Het wezen van een mainframe, minicomputer en netwerk is dat er meerdere gebruikers actief kunnen zijn. Het zal duidelijk zijn dat dit speciale eisen stelt aan het besturingssysteem, bij zowel hulpbronnenbeheer als bestandsbeheer en taakbeheer.
In samenhang met dergelijke besturingssystemen speelt niet alleen het begrip multitasking een belangrijke rol, maar ook de volgende termen:
Multi-user
Dit houdt in dat twee of meer gebruikers tegelijkertijd de computer kunnen gebruiken. Sommige besturingssystemen, zoals OpenVMS, zijn in staat om honderden of duizenden gebruikers gelijktijdig van dienst te zijn.
Multiprocessing
Dit wil zeggen dat één (speciaal hiervoor ontworpen!) programma op hetzelfde moment op meer dan één processor kan draaien. Hierdoor kan parallelle verwerking plaatsvinden, wat de performance van het totale systeem enorm ten goede komt.
Multithreading
Een thread is een onderdeel van een programma, dat zelfstandig uitgevoerd kan worden. Multithreading wil dus zeggen dat meerdere threads gelijktijdig uitgevoerd worden. Je browser is een voorbeeld van een programma met multithreading-mogelijkheden: terwijl de figuren nog gedownload worden kun je al scrollen.
Enkele besturingssystemen die je bij multi-user systemen kunt tegenkomen zijn:
UNIX
Linux
Novell NetWare
Windows NT/2000/2003/2008
Oudere netwerkbesturingssystemen zijn MVS en VAX VMS.
UNIX
Van alles over UNIX:
www.unix.org
UNIX is een multi-user, multitasking besturingssysteem dat aan het begin van de jaren zeventig werd ontwikkeld door Bell Labs. UNIX werd door een handjevol programmeurs gemaakt met het doel een klein, flexibel systeem te ontwikkelen, dat uitsluitend gebruikt zou worden door programmeurs.
Hoewel het door de jaren heen aanzienlijk gerijpt is, verloochent UNIX zijn oorsprong niet. De bediening vindt plaats via mysterieuze opdrachten en er is totaal geen sprake van enige gebruikersvriendelijkheid. Deze gebreken worden langzamerhand onderkend, vandaar dat er toch iets van een grafische gebruikersinterface ontwikkeld is. Deze heeft men X Window (zonder s!) genoemd.
Bijzonder aan UNIX is dat het besturingssysteem lange tijd in de vorm van broncode beschikbaar is gesteld. Iedereen kon hiervan een kopie krijgen en die aanpassen aan zijn eigen behoeften, geheel in lijn met de open source principes. Daardoor ontstonden er echter tientallen verschillende versies van UNIX. Eén hiervan is Linux (zie hierna).
Door zijn open source karakter, kracht en stabiliteit is UNIX een belangrijk netwerkbesturingssysteem geworden. Op pcs werd het nauwelijks gebruikt, maar de opkomst van Linux zorgt voor een belangrijke opleving.
Linux
Informatie over Linux:
www.nl.linux.org
De website van Linux Magazine: www.linuxmag.nl
Artikel van Infoworld:
"Linux - 10 argumenten voor én tegen"
Artikel van Webwereld:
"Linux-kernelveteraan stapt op"
De belangrijkste onderdelen van de UNIX-variant Linux zijn ontwikkeld door de Fin Linus Torvalds. Datgene wat hij had geschreven, stelde hij in 1991 via het internet als freeware ter beschikking. De voorwaarde hierbij was wel dat anderen de gewijzigde code ook weer via het internet beschikbaar zouden stellen.
Tux, de pinguïn en het handelsmerk van Linux.
Op deze wijze heeft Linux zich ontwikkeld tot een betrouwbaar besturingssysteem voor pcs en (kleine) netwerken. Bedrijven, en zelfs sommige overheidsinstanties, maken er steeds meer gebruik van. In veel gevallen is men echter een beetje huiverig. Kan iets wat door hobbyisten ontwikkeld is, wel goed zijn? En hoe zit het met de ondersteuning?
De sites van leveranciers van de genoemde distributies:
www.novell.com
www.redhat.com
www.debian.com
www.mandriva.com
Doordat de ontwikkeling van Linux in de loop der jaren verschillende richtingen uit gegaan is, bestaan er verschillende zogeheten distributies van Linux. Die zijn lang niet allemaal gratis. Voorbeelden zijn:
SuSE (overgenomen door Novell)
RedHat
Debian
Mandriva (voorheen Mandrake)
Ubuntu
Novell NetWare
Het netwerkbesturingssysteem Novell NetWare heeft veel terrein prijs moeten geven aan Windows, hoewel deskundigen van mening zijn dat NetWare Windows verslaat als het gaat om beveiliging.
Novell NetWare biedt de mogelijkheid om een netwerk eenvoudig te beheren en maakt daarbij gebruik van een techniek die bekend staat als NDS (Novell Directory Services). Een netwerkbeheerder kan op basis van een database met gebruikers op eenvoudige wijze gebruikers toevoegen, hun rechten veranderen en de gemeenschappelijke resources beheren.
De nieuwste versie van NetWare, op de markt sinds 2004, heet Open Enterprise Server.
Windows NT/2000/2003/2008
Naast de bestaande versie van Windows lanceerde Microsoft in 1993 een ander besturingssysteem: Windows NT (Windows New Technology). Dit netwerkbesturingssysteem is speciaal bedoeld voor lokale netwerken (LANs). Het programma kent een versie voor servers en één voor werkstations. In de loop der jaren zijn enkele nieuwe versies op de markt gekomen. Windows Server 2008 is de meest recente versie.
Een LAN (Local Area Network) is een netwerk op kleine schaal, doorgaans bestaand uit een server en verschillende werkstations.
Onder een databasemanagementsysteem (DBMS) wordt verstaan: software voor het opzetten, onderhouden en raadplegen van omvangrijke databases in netwerkomgevingen. Met een voorbeeld illustreren we dat zon multi-user programma een tamelijk complexe taak heeft.
Stel dat gebruiker A bezig is om een nieuwe klant toe te voegen aan de database van een bedrijf, terwijl gebruiker B een selectie uit de database wil maken. In zon geval is het belangrijk dat gebruiker B geen vertekende gegevens krijgt als gevolg van het feit dat gebruiker A veranderingen aanbrengt in de database. Het aanbrengen van veranderingen noemen we overigens muteren.
Het DBMS bewaakt de juistheid en volledigheid van de gegevens en zorgt ervoor dat slechts één gebruiker tegelijk gegevens kan wijzigen. Het DBMS zorgt er ook voor dat verschillende gebruikersapplicaties toegang kunnen krijgen tot dezelfde database.
Voorbeeld: school
in een school maken verschillende afdelingen gebruik van dezelfde database met leerlinggegevens. De administratie heeft ze voor verschillende doeleinden nodig de debiteurenadministratie voor het verzenden van rekeningen, en de docenten voor het voeren van de cijferadministratie. Het DBMS zorgt ervoor dat iedereen de gewenste informatie krijgt.
Het volgende schema verduidelijkt dit principe.
Het DBMS vormt een laag tussen de database en de verschillende gebruikersapplicaties.
Vraagtaal
Voor het opvragen van informatie beschikken veel DBMSen over voorzieningen om eigen programmas te ontwikkelen. Denk hierbij aan mogelijkheden om naar eigen behoefte rapporten en formulieren te genereren. De eindgebruiker kan via een vraagtaal onder meer selecties en overzichten samenstellen. De meeste DBMSen hebben hiervoor de vraagtaalSQL ingebouwd.
Veelgebruikte databasemanagementsystemen voor mainframes zijn Oracle (van Oracle Corporation) en DB2 (van IBM).
Microsoft Access is niet zonder meer geschikt als DBMS voor netwerkgebruik. Op het gebied van beveiliging en synchronisatie kan het zich niet meten met bijvoorbeeld Oracle. Access wordt meer in de hobbysfeer gebruikt, bijvoorbeeld voor het aanleggen en bijhouden van databases voor (sport)verenigingen.
Zoals uit de volgende figuur blijkt, bestaat de systeemsoftware niet alleen uit systeembeheerprogrammas. Een tweede categorie vormen de systeemondersteuningsprogrammas, waartoe onder meer de hulpprogrammas oftewel utilities worden gerekend.
Backups
Hulpprogrammas zijn bedoeld voor het uitvoeren van heel specifieke taken met betrekking tot de werking en het beheer van de computer.
Voorbeelden zijn programmas om:
gegevens te converteren;
beschadigde bestanden te herstellen;
bestanden te comprimeren (inpakken, zippen) en weer te decomprimeren (uitpakken, unzippen);
een virusscan uit te voeren.
Defragmenteren is geen populaire bezigheid:
www.computeridee.nl
Een overzicht van allerlei handige utilities:
www.bootdisk.com
Artikel van Infoworld:
"7 tips voor Data Recovery"
Bureau-accessoires
Sommige systeemondersteuningsprogrammas worden meegeleverd met het besturingssysteem, bij de Bureau-accessoires. Een voorbeeld is Schijfdefragmentatie, het programma dat de harde schijf defragmenteert. Het zorgt ervoor dat bestanden weer zoveel mogelijk aaneengesloten op de harde schijf terechtkomen en dat komt de prestaties van het systeem ten goede.
Het defragmenteren van schijf C:.
Andere voorbeelden zijn:
Schijfopruiming (om bestanden te laten verwijderen en te comprimeren),
Geplande taken (om bepaalde taken periodiek te laten uitvoeren),
De laatste groep programmas die tot de systeemsoftware gerekend wordt zijn de systeemontwikkelingsprogrammas. Dit zijn programmas die gebruikt worden bij de ontwikkeling van andere programmas zoals maatwerk- en standaardsoftware. Belangrijke voorbeelden in deze categorie zijn programmeertalen en zogeheten CASE-tools of workbenches.
CASE staat voor Computer Aided Software Engineering. CASE-tools zijn specifieke gereedschappen die worden toegepast bij het ontwikkelen van software.
"Software als product verdwijnt op de lange termijn"
Het is gebruikelijk software in te delen in drie categorieën:
Systeemprogramma's
De systeemsoftware regelt en ondersteunt de werking van de computer. Een voorbeeld van dit soort software is het besturingssysteem Microsoft Windows.
Applicatieprogramma's
Met applicatiesoftware wordt programmatuur bedoeld die bestemd is voor de gebruiker. Je moet hierbij denken aan toepassingen voor alledaags gebruik op school, op het werk, thuis, enzovoort. Voorbeelden zijn programmas voor tekstverwerking en presentaties.
Embedded software
Embedded software vind je overal om je heen, het zit in allerlei apparaten die we dagelijks gebruiken. Voorbeelden zijn wasmachines, autos, (mobiele) telefoons, thermostaten en afstandsbedieningen. Het is eigenlijk hardware en software ineen.
Tussen de computergebruiker, de applicatieprogrammatuur, systeemsoftware en hardware bestaat een relatie. Die kun je uitbeelden zoals in onderstaande figuur is gedaan.
De relatie gebruikertoepassingssoftwaresysteemsoftwarehardware.
Deze figuur geeft aan dat de computer meestal niet rechtstreeks met de gebruiker communiceert; hier zitten nog twee lagen tussen. De gebruiker communiceert met de applicatie, de applicatie met het besturingssysteem en het besturingssysteem communiceert met de hardware.
De communicatie van de gebruiker met de applicatie verloopt vaak via een grafische gebruikersinterface.
Informatie over een groot aantal softwareprogrammas:
www.softwaregids.nl
Een computergebruiker kan pas zinvol met een computer werken als de computer applicatiesoftware bevat. Als je bijvoorbeeld een spreekbeurt uitwerkt op de computer, doe je dit met behulp van een applicatie (Microsoft Word of OpenOffice Impress bijvoorbeeld). Ook als je een mailtje verstuurt, maak je gebruik van een toepassingsprogramma (bijvoorbeeld Microsoft Outlook of bij webmail Mozilla Firefox).
Zoals in de figuur hierboven is te zien, wordt applicatiesoftware ingedeeld in drie soorten:
Standaardpakketten
Standaardpakketten zijn gemaakt voor gebruikers die allemaal ongeveer dezelfde wensen hebben. Een programma als Microsoft Word of StarOffice Writer bevat functies die vrijwel iedereen van pas komen bij het maken van documenten. Je kunt daarbij denken aan:
de mogelijkheid om tekst in te voeren
tekst vet te maken
lettertypen te veranderen, enzovoort
Standaardpakketten zijn dus door een leverancier in dit geval respectievelijk Microsoft en Sun gemaakt voor een grote groep gebruikers.
Programma's voor specifieke toepassingen
Anders ligt het bij programmas voor specifieke toepassingen. Deze zijn bedoeld voor een specifieke groep gebruikers.
Als je naar de dokter gaat, worden tijdens het gesprek dat je hebt allerlei zaken in de computer ingevoerd. Deze informatie komt in je patiëntendossier, maar dat is niet het enige. Aan de hand van de ingevoerde gegevens kan de dokter een rekening sturen, een verwijsbrief voor een specialist maken, een recept voor een tubetje zalf uitschrijven (of zelfs rechtstreeks aan de apotheek zenden), aan de assistente laten weten dat ze een vervolgafspraak moet maken, enzovoort.
Het zal duidelijk zijn dat jij en ik niets hebben aan zon specialistisch pakket, dat bovendien vrij kostbaar is. Het is bedoeld voor een kleine groep ondernemers, en wordt over het algemeen ontwikkeld door een kleinere, maar gespecialiseerde softwareproducent.
Andere voorbeelden zijn:
een programma voor het beheren van een aandelenportefeuille
een programma voor de besturing van een robot/machine
een boekhoudpakket
een programma voor magazijnbeheer
Er bestaat zelfs speciale software voor fokkers van huisdieren: www.zooeasy.com!
Maatwerktoepassingen
Nog specialistischer toepassingen vind je in de groep maatwerksoftware. Hier gaat het meestal om grote bedrijven die opdracht geven tot het ontwikkelen van informatiesystemen voor bepaalde activiteiten.
Zo kan een uitgeverij bijvoorbeeld aan een systeemontwikkelingsbedrijf de opdracht geven om een productievolgprogramma te ontwikkelen. Met zon programma kan men de productie van boeken van dag tot dag volgen, van manuscript via opgemaakte zetproef tot gedrukt en gebonden boek.
Heel grote concerns, bijvoorbeeld de belastingdienst en banken, beschikken hiervoor over speciale afdelingen, maar het komt ook vaak voor dat men de opdracht uitbesteedt aan bedrijven die hier hun specialiteit van hebben gemaakt. Steeds vaker zijn dit bedrijven in verre landen, waar de salarissen nog laag zijn, bijvoorbeeld India of Maleisië.
Deze activiteit wordt (informatie)systeemontwikkeling genoemd. Je komt ook wel de term software-engineering tegen.
Op de site van Microsoft wordt natuurlijk meer verteld over Microsoft-licenties:
www.microsoft.com
In Nederland bestaan twijfels over de rechtsgeldigheid van dergelijke licentieovereenkomsten:
www.zibb.nl
Je kunt ook zoeken op 'shrink-wrap licentie' om meer over dit onderwerp te weten te komen.
Artikel van Infoworld:
"Cloud computing zaait veel verwarring"
Regelgeving software
Als je een nieuwe broek koopt, is die na betaling van jou en mag je ermee doen wat je wilt. Zo werkt het niet met software. Als je een softwarepakket koopt, bijvoorbeeld de tekstverwerker Microsoft Word, koop je het recht om die te gebruiken (het gebruiksrecht). Je mag het pakket alleen op je eigen pc installeren. Kopiëren is niet toegestaan, je mag slechts een kopie maken die je in noodgevallen kunt gebruiken om het programma opnieuw te installeren, bijvoorbeeld na een harde-schijfcrash. Het is ook niet toegestaan om wijzigingen in de software aan te brengen.
Alles wat je wel en niet mag doen is neergelegd in een licentie-overeenkomst of gebruiksrechtovereenkomst, die bij elk pakket is bijgesloten. Als je het pakket installeert ga je expliciet akkoord met die overeenkomst; in een speciaal scherm wordt dat van je verlangd. Voor het gebruik in netwerken, waar op de aangesloten werkstations dezelfde pakketten worden geïnstalleerd, gelden speciale regelingen.
Een voorbeeld van een licentie-overeenkomst.
Bij het tegengaan van illegaal gebruik speelt ook het product-ID een rol. Bij de installatie moet je over het algemeen een unieke code invoeren, die alleen gebruikt kan worden door de eerste gebruiker van een legaal aangeschaft pakket.
Overzicht van allerlei gratis te downloaden programmas:
freeware-internet.startpagina.nl
www.downloadfreeware.nl
Bepaalde standaardapplicaties kennen een afwijkende licentievorm. We noemen hier freeware en shareware.
Freeware is software die vrij, dat wil zeggen gratis, kan worden gebruikt. Deze programmatuur mag zonder belemmering worden gekopieerd en doorgegeven aan derden. Er mag niet aan worden gesleuteld, want er rust wel copyright op. Een heel bekend freeware-programma is Internet Explorer 7. Ook ZoneAlarm, een beveiligingsprogramma, is een voorbeeld van freeware. Verder zijn diverse games zijn gratis te downloaden en te gebruiken.
Voor shareware moet wel betaald worden. De gebruiker heeft vaak de gelegenheid om het programma gedurende enige tijd uit te proberen; daarna wordt betaling verlangd. Handy Recovery, een programma om verloren gegane bestanden te herstellen, is een voorbeeld van shareware, evenals het anti-spam-programma SpamEater Pro.
De standaardapplicaties die door bedrijven en de overheid gebruikt worden, zijn voor het grootste deel afkomstig van Microsoft. Veel mensen zijn ontevreden over de alleenheerschappij van dit grote softwareconcern. Zij vinden dat ICT-specialisten hun kennis moeten delen in plaats van fors munt te slaan uit een monopoliepositie.
Deze opvatting heeft geleid tot de ontwikkeling van open source software, dat wil zeggen software waarvan de broncode openbaar is. De broncode is in een programmeertaal geschreven door een programmeur; met deze code komt een gebruiker normaal gesproken niet in aanraking. Bij open source software heeft iedereen die de broncode begrijpt de mogelijkheid om aanpassingen aan te brengen en zo die code uit te breiden of te verbeteren. Dit gebeurt dan ook op grote schaal, bijvoorbeeld bij het besturingssysteem Linux of de browser Mozilla Firefox.
Om te voorkomen dat de broncode oneigenlijk wordt gebruikt geldt ook bij open source software een licentie-overeenkomst. Hierin wordt geregeld wat je met de broncode mag doen. Open source software is óf gratis óf veel goedkoper dan commerciële software.
Ook voor de gebruikersvriendelijkheid van websites bestaan allerlei richtlijnen. De overheid heeft er zelfs een aparte site aan gewijd:
webrichtlijnen.overheid.nl
De gebruikersinterface is het onderdeel van een programma dat communiceert met de gebruiker. In de beginjaren van de pc bestond zon interface vooral uit groene of oranje letters tegen een zwarte achtergrond. Er werd dan ook gesproken van een tekstgeoriënteerde interface. Van werkbalken, taakbalken en taakvensters was geen sprake.
WordPerfect
Het tekstverwerkingsprogramma WordPerfect, dat in de jaren tachtig enorm populair was, beschikte destijds over een vrijwel leeg scherm. Handelingen als vet maken van tekst, zoeken en vervangen, inspringen voerde men uit met de functietoetsen van het toetsenbord. Een muis was vrijwel overbodig.
Het documentscherm van WordPerfect 5.1; het liggende streepje linksbovenin is de cursor.
GUI
Op dit gebied is er echter veel veranderd. De interfaces van de meeste moderne programmas zijn grafische interfaces: ze bevatten pictogrammen. Op deze symbooltjes hoef je maar te klikken om een bepaalde taak uit te laten voeren. Een grafische gebruikersinterface wordt ook wel eenGUI genoemd (spreek uit goewie).
Pictogrammen in Microsoft Word (boven) en Microsoft Excel (onder). De overeenkomsten zijn duidelijk.
De toepassingspakketten van één leverancier hebben interfaces die sterk op elkaar lijken. Het voordeel hiervan is dat je als gebruiker relatief snel met een nieuw programma uit de voeten kunt.
WYSIWYG
De komst van de grafische gebruikersinterface maakte ook het principe vanWYSIWYG mogelijk. Dit wil zeggen dat de tekst die je op het scherm ziet, er op papier precies zo uit komt te zien inclusief het gebruikte lettertype, vet en cursief en eventuele afbeeldingen. Bij de tekstgeoriënteerde interface was hiervan geen sprake; deze kon verschillende lettertypen niet afbeelden, laat staan plaatjes tonen.
Informatie over de genoemde programma's is te vinden op:
www.microsoft.nl
nl.openoffice.org
Voor veel computergebruikers is een pakket voor tekstverwerking de toepassing waarmee ze het meest werken, niet alleen op kantoor maar ook thuis. Een tekstverwerkingspakket is bedoeld voor het met behulp van de computer maken, opmaken en afdrukken van allerlei documenten. Hierbij kun je denken aan brieven, memos, rapporten, scripties, enzovoort.
De meeste gegevens worden ingevoerd via het toetsenbord, maar ook de muis is bij tekstverwerking een onmisbaar invoerapparaat. Deze heb je onder andere nodig om op de pictogrammen en knoppen te klikken. De opdrachten die je via de pictogrammen uitvoert, kun je vaak ook via het toetsenbord geven. Daarvoor bestaan toetsencombinaties. Vooral mensen met beperkt zicht of CANS-patiënten kunnen daar baat bij hebben.
Eenvoudige programmas - denk aan WordPad oftewel Kladblok, dat met Windows wordt meegeleverd - bieden voor de meeste gebruikers voldoende mogelijkheden. Toch zijn de meer geavanceerde programmas op het gebied van tekstverwerking populairder.
Informatie over de genoemde programma's is te vinden op:
www.microsoft.nl
nl.openoffice.org
Een andere veelgebruikte toepassing is een spreadsheetprogramma. Een spreadsheet, in het Nederlands wel rekenblad of werkblad genoemd, is een elektronisch rekenvel waarop je in rijen (horizontaal) en kolommen (verticaal) gegevens kunt invoeren. Een groot deel van de gegevens bestaat uit getallen, waarmee gerekend kan worden. De berekeningen zijn gebaseerd op formules, die volgens vaststaande regels worden ingevoerd in bepaalde gedeelten van het werkblad.
Kolommen worden in spreadsheetprogrammas aangeduid met een letter en rijen met een getal. Het snijpunt van een rij en kolom wordt een cel genoemd. De naam van een cel bestaat uit de kolomletter en het rijcijfer, bijvoorbeeld K42 of T8.
Voordeel
Het grote voordeel van een spreadsheet is dat een verandering in de getallen meteen terug te zien is in de nieuwe uitkomsten van de berekeningen. Stel je voor dat je in bepaalde cellen prijzen van artikelen exclusief btw hebt ingevoerd, in één cel het gebruikelijke btw-percentage en in andere cellen formules om de prijs inclusief btw te berekenen. Als nu het btw-percentage verandert, hoef je dat nieuwe percentage alleen maar in te voeren in die ene cel. Het programma rekent dan onmiddellijk alle nieuwe prijzen uit.
Deze handige functie geeft de mogelijkheid om zogenoemde wat als-analyses uit te voeren. Dit houdt in dat je gemakkelijk aan het programma kunt vragen wat er met je winstcijfers gebeurt als je je marketingbudget met 3% verhoogt. Of als je een dure kracht aanneemt. Of als je een extra bedrijfswagen aanschaft.
Grafieken
Ook prettig is dat je op basis van de cijfers uit het werkblad gemakkelijk diverse soorten grafieken op het scherm kunt zetten, waarmee de resultaten visueel ondersteund kunnen worden.
Informatie over de genoemde programma's is te vinden op:
www.microsoft.nl
nl.openoffice.org
Een presentatiepakket biedt de mogelijkheid om elektronische diashows te verzorgen bij presentaties. Meestal gebruikt men hiervoor een (laptop)computer en een beamer of een automatisch afspelende presentatie op een stand van een beurs.
Op de dias kun je allerlei informatie kwijt, waaronder afbeeldingen en grafieken. Daarbij kun je een mooie achtergrond opnemen, die bijvoorbeeld de huisstijl van het bedrijf weerspiegelt. Grafieken zijn gemakkelijk over te nemen uit een spreadsheetprogramma.
Met een databasepakket kan iedere computergebruiker een database aanleggen en hieruit gegevens sorteren en selecteren. Een databasebestand kan gegevens uit de privé-sfeer bevatten, zoals je cds of de namen, adressen en telefoonnummers van je vrienden en vriendinnen.
Natuurlijk wordt ook in het bedrijfsleven op grote schaal gebruik gemaakt van databases:
Een garagebedrijf heeft een database van alle onderdelen en van alle tweedehands autos die men in de verkoop heeft.
Een online computershop heeft achter zijn website een database met de hele voorraad en de klantgegevens, zodat je na inloggen gelijk herkend wordt en je je bestelgeschiedenis op het scherm kunt krijgen.
Een dierenartsenpraktijk heeft een database met alle klantgegevens en met alle medicijnen die men verkoopt
Een school heeft een database met alle leerlinggegevens en de bijbehorende cijfers.
Het meest gebruikte databaseprogramma is Microsoft Access. Ook de open source applicaties MySQL en Base
Het aantal computergames is niet te tellen. Er zitten echte klassiekers tussen, maar er zijn er ook die snel opkomen en weer verdwijnen. Sommige games zijn bedoeld om door één persoon gespeeld worden; andere kun je ook met twee of meer mensen spelen, bijvoorbeeld via het internet.
Spelletjes zijn er al voor heel jonge kinderen. Vaak hebben die programmas een educatief tintje. Voor oudere kinderen en volwassenen is de keus helemaal groot. Je kunt diverse categorieën onderscheiden, zoals: actiespellen, adventures, simulaties, wargames en denkspellen.
Op de website www.gamez.nl, vind je veel informatie over computergames.
Educatieve software
Naast programmas die bedoeld zijn voor entertainment bestaat er ook software waarmee je iets kunt leren: de educatieve software. Complete taalcursussen worden digitaal aangeboden, evenals typecursussen, EHBO-cursussen en cursussen waarmee je de theorie van het rij-examen onder de knie krijgt. Het is zelfs mogelijk om via de computer te leren golfen.
Desktop Publishing (DTP)
Informatie over de genoemde programma's is onder andere te vinden op:
www.microsoft.nl
www.adobe.com
www.quark.com
Een speciaal soort tekstverwerkingssoftware staat bekend onder de naam desktop publishing. Hiermee worden professionele programmas voor het opmaken van teksten bedoeld. Deze bezitten nog veel meer layout-mogelijkheden dan de gewone tekstverwerkers. In de grafische wereld gebruikt men ze voor het maken van bijvoorbeeld folders, tijdschriften en boeken.
Bekende namen in dit verband zijn:
Adobe InDesign
QuarkXPress
Voor de gewone computergebruiker is Microsoft Publisher verkrijgbaar.
Tekenpakket
Een grote verzameling te downloaden afbeeldingen:
cliparts.startpagina.nl
www.microsoft.nl
Informatie over de genoemde programma's is onder andere te vinden op:
www.microsoft.nl
www.adobe.com
www.corel.com
Voor grafisch ontwerpers, maar ook voor de thuisgebruiker, zijn er diverse pakketten waarmee je zelf afbeeldingen kunt tekenen. Deze tekenpakketten bieden ook vaak een hele reeks kant-en-klare afbeeldingen, die je mag gebruiken zonder dat je daarvoor hoeft te betalen. Dit wordt wel clipart genoemd.
Voorbeelden van tekenpakketten zijn Paint Shop Pro, CorelDRAW en Adobe Illustrator. Microsoft Visio is bedoeld voor het tekenen van schemas, diagrammen en overzichten.
Tussen de Bureau-accessoires van Microsoft Windows tref je Paint aan. Ook hiermee kun je eenvoudige afbeeldingen maken. Bij Windows levert Microsoft ook een beperkte galerie met cliparts.
Beeldbewerking
Informatie over de genoemde programma's is onder andere te vinden op:
download.chip.eu (Picasa)
download.chip.eu (PhotoFiltre)
www.adobe.com
www.corel.com
Met een gebrekkige foto hoef je geen genoegen te nemen. Dankzij de mogelijkheden van beeldbewerkingssoftware kun je rode ogen, moedervlekken, storende achtergronden, grijze luchten en krassen feilloos wegwerken. Incomplete klassenfotos zijn ook geen probleem meer: een leerling die afwezig was op de dag dat de foto werd gemaakt, kan achteraf moeiteloos toegevoegd worden.
Een foto die bewerkt is met beeldbewerkingssoftware.
Pakketten die hiervoor veel gebruikt worden, zijn Adobe Photoshop, Microsoft Photodraw en Paint Shop Pro. Picasa en PhotoFiltre zijn gratis alternatieven.
Webbrowsers
Download hier de nieuwste versie van Firefox:
www.mozilla-europe.org
Artikel van Computer Idee:
"Google Chrome-browser nu op derde plaats"
Artikel van Computer Idee:
"En de onveiligste browser is..."
Artikel van ZDNet:
"Populaire oude browser moet naar de stort"
Zoals je waarschijnlijk wel weet, heb je een webbrowser nodig om over het web te surfen. De populairste webbrowsers zijn:
Microsoft Internet Explorer
Mozilla Firefox
Google Chrome
Internet Explorer wordt meegeleverd met Windows. Mozilla Firefox en Google Chrome zijn open source browsers, die hun populariteit onder andere danken aan het feit dat velen Internet Explorer onveilig vinden. Zij hebben het idee dat Firefox en Chrome minder gevoelig zijn voor spyware en virussen dan IE.
Het logo van de browser Mozilla Firefox.
Webpublishing
Informatie over de genoemde programma's is onder andere te vinden op:
www.microsoft.nl
www.adobe.com
In de begintijd van het World Wide Web werd het maken van websites overgelaten aan de professionals. Zij beheersten HTML en konden met behulp van deze niet altijd eenvoudige opmaaktaal mooie websites ontwikkelen.
Tegenwoordig bestaan er echter veel gebruikersvriendelijker manieren voor het maken van websites. Diverse softwareproducenten hebben speciale programmas hiervoor ontwikkeld. Hierin kun je eenvoudig aan geven wat je wilt, volgens het principe van WYSIWYG, en het programma zorgt er vervolgens voor dat alles automatisch wordt omgezet naar HTML-code.
HTML betekent HyperText Markup Language.
Veel pakketten uit de Office-suites (zie verderop) beschikken over mogelijkheden om documenten om te zetten naar HTML, zodat ze geschikt zijn voor webpublishing. Andere, meer specialistische, pakketten op dit gebied zijn:
Microsoft Expression Web Designer
Adobe Dreamweaver
Sommige pakketten zijn bedoeld voor speciale deelgebieden bij het maken van websites. Adobe Flash en Fireworks gebruik je bijvoorbeeld voor speciale effecten: animaties, graphics en geluid op een website.
Het ontwerpscherm van Flash, ook wel de stage genoemd.
Personal Information Manager
Dit soort programmas, vaak afgekort tot PIM, wordt vooral gebruikt voor het bijhouden van agendas en het opstellen van planningen en taakoverzichten. Bovendien kun je er handig informatie over zakelijke en persoonlijke relaties mee beheren.
Bekende voorbeelden van dit soort programmas zijn Microsoft Outlook en Lotus Organizer.
Tegenwoordig vervult de mobiele telefoon voor velen de functies zoals hier omschreven; denk aan de iPhone en de Blackberry.
Groupware
Informatie over de genoemde programma's is onder andere te vinden op:
www.microsoft.nl
www.novell.com
www.ibm.nl
Software die mensen in staat stelt om met elkaar samen te werken binnen werkgroepen en teams, noemen we groupware. Deze programmatuur is er in soorten en maten. De meeste pakketten hebben echter een aantal voorzieningen gemeen: een groupware-pakket biedt mogelijkheden voor
e-mail
documentbeheer
televergaderen
gedeelde agenda's en
vaak een mechanisme waarmee de 'workflow' geregeld kan worden
Een groot voordeel van groupware is dat medewerkers tegelijkertijd en op een willekeurige plaats over dezelfde informatie kunnen beschikken.
Kenmerken
Samengevat zijn de kenmerken van groupware:
zeer flexibel in te zetten;
er is altijd een vorm van elektronische ondersteuning (databases, agendas);
geschikt voor een kantooromgeving.
De meest gebruikte groupwarepakketten zijn:
Lotus Notes
Microsoft Sharepoint
Novell GroupWise
Office Suites
Artikel van Computer Idee:
"OpenOffice.org 3.1 meer dan 20 miljoen keer gedownload'"
Artikel van Automatisering Gids:
"Office 2010 komt in juni"
Informatie over de genoemde suites is onder andere te vinden op:
www.microsoft.nl
nl.openoffice.org
www.ibm.nl
In veel kantooromgevingen maakt men standaard gebruik van een PIM en een tekstverwerkings-, spreadsheet- en presentatieprogramma, al dan niet aangevuld met een databaseprogramma. Voor de softwareproducenten was dit aanleiding om deze programmas gebundeld aan te bieden in een zogenoemde Office-suite.
De suite Microsoft Office heeft verreweg het grootste marktaandeel. Deze bevat:
Word
Excel
PowerPoint
Outlook
Meer uitgebreide versies beschikken ook over:
Access
FrontPage
Publisher
Visio
Een andere speler op deze markt is IBM met zijn Lotus SmartSuite. Verder worden StarOffice (van Sun Microsystems) en OpenOffice (open source) gebruikt.
Het grote voordeel van deze pakketbundels is niet alleen dat de programmas verhoudingsgewijs goedkoper zijn, maar ook dat ze onderling goed samenwerken en dat ze vergelijkbare interfaces bezitten.
Een bitmap-afbeelding, ook wel rasterafbeelding genoemd, is opgebouwd uit een groot aantal afzonderlijkepixels. Je kunt dit vergelijken met een borduurpatroon met evengrote kruissteken of een Ministeck-werkstukje. Daarbij zie je duidelijk dat deze opgebouwd zijn uit blokjes, wat hoekige randen oplevert. De blokjes zijn te vergelijken met de pixels in een bitmap-afbeelding.
Het woord pixel is samengesteld uit de beginlettergrepen van de woorden picture en element.
Het bootje in deze afbeelding is opgebouwd uit blokjes. Dit principe geldt ook voor de pixels van een bitmap-afbeelding.
Bij een bitmap-afbeelding is de opbouw van het beeld pixel voor pixel in kaart gebracht. Bij zwartwit is er voor elke pixel één bit nodig; bij kleur kost de vastlegging van elke pixel een aantal bits.
Met vier bits per pixel kunnen zestien grijswaarden of kleuren worden vastgelegd, omdat met vier bits zestien verschillende combinaties van nullen en enen zijn te maken.
Met acht bits per pixel zijn 256 grijswaarden of kleuren mogelijk.
De meeste programmas kunnen met 24 bits werken: elke getekende pixel neemt dan 24 bits in het geheugen van de computer in, waardoor er miljoenen variaties per pixel mogelijk zijn.
Alle gescande afbeeldingen en fotos zijn bitmaps. Dergelijke afbeeldingen worden meestal opgeslagen met een van de volgende extensies:
bmp
png
jpg
gif
Vervorming
Een bitmap is niet altijd gemakkelijk te vergroten (of verkleinen). Vergrotingen die geen exact veelvoud van het aantal puntjes zijn, leveren vervorming op. Soms verschijnt er dan een blokvormige rand, waardoor het effect van rafels ontstaat (Engels: jaggies). Wanneer die randen softwarematig worden verzacht spreekt men van anti-aliasing. Anti-aliasing ruimt het probleem van zaagtanden uit de weg door aan de randen tussentinten te maken. Hierdoor ontstaat een meer geleidelijke overgang van donker naar licht. De meeste teken- en beeldbewerkingsprogrammas beschikken over anti-aliasingvoorzieningen.
Vervorming bij het afdrukken ontstaat wanneer het raster van een afdrukeenheid niet spoort met de resolutie van de afbeelding of het font. Je kunt dan een vlekkerig resultaat krijgen, wat in vaktaal moiré wordt genoemd.
Een digitale foto; een gedeelte is uitvergroot, zodat de pixels duidelijk te zien zijn.
Bestandscompressie
Compressie
Meer over het compressieprogramma WinRar (shareware):
www.nederlandstaligesoftware.nl
Bekijk ook eens:
www.howstuffworks.com over bestandscompressie.
Hier vind je meer over jpeg en gif:
www.netadvies.nl
Het zal duidelijk zijn dat de opslag van een bitmap nogal wat schijfruimte vraagt. Je kunt dit enigszins beperken door bestandscompressie toe te passen. Bestandscompressie houdt in dat een bestand bewerkt wordt door een speciaal compressieprogramma (bijvoorbeeld WinZip), waarbij het als het ware samengeperst wordt. Na deze bewerking is het enorm veel kleiner geworden: het telt veel minder bytes dan het oorspronkelijke bestand.
Hoe compressie precies in zijn werk gaat, wordt toegelicht in de verdiepingsstof. In het kort komt een veelgebruikte methode erop neer dat gekeken wordt welke gegevens dubbel voorkomen. Die gegevens worden vervolgens op een speciale manier gecodeerd opgeslagen. Bij een afbeelding bijvoorbeeld, hoeven honderden gele pixels niet afzonderlijk opgeslagen worden. Het kan veel korter als er één pixel wordt opgeslagen met als het ware de kanttekening 227x geel. Bovendien wordt de lucht uit een bestand gehaald: spaties, witregels e.d.
Niet alleen afbeeldingsbestanden, maar ook gegevensbestanden (waaronder tekstbestanden) en muziekbestanden kunnen gecomprimeerd worden bewaard. Hoeveel er uiteindelijk aan schrijfruimte bespaard wordt, is afhankelijk van de aard van het oorspronkelijke bestand en van het gebruikte compressieprogramma. De verschillende programmas hanteren verschillende zogeheten compressiealgoritmen.
Geluidsbestanden
Je bent ongetwijfeld bekend met mp3-geluidsbestanden. Mp3 is een bekende compressietechniek voor geluid. Voorbeelden van compressietechnieken voor afbeeldingen zijn gif, jpeg en tiff, terwijl mpeg de omvang van bewegende beelden (sterk) kan verminderen. Met name bij het versturen en downloaden via het internet is het van belang dat bestanden niet onnodig groot zijn. Je treft in dat verband dan ook vaak mp3-, mpeg- en gif-bestanden aan.
MPEG betekent Moving Pictures Expert Group, terwijl MP3 staat voor MPEG Layer 3.
Vectorafbeeldingen worden door de computer op een heel andere manier behandeld dan bitmap-afbeeldingen. Van een getekende cirkel wordt niet het bitpatroon bewaard, maar een reeks getallen die de cirkel beschrijven. Als het gaat om een cirkel, zullen die getallen onder meer de straal, lijndikte, lijnkleur, vulling en coördinaten van het middelpunt aangeven.
Voordelen
Een voordeel van de vectorgeoriënteerde wijze van vastleggen is dat wijzigingen eenvoudig zijn aan te brengen. Bij vergroten of verkleinen wordt alleen de waarde die de straal aangeeft, gewijzigd. Daarna wordt het voorwerp opnieuw getekend. Vervormingen zoals die optreden bij het vergroten of verkleinen van bitmap-tekeningen, komen hierdoor niet voor.
Een tweede voordeel van vectorafbeeldingen is dat de componenten waaruit een afbeelding bestaat als componenten blijven bestaan. Als met behulp van twee cirkels een acht wordt gemaakt, lijkt dat voor het oog één geheel. Voor het programma blijven het twee cirkels die onafhankelijk van elkaar te wijzigen zijn.
Beeldbewerkingsprogrammas als Adobe Photoshop en Paint Shop Pro zijn in het algemeen bitmapgeoriënteerd.
De meeste tekenpakketten, waaronder CorelDRAW en Adobe Illustrator, leveren vectorafbeeldingen op.
De extensie BMP in een bestandsnaam duidt op een bitmap-bestand; de extensie SVG (Scalable Vector Graphic) op een vectorafbeelding.
