Definities

De Nederlandse Vereniging voor Ergonomie hanteert de volgende definitie voor ergonomie:

• “Ergonomie streeft naar het zodanig ontwerpen van gebruiksvoorwerpen, technische systemen en taken dat de veiligheid, de gezondheid, het comfort en het doeltreffend functioneren van mensen wordt bevorderd.”

In augustus 2000 formuleerde de IEA (International Ergonomics Association^[1]) volgende definitie:

• “Ergonomie (of human factors) is de wetenschappelijke discipline die zich bezighoudt met het begrijpen van de interactie tussen de mens en andere elementen van een systeem. Het is het beroep dat de theorie, principes, gegevens en methodes toepast om zo te ontwerpen dat het menselijk welzijn en de globale prestatie van het systeem geoptimaliseerd wordt."

"De ergonoom draagt bij tot het zodanig ontwerpen en evalueren van taken, jobs, producten, ruimtes en systemen dat ze tegemoetkomen aan de noden, mogelijkheden en beperkingen van mensen."

Verder worden nog drie specialisatiedomeinen afgebakend:

• Fysieke ergonomie: houdt rekening met de menselijke anatomie, antropometrie, fysiologie, biomechanica in relatie tot de fysieke activiteit. Relevante topics zijn de werkhoudingen, manueel hanteren van lasten, repetitieve bewegingen, werkgerelateerde musculoskeletale klachten, werkplekinrichting, veiligheid en gezondheid.
• Cognitieve ergonomie bestudeert de mentale processen zoals perceptie, geheugen, denken en motorische reacties in de interactie tussen mens en systeem. Relevante topics zijn de mentale werkbelasting, beslissen, mens-computer interactie, menselijke betrouwbaarheid, stress en training.
• Organisatie ergonomie focust op het optimaliseren van sociotechnische systemen zoals organisatiestructuren en –processen. Onderwerpen zijn communicatie, ontwerpen van werkplekken en –tijden, teamwork, participatieve ergonomie, telewerken en kwaliteitszorg.

Voorbeelden

Fysieke ergonomie

Auto’s, huizen, tafels en stoelen,… heel de wereld is op maat van de (gemiddelde) mens gebouwd. Deuren vereisen niet te veel kracht om geopend te worden, winkelkarren verlichten het dragen van boodschappen, een lange borstelsteel maakt (voor mensen van gemiddelde lengte) bukken overbodig en fietsen hebben verschillende maten zodat extreme houdingen vermeden worden. In arbeidssituaties wordt vooral aandacht besteed aan een correct zitgedrag achter de pc, het heffen en tillen of trekken en duwen van lasten, aangepaste handgereedschappen om afwijkende handposities te vermijden.

Cognitieve ergonomie

Informatie zoals de uren van bussen moet men het liefst snel kunnen vinden, lezen en begrijpen. Een optimale lees- en begrijpbaarheid is van toepassing in alle geschreven tekst. Technologische producten zoals een gsm krijgen steeds meer functies die dan in een menustructuur te vinden zijn. Belangrijk is dan ook dat gebruikers deze mogelijkheden kennen, begrijpen en eenvoudig kunnen gebruiken zonder te veel hulp van de handleiding. Op het werk moet eentonig werk vermeden worden, maar te veel informatie tegelijk controleren zal ook tot overbelasting leiden. De mens zal moeten ingrijpen wanneer een computergestuurd proces fout loopt. Door de evolutie wordt de technologie steeds ingewikkelder, terwijl de mens minder moet ingrijpen, waardoor hij echter ook minder getraind is.

Organisatie-ergonomie

Een keuken is zo ingericht dat koken en afwassen vlot kunnen verlopen en de loopafstanden beperkt blijven. In arbeidssituaties is de achterliggende gedachte een goede werksfeer te creëren die zorgt voor tevreden en productieve mensen. Ook het betrekken van de werknemers bij het ontwerpen of aanpassen van een nieuwe werkpost resulteert in betere oplossingen. Een juiste afwisseling van shiften bij ploegenarbeid heeft ook invloed op het sociale leven en welbevinden van de werknemers.

Geschiedenis

In 1857 gebruikte Jastrzebowski als eerste de term ergonomie in zijn boek over de wetenschap van het werken. De ontwikkeling van het vakgebied gebeurde in twee golven. Tijdens de Industriële Revolutie is er de opkomst van de massaproductie. Men ontwerpt niet meer voor een individuele klant, maar iedereen moet het product kunnen gebruiken. Zo groeit de aandacht voor de fysieke ergonomie en meer bepaald de antropometrie, de leer van de menselijke lichaamsafmetingen. Nog belangrijker is de organisatie ergonomie. Onder invloed van het Taylorisme wordt gestreefd naar een meer efficiënte organisatie van het werk met als doel de productiviteit op te drijven. Dit is nu nog steeds terug te vinden in de definitie van ergonomie.

Een tweede boost komt na de Tweede Wereldoorlog. In de militaire luchtvaart trachtte men te analyseren en te begrijpen waarom bepaalde ongevallen gebeurden om die kennis vervolgens toe te passen in het ontwerpproces en bij het selecteren en opleiden van personeel. Uit deze studies bleek dat bedieningsfouten vaak te wijten zijn aan het niet aangepast zijn van de machine aan de mens. Zo ontwikkelde de cognitieve ergonomie zich vooral in de Angelsaksische landen en dit leidde tot de term "human factors". Toepassing van ergonomische kennis bij het ontwerpen van een systeem, moet dit soort ongevallen ten gevolge van het verkeerd inschatten, begrijpen of interpreteren van de situatie tegengaan. Inmiddels klassieke voorbeelden van ongevallen waarin Human Factors een belangrijke rol speelden zijn het kapseizen van de Herald of Free Enterprise en het ontploffen van de Spaceshuttle Challenger.

Buiten de ontwerpwereld speelt ergonomie sinds enkele decennia ook een rol in de preventiewereld. De Europese kaderrichtlijn over de veiligheid en gezondheid op het werk creëert immers een wettelijk draagvlak voor ergonomie. In de eerste plaats gaat de aandacht uit naar het voorkomen van overbelastingsletsels ten gevolge van de werkomstandigheden. De oplossingen hiervoor kunnen liggen bij de organisatie van het werk, het technisch ontwerp van de werkpost of de opleiding van het personeel.

Praktijk

Ergonomie is een multidisciplinaire opleiding. Zowel technische en economische als psychologische en arbeids-organisatorische aspecten bepalen de deskundigheid van de ergonoom mee.

In België voorziet de Welzijnswet een specifiek domein voor ergonomie. Ergonomen zijn zo vooral werkzaam in een preventiedienst. Deze wordt intern in het bedrijf georganiseerd en uitbesteed aan een externe dienst. Voor een preventieadviseur ergonomie in een Externe Dienst voor Preventie en Bescherming op het Werk gelden strikte regels. Zo is momenteel een universitaire opleiding, 5 jaar ervaring, een multidisciplinaire basisvorming en een specialisatiemodule ergonomie vereist. Ergonomie studeren kan aan de Hogeschool-Universiteit Brussel of aan de interuniversitaire opleiding in Wallonië.

In Nederland vindt de ergonoom zijn weerslag in verschillende wet- en regelgeving. Er is de Arbeidsomstandighedenwet waarin bij wijze van kaderwetgeving diverse Europese richtlijnen zijn verwerkt. Voor ergonomische vraagstukken wordt veelal beroep gedaan op ergonomische adviesbureaus of consulenten. Ook is de ergonomie veel meer ontwikkeld op het domein van Industrieel Ontwerpen vergeleken met België. Onderzoek vindt veelal plaats via bijvoorbeeld de TU Delft en de TU Eindhoven.