19 augustus 1989 lijkt op het eerste zicht niet een belangrijke datum. En toch is die dag "historisch" te noemen. En de Hongaren zaten er voor iets tussen. Die dag werd er in de omgeving van Sopron (meer specifiek in Sopronkőhida) een zgn. pan-europese picknick georganiseerd op de Oostenrijks-Hongaarse grens. Een soort vredesbetoging, annex ontmoeting tussen verschillende volkeren. De zonegrens zou voor die dag speciaal een aantal uren open zijn, om vooral Oostenrijkers de kans te geven aan dit evenement deel te nemen. Nog voor het begin van de manifestatie maakten 600 Oost-Duitsers van de gelegenheid gebruik om, in verschillende golven, naar het westen te vluchten. De grenswachters keken gewoon toe. Deze barst in het "ijzeren gordijn" deed de grenzen wankelen en lag onrechtstreeks aan de basis van de val van de Berlijnse muur. Er was een eerste gat geslagen en de stroom vluchtelingen was niet meer te stuiten. De oude bonzen van de DDR hadden niets van de situatie begrepen. Op 11 september van datzelfde jaar opende Hongarije de grens met Oostenrijk permanent en verbrak daardoor de solidariteit met de toenmalige D(uitse)D(emocratische)R(epubliek). Ze lieten 60.000 Oost-Duitsers, op hun grondgebied, zo maar vertrekken. De Hongaren gaven dus de finale eindstoot die zou leiden tot de val van de Berlijnse muur (Helmut Kohl zei woordelijk "dat de Hongaren de eerste steen uit de muur braken") en later tot het verdwijnen van het ijzeren gordijn. Vorig jaar (2009) werd deze gebeurtenis uitdrukkelijk herdacht op de plaats van het gebeuren waar nu een soort herdenkingsopenluchtmuseum is gevestigd. De foto's in het artikel zijn daar genomen. Wij waren daar op bezoek in de maand mei.

Wat was nu eigenlijk die zgn. pan-europese picknick?

Dit was een soort vredesdemonstratie - onder vorm van een picknick - die gehouden werd op 19 augustus '89, op de grens tussen Oostenrijk en Hongarije in de omgeving van de stad Sopron. Het idee kwam van Ferenc Mészáros uit Debrecen tijdens een gesprek op een diner na een lezing van Otto von Habsburg (20 juni '89). De bedoeling was dit gesprek verder te zetten aan de Oostenrijks-Hongaarse grens tijdens een picknick met hesp en vis met aan weerszijden van de grens mensen  die eraan zouden deelnemen. Op 30 juni '89 formuleerde hij opnieuw zijn idee op een meeting van het MDF (Hongaars Democratisch Forum). Dit idee werd enthousiast onthaald door Mária Filep, die de eerste concrete stappen zou zetten. Ze wilde dit idee inschakelen als de bekroning van de "ontmoeting" van de oppositiepartijen van die tijd. Er werd een datum voorgesteld 20 augustus met als locatie: Fertorákas.  Als 'beschermheren' van dit evenemen zouden Imre Pozsgay (een hervormingsgezind lid van het communistische politburo) en Otto von Habsburg (die een soort pan-europese beweging had) aangezocht worden.

Vier Hongaarse toenmalige partijen (zie o.a. het artikel over de ontwikkeling van Hongarije van 1956 tot nu) het Hongaars Democratisch Forum, de Alliantie van Vrije Democraten, FIDESZ-Burgerunie en de Partij van de Kleine Landeigenaars zouden het evenement (rendezvény in het Hongaars) organiseren. Een organisatiecomité werd gesticht. Snel was de naam gekozen 'Pan-Europese picknick' en de datum werd 19 augustus. Er werd contact gelegd met het MDF in Sopron, die vond dat de hele oppositie moest ingeschakeld worden. László Nagy kwam toen in contact met de dynamische mevr Filep. Er werd samen met grenswacht gezocht naar een locatie. László Magas (MDF) en Zsolt Szentkirályi (SZDSZ) werden aangesteld als voornaamste organisatoren. Snel werd een slogan en een logo (een witte duif die door een prikkeldraad breekt) ontworpen. Mensen uit Debrecen moesten instaan voor de nationale en internationale promotie van het idee. De ambassades werden verwittigd samen de internationale pers en TV over het idee. Die pers kwam opdagen en wou met de organisatoren spreken. Ze wilden de plaats van het gebeuren zelf zien. De lokale media hadden geen aandacht.

Het moest een soort verbroederingsfeest worden op een stuk niemandsland in de omgeving van Sopronpuszta. Mensen uit Sopron deden het concrete werk op de site zelf (tenten, podia, hout, geluidsversterking) de laatste dagen voor het evenement. Het had een Oostenrijks-Hongaars feestje moeten worden met toespraken, bier, wijn, goulash en worsten. Na afloop werd indereen verondersteld rustig terugkeren vanwaar ze kwamen. Niemand merkte de aanwezigheid van een groot aantal Oost-Duitsers in de omgeving de dagen voor het evenement.

Voor het evenement zou speciaal de grenspoort tussen Sankt Margarethen (Burgenland-Oostenrijk) naar Sopronkőhida (Hongarije) voor drie uur (15 tot 18u), geopend worden met toestemming van de beide landen. De Oostenrijkse toestemming was alleen mondeling gegeven. Normaal gezien zouden enkel een aantal geselecteerde personen (een soort officiële delegaties) op die dag de grens oversteken.

Op de dag zelf werd om 14 u een persconferentie gegeven voor de media in het naburige dorp. Voor de organisatoren waren present: Mária Filep, László Magas, Ferenc Mészáros, László Nagy, Zsolt Szentkirályi en als gast Dezso Szigeti een lid van het parlement. László Vass, vertegenwoordiger van Pozsgay Imre kwam zelfs telaat. Daardoor vertrok het internationale gezelschap telaat naar de site. Intussen waren de Oost-Duitsers al doorgebroken door het halfgeopende grenshek in functie van de aankomende Oostenrijkers. Juist in die bewuste drie uur gebruikten Oost-Duitsers de kans om er vanonder te muizen. De organisatoren hadden op voorhand folders en pamfletten verspreid waarin de picknick en de opening van de grens werden aangekondigd. De Hongaarse grensbewakers hadden zogezegd de opdracht om te beletten dat mensen zouden gaan lopen door het symbolische gat. In werkelijkheid deden zij niets om de stroom vluchtelingen te stoppen. Ze voelden zich door hun superieuren in de steek gelaten. 
Daardoor kwam de delegatie terecht in een complete chaos. De Oostenrijkers waren aan het aankomen en hun passen werden door de grensbewakers gecontroleerd. Het bleef de bedoeling dat een beperkte groep de grens zou overschrijden. De commandant van de grenswacht hield de aanstormende Oost-Duitsers voor de bedoelde delegatie. Die staken zomaar de grens over in stormpas en kwamen eigenlijk totaal onverwacht en uit de verkeerde richting. Het gebeurde letterlijk achter de rug van de grenstroepen. De aanschuivende Oostenrijkers vormden spontaan een corridor waardoor de Oost-Duitsers wegglipten. De organisatoren beslisten dan maar het officiële programma gewoon af te werken met toespraken, het voorlezen van brieven enz. Intussen vroegen de organisatoren zich af wat de gevolgen voor hen persoonlijk konden worden. De deelnemers genoten van de picknick en de slogan: 'weg met het gordijn' werd letterlijk toegepast. Pas na de picknick en op de terugweg werden de honderden achtergelaten Trabbants en andere wagens opgemerkt. Die wagens werden later bijna letterlijk geplunderd. De ongeplande vlucht werd door de internationale media opgenomen en pas de dag nadien kwam er aandacht in de Hongaarse media. Men werd er zich van bewust dat er op die dag geschiedenis was geschreven. Er werd zelfs een TV reportage uitgezonden op Panorama Television. 

Er is echter een voorgeschiedenis.
In de loop van het voorjaar van '89 werd beslist de elektronische beveiliging op de zonegrens weg te halen. Dit werd officieel op 2 mei in Hegyeshalom (een bekende grensovergang tussen Oostenrijk en Hongarije) aangekondigd tegenover de internationale media en uitgevoerd. Op 27 juni van datzelfde jaar hebben de Hongaarse minister van buitenlandse zaken (Gyula Horn) en zijn Oostenrijkse tegenpool (Alois Mock) symbolisch al een gat in de grensdraad geknipt, in de omgeving van de picknickplaats, als teken dat Hongarije eraan dacht later de grenzen te openen. De vooropgestelde einddatum was 1 januari 1991. Het gerucht dat de grens zou opengaan had heel wat Oost-Duitsen aan het Balatonmeer (zogezegd op vakantie) bereikt en die wachtten daar al een tijd op een kans om te vluchten. Hongarije was voor hen een van de meer eenvoudige mogelijkheden tot vluchten (bovendien was Hongarije voor vele Duitsers een aangewezen vakantieland) en vanaf mei waren er geruchten over het mogelijk opengaan van de grens. Er ging zelf een gerucht rond dat men daar op die grens nogal simpelweg kon wegwandelen uit het Oostblok. Over het probleem van die grote stroom Oost-Duitsers, richting Hongarije, werden besprekingen tussen Hongarije en de DDR gevoerd. De Oost-Duitsers zaten letterlijk overal: op campings, in kerken, in Budapest te wachten op wat komen zou.
Een aantal van hen geloofden echt  dat die dag de grens zou opengaan en gingen, met voorbewusten rade, naar de picknick. Zij gingen er effectief vandoor. Ze werden met open armen ontvangen op de Oostenrijkse kant en direct werd het een en het ander geregeld. Er stonden zelfs direct en snel na de eerste golf officiële aanduidingen waar Oostenrijk effectief begon.

Politiek gezien waren in Hongarije oppositiebewegingen toegelaten. Dit verklaart waarom het initiatief in die kringen groeide.

De picknickplaats in beeld en woord.
 

Dit halfopendeurmonument (in marmer) is het symbool van wat zich daar in werkelijkheid afspeelde in 1989, symboliseert de barst in het ijzeren gordijn

Er is op de plaats van het gebeuren een educatief wandelparcours opgebouwd met verklarende panelen naast vele monumenten. Dit paneel beschrijft de gebeurtenis: "Langzaam trokken in de hete namiddag inwoners van St. Margarethen, vakantiegangers, reporters, radio- en TV-lui naar het terrein met vele auto's door de, speciaal voor hen geopende, Oostenrijkse grens richting prikkeldraad. Om 15 u gaat het hek, in de prikkeldraad, open en doet zich een explosieve ontwikkeling voor. Honderden sportief geklede mensen dringen vanaf de Hongaarse kant naar voor in de richting van het hek. Ze drukken het hek open en rennen zo lang als nodig om te kunnen vaststellen dat ze effectief op Oostenrijks grondgebied waren. Grenswachters, douaniers en politiemensen leidden de vlucht in een min of meer goede baan. Ongeveer 600 vluchtelingen bereikten als dusdanig het dorp. Om 21 u waren zij reeds onderweg met bussen naar Wenen om vandaar met een speciale trein richting Beieren. Achtergelaten bagage en Trabbantjes waren de prijs die de vluchtelingen 'betaalden' voor hun vlucht. De poort bij Sint Margarethen was een sleutel tot de vrijheid en is voortaan een soort historische plaats. Deze breuk in het Oostblok leidde snel naar het definitieve einde van het ijzeren gordijn" staat er ongeveer neergeschreven.

Een aankondiging van het evenement her en der verspreid voor zover dit toen mogelijk was. Er werden effectief pamfletten verspreid o.a. onder de Oost-Duitsers op Hongaars grondgebied.

Zo zag de doorgang er toen uit, dit hek ging open om  de wachtende Oostenrijkers binnen te laten. Via dit hek gingen de Oost-Duitsers op de loop vanaf de Hongaarse kant

Nu ziet die grensovergang er zo uit vanuit het standpunt Oostenrijk. Links ziet men het halfopendeurmomument van de eerste foto in deze reeks. Men rijdt zonder enig probleem van Hongarije naar Oostenrijk en omgekeerd (beiden Schengenlanden). Het eerstvolgende Oostenrijkse dorp (Sankt Margarethen) is nog een heel eind weg van de grensovergang. Voor de toetreding tot Schengen was er enkel een grensovergang voor fietsers en voetgangers.

Op de picknickplaats staan nu her en der grote panelen die de gebeurtenis van die dag verslaan. Hier een soort overzichtskaart van het terrein met daarop de aanduiding van de panelen en  de voornaamste plaatsen waar het geheel zich afspeelde

Dit paneel toont de wegglippende Oost-Duitsers door het halfgeopende hek.De grenswachters keken blijkbaar gewoon toe en traden niet op. De panelen zijn uiteraard meertalig.

Dit paneel geeft een overzicht van een aantal feiten en gebeurtenissen die de picknick voorafgingen. Een feit was dat de Hongaren reeds stukken van het gordijn hadden weggehaald en het eigenlijk eenvoudiger was om er door te glippen

Dit stukje draad moet het eenmalige 'ijzeren gordijn' evoceren en/of oproepen

Op de spot zelf staat nog een originele wachttoren van het echte ijzeren gordijn. De omgeving was bezaaid met dergelijke torens. Sommige doen nu dienst als uitkijktoren over bijvoorbeeld natuurgebieden. Deze toren is nog het enige unieke stuk van destijds.Het monument is van Miklos Melocco.

Een detailfoto van het monument.

Een grenspaal, er geplaatst, na het verdrag van Trianon (zie een andere bijdrage) is de stille getuige van de grens die er toen was tussen het zgn. Westen en het Oostblok

Een reusachtig gestylleerd stuk prikkeldraad (een kunstwerk van Gabriela von Habsburg - een kleindochter van de laatste keizer) is een monument dat geplaatst werd voor de twintigste verjaardag van de picknick. Dit monument staat in het dichtbijgelegen dorp Fertőrákos, bekend voor o.a. steengroeven en de nabijheid van de Neusiedler See (een steppemeer met ondiep brak water).

   foto Tamas Lobenwein
Een originele foto van het binnenkomen (de grens ging open om 15u) van de Oostenrijkers. De grenswachters hadden strikt alleen de opdracht de binnenkomers (Oostenrijkers) te controleren en geen aandacht te besteden aan zij die de andere richting uitwilden. Een grenswachtofficier Árpad Bella -een luitenant-kolonel - verklaarde dit letterlijk op de TV bij de herdenking van twintig jaar picknick: "De Oost-Duitsers kwamen van achter ons, achter onze rug door en we hadden strikt gezien geen bevel daar iets aan te doen". Deze uitleg gaf de officier, alhoewel ze wel opdracht hadden eventuele vluchtelingen tegen te houden. Maar ja, wat moest hij doen? Hij voelde zich door zijn superieuren in de steek gelaten. Heel wat van hen waren toevallig die dag afwezig of op reis.  Een bevel tot schieten geven. En dan een bloedbad veroorzaken......welke paraplu's gingen er dan opengegaan zijn? En eigenlijk dacht men echt in Hongarije om de grenzen vroeg of laat toch te openen.







Nog voor de picknick eigenlijk begon gaan plots honderden Oost-Duitsers op de loop en dringen door het halfgeopende hek weg op hun vlucht naar het dichtbijzijnde Oostenrijkse dorp. De Hongaarse grenswachters keken toe. Wat moesten ze anders doen? De vluchtelingen lieten massaal Trabbantjes en Wartburgs achter op de plaats van het gebeuren. Ze hadden dit min of meer gepland. Ze waren er zelfs speciaal voor naar Hongarije en naar de picknick gekomen. Ze waren zelfs sportief gekleed. De organisatoren zelf werden volkomen verrast door deze gebeurtenis en mistten zelf een groot stuk van de vlucht. Er werden achteraf geen sancties tegen hen getroffen. Vroeg of laat ging het toch gebeuren, barsten in de zonegrens. "Het Oostblok was als een opgeblazen ballon die vroeg of laat toch ging ontploffen" aldus organisator László Nagy


Nog een beeld van de vlucht (foto gevonden op De redactie van de VRT)



De poort gaat open en dan.................

  
De betrokken grenswachter officier: Arpad Bella, later gestraft door de krijgsraad doch tien jaar later gerehabilliteerd als held door het Hongaarse parlement. Vandaag woont hij als gepensioneerd officier en als overtuigd Europeaan in een klein huis in de buurt van Sopron. Hij verbroedert nu en dan met de commandant van de Oostenrijkse troepen aan de andere zijde, zijn evenknie die betrokken dag.

Imre Pozsgay - rechts op de foto (Hongaars politicus die een belangrijke rol speelde in het transitieproces in Hongarije na 1988 - hij noemde de feiten van 1956 een volksopstand - hij deed oproepen tot hervorming tijdens de Kadar periode) en Otto von Habsburg - links op de foto (de laatste kroonprins van Oostenrijk-Hongarije tot 1918 - in 1961 deed hij definitief afstand van die rechten - Tot 1999 was hij lid van het Europees Parlement voor de CSU) de 'beschermheren' van de picknick

Sopron ligt in een soort uitstulping in de grens vlakbij Oostenrijk. Die stad was, vlak na Trianon, oorspronkelijk bedoeld om bij Oostenrijk te komen doch de bevolking sprak zich in een referendum uit om bij Hongarije te horen. De grenspost die openging ligt op de oude verbindingsweg tussen Sopron en Bratislava (Pozsony in het Hongaars). Die weg was in 1948 afgesloten met hekkens en slagbomen. Het oude centrum van Sopron is bijzonder mooi, aangezien de stad nooit echt verwoest werd tijdens de talrijke invallen door vreemde volkeren.


Een detailkaart van de directe omgeving van de picknick plaats en de belangrijkste dorpen in de omgeving