Janssen, K., Jonkers, R. (2007) . Het boek van de troost. Leuven, Davidsfonds/ infodok
Hieronder zal ik kort de belangrijkste punten uit bovenstaande bron toelichten. Bij het schrijven over andere culturen, heb ik mij enkel gericht op de Islam.
Omgaan met verlies kan op verschillende manieren, dit heeft niet altijd te maken met mensen die sterven. Verdriet om huisdieren is bijvoorbeeld een verlies dat vaak voorkomt in een mensenleven. Een huisdier leeft namelijk niet zo lang als een mens, je zal dus ooit je huisdier zien sterven. Het verlies van een huisdier is voor kinderen vaak het eerste verlies waarmee ze in hun leven te maken krijgen, op deze manier krijgen ze ook de kans hier mee om te gaan. Ze leren tevens dat doodgaan hoort bij het leven.
Een belangrijke dag om overledenen te gedenken, is Allerzielen op 2 november. Ook Allerheiligen op 1 november hoort hier bij. Op deze dagen gaan veel mensen naar het kerkhof om de overledenen te gedenken. Het is dan ook erg belangrijk dat je kinderen hierbij betrekt, neem hen mee naar het kerkhof en bespreek deze dagen met hen.
Volgens Elisabeth Kübler-Ross zijn er vijf stappen te onderscheiden bij het rouwproces:
1. Ontkenning
Tijdens deze fase wil men niet weten dat de persoon is overleden, men leeft in ongeloof en ontdekt de dood.
2. Woede
Vaak weet je niet goed op wie je boos moet zijn, want er is vaak niemand die schuld treft bij een overlijden (af en toe is dit natuurlijk wel het geval). Je probeert de schuld dan toch in iemand z'n schoenen te schuiven, dit zijn vaak de mensen die je nauw aan het hart liggen, mensen uit je omgeving.
3. Onderhandeling
Mensen zullen bijvoorbeeld bidden met God om te gaan onderhandelen. Ze zullen vragen om de persoon niet te laten sterven, wanneer zij zich voor altijd goed zullen gedragen.
4. Depressie
Tijdens deze fase komt pas het echte besef van de overledene. Op dit moment van het rouwproces zullen mensen het niet meer zien zitten, ze zijn erg verdrietig en vinden geen troost. Ze hebben ook weinig behoefte om getroost te worden, of aan mensen die zeggen dat 'het wel goed zal komen'. Sommige mensen willen tijdens deze periode erg veel praten, anderen worden liever alleen en met rust gelaten.
5. Aanvaarding
Wanneer men in deze fase komt, zal met niet meer boos of depressief zijn. Men zal de dood aanvaarden in goede zin.
De moslims geloven dat een engel, de engel van de dood, de ziel van de overledene uit het lichaam verder begeleidt. Eerst zal deze ziel kijken naar de begrafenis van het lichaam, later wordt deze door de engel overgebracht naar de tussentoestand. In deze tussentoestand bevindt de ziel zich dicht bij Allah, maar alvorens hier te komen zal hij de 7 lagen van de hemel moeten doorreizen. Wanneer dit goed is gelukt, kan de ziel tot bij Allah komen.
Fiddelaers-Jaspers, R., Spee, I., Roos, D. (2000). Veelkleurig verdriet: afscheid nemen in verschillende culturen. Quirijn, KPC groep
Hieronder zal ik kort de belangrijkste punten uit bovenstaande bron toelichten. Hierbij heb ik mij enkel gericht op de Islam.
Wanneer je kinderen helpt bij het omgaan met verlies, is het erg belangrijk om hen te informeren. De informatie die je geeft moet echt zijn en mag niet bestaan uit verzinsels, want dit leidt echter tot misverstanden. Wanneer je bijvoorbeeld aan een kleuter vertelt dat 'opa voor altijd zal slapen', bestaat de kans dat de kleuter bang zal zijn om zelf te gaan slapen. Wanneer je hen informeert, is het wel de bedoeling dat je erg concreet bent. Je moet de waarheid vertellen, zoals die is. Het aanbrengen van slecht nieuws of een aanleiding geven tot een gesprek hierover, kan je doen door gebruik te maken van prentenboeken.
Het is belangrijk om kinderen te steunen tijdens hun rouwproces, dit kan je doen door de verschillende hieronder beschreven stappen te volgen:
1. De kleuter moet beseffen dat er iemand dood is, er moet erkennen zijn. Hierbij is openheid van de omgeving erg belangrijk.
2. Je helpt de kleuters omgaan met zijn gevoelens. Je kan de kleuter bijvoorbeeld zijn verlies laten herkennen door de pijn die hij voelt. Het is echter heel erg belangrijk dat de kleuter zich in een veilig klimaat begeeft, zodat hij/ zij z'n gevoelens kan uiten.
3. De kleuter moet leren leven zonder de lijflijke aanwezigheid van de andere. Dit is een erg zware taak, zowel voor de kleuter als voor zijn omgeving om hiermee om te gaan. Herinneringen aan de overleden persoon zijn hierbij erg belangrijk.
4. De kleuter zal de overledene emotioneel een plekje moeten geven.
Wat erg opvallend is, is dat rouwreacties helemaal niet universeel zijn. Huilen bijvoorbeeld wordt niet in elke cultuur geapprecieerd. De culturele en religieuze achtergrond van een persoon beïnvloedt de manier waarop mensen verdrietig mogen zijn.
Voor moslims is er één ding er belangrijk, namelijk de Koran. In dit heilig boek staat vermeldt wat er van de moslims wordt verwacht en ook wat voor hen verboden is.
In de Koran staat bijvoorbeeld dat een bezoek aan een zieke of een stervende voor een moslim een goede religieuze daad is. Tevens staat in de Koran dat lijden tijdens de stervensfase een reiniging van de ziel is.
Moslims worden 24 uur na het overlijden vaak al begraven, dit gebeurt met het gezicht in de richting van Mekka. De begrafenis gebeurt door mannen en enkel in aanwezigheid van mannen. De vrouwen kunnen later, op een andere dag, naar het kerkhof komen. Cremeren is verboden in de Islam.
In de Koran staat dat de rouwtijd maximaal 3 dagen mag duren, deze tijd wordt voorzien om naaste familie te troosten en te condoleren. De vrouwen mogen dan geen parfum, henna, sieraden of make-up dragen. Ook gebeurt het condoleren in een aparte ruimte voor mannen en vrouwen. In de praktijk duurt deze rouwtijd echter 40 dagen, met om het jaar een herdenkingsmoment.
Op donderdag 22 mei heb ik een interview van juf Loes afgenomen, ze is leerkracht in de Bosstraat te Wilsele. Hieronder vindt u de vragen met de antwoorden die zij hierop gaf.
1. Op welke school geef je les? VBS De Bosstraat Wilsele-Putkapel
2. Hoelang sta je al op deze school en hoelang sta je
al in het (kleuter)onderwijs?
"Ik werk nu vier jaar op deze school en ben vier
jaar geleden afgestudeerd als kleuterleidster."
3. Heb je al eens te maken gehad met verlies in de
kleuterklas. Hoe vaak?
"Ik heb tot nu toe drie keer het verlies van een
grootouder van een kleuter meegemaakt. Ook het verlies van een huisdier kan op kleuters
een grote indruk nalaten."
4. Op welke manier kreeg je te maken met verlies?
"Zoals hiervoor al vertelt, was dit het verlies van een grootouder. Ook al van huisdieren van de kleuters."
5. Op welke manier help je de kleuter die te maken
krijgt met verlies?
"Dit hangt af van kleuter tot kleuter. Niet elk kind
reageert natuurlijk hetzelfde op verlies. De manier van helpen of de activiteit
die je aanbiedt moeten natuurlijk afgestemd zijn op de kleuter in rouw. Ook de leeftijd van het kind speelt hierbij een
rol. Ik werk met kleuters van 4 tot 6 jaar en deze kinderen kunnen wel een
onderscheid maken tussen dood en levend, maar ze zien dit vaak als iets tijdelijks,
iets omkeerbaar (magisch denken). Het is dan ook heel belangrijk om kinderen
concrete info te geven (iemand die gestorven is slaapt niet of is niet op
reis). Kleuters kunnen ook sneller van stemming wisselen, ze kunnen momenten
van verdriet hebben en even later alweer vrolijk spelen, geef hen die ruimte,
de dag moet natuurlijk niet volledig in het teken staan van het verlies. Kinderen
van deze leeftijd verwerken verlies of gemis ook vaak in hun spel, geef hen
hiertoe de kans. Kleuters kunnen zich ook niet altijd even goed verbaal uiten
en daarom moeten ze ook op een niet-communicatieve manier hun gevoelens kunnen
uiten. Ze kunnen een tekening maken of iets knutselen voor de overledene. Elk
jaar werk ik ook het thema gevoelens uit, hierbij maken we in de klas een
gevoelsbarometer. Hierop kunnen kleuters ook visueel duidelijk maken hoe ze
zich voelen (verdrietig, boos, ). Sommige kleuters brengen een foto mee van de
overledene en deze krijgt een plaatsje in de klas in het godsdiensthoekje. Er
wordt meestal een kaarsje gebrand waarbij we een gebedje zeggen of waarbij de
kleuter (als die dat wil) iets kan vertellen over de overledene. Kleuters
kunnen ook steun vinden in verhalen rond gemis, verdriet of rouwen, ze
identificeren zich dan met de verhaalfiguren. Andere mogelijke activiteiten die ik zelf al op
stage zag:
- een herinneringsdoosje knutselen (kan mee naar
huis genomen worden maar kan ook een plaatsje krijgen in de klas, wanneer het
kind hier nood aan heeft kan het hiernaar teruggrijpen)
- een troostboekje maken voor de kleuter die te
maken heeft met rouw en gemis (bijvoorbeeld tekeningenbundel)"
6. Gebruik je bepaalde bronnen of theorieën om de
kleuter hierbij te helpen?
"Je kan concrete lesideeën en activiteiten vinden in
de methodes Tuin van heden of TOV. Er bestaan ook rouwkoffers, deze heb ik al bekeken
tijdens mijn opleiding maar ik heb er wat gebruik betreft zelf nog geen
ervaring mee."
7. Ga je kleuters uit andere culturen op een andere
manier helpen?
"Dit heb ik tot nu toe nog niet ervaren. Natuurlijk
zal je rekening moeten houden met de culturele verschillen. In sommige culturen
viert men bijvoorbeeld feest na het overlijden van een dierbare."
8. Hoe begin je aan het verwerkingsproces met de
kleuter?
"Ook hier hangt dit weer af van de manier waarop het
kind in kwestie reageert op de gebeurtenissen. Geef het kind de liefde en
aandacht waar hij of zij nood aan heeft, biedt het kansen om zijn verdriet te
tonen/verwerken door aanbod van materiaal en activiteiten, toon als leerkracht
ook gerust je eigen emoties, wees ten allen tijde eerlijk en concreet."
9. Hoe zorg je ervoor dat het verwerkingsproces in de klas overeenkomt met de manier van het verwerkingsproces thuis?
"Door je betrokkenheid aan de ouders kenbaar te
maken en door samen te bespreken hoe het thuis en in de klas loopt."
10. Welke prentenboeken gebruik je rond de dood in je
klas? Werk je hier enkel mee wanneer het echt aan bod komt?
"Mogelijke prentenboeken (er zijn
er veel meer natuurlijk maar met deze heb ik al gewerkt):
-Kikker en het vogeltje
-Derk Das blijft altijd bij ons
-Lieve Oma Pluis
-Rikki en de eekhoorn
-De oma van Jules
-Vier bevertjes en een kastanje
-De mooiste begrafenis van de
wereld
-Ik mis je
-
Ik werk hier niet enkel mee wanneer het echt aan
bod komt, ook binnen het belangstellingscentrum gevoelens komen deze verhalen
aan bod."
11. Is er een bepaald stramien waaraan jij en de andere
kleuterleidster van de school zich aan moeten houden? (Indien je al op een
andere school stond, was deze manier van werken anders?)
"Er is geen stramien bij ons op school waar we ons
aan moeten houden en ik werkte nooit in een andere school."
12. Richt je een speciale hoek in voor de rouwende
kleuter
"Dit heb ik nog niet gedaan, maar het is natuurlijk wel mogelijk. Je kan een herinneringstafeltje maken bijvoorbeeld of een stil hoekje aar de kleuter zich als het nodig is kan terugtrekken. Een gevoelenshoekje zoals een 'boze hoek' waar kleuters zich kunnen en mogen afreageren. "
13. Zijn er bepaalde tips die je hebt voor mij,
toekomstige kleuterleidster? Zijn er dingen waar ik speciaal op moet letten of
speciale aandacht aan moet geven?
Tiemersma, D. (1996). De vele gezichten van de dood. Rotterdam: Lemniscaat
Hieronder zal ik kort de belangrijkste punten uit bovenstaande bron toelichten. Voorlopig heb ik mij enkel gericht op de Islam.
De Islam ziet elke dode als een waarschuwing voor de levenden.
Bij de Islam hecht men het meeste belang aan wat er in de Koran staat. Vandaag de dag wordt er minder gesproken of gespeculeerd over het hiernamaals, men beperkt zich tot de Koran.
Wanneer iemand in de Islam sterft, zal hij gewassen worden. De mannen worden gewassen door mannen en de vrouwen door vrouwen. In sommige wetboeken staat dat een getrouwde man zijn vrouw mag wassen of omgekeerd, maar in sommige wetboeken staat dit anders. Want volgens andere heeft de dood het huwelijk ontbonden.
Wanneer de overledene gewassen is, worden zij in doeken gewikkeld. Bij mannen zijn dit drie witte doeken, bij vrouwen 5 witte of gekleurde doeken. De kleur blauw wordt echter nooit gebruikt, want deze heeft een negatieve connotatie.
De overledene wordt vaak de dag zelf nog begraven, anders de dag erna. Hij wordt in een open kist naar de moskee gedragen, daar zal het dodengebed plaatsvinden. In de moskee wordt er veel aandacht gehecht aan de goede daden van de overledene en de zonden worden vergeven. Na de moskee gaat men naar het graf, dit gebeurt zonder de vrouwen. De overledene wordt op zijn rechterzijde gelegd met het hoofd naar Mekka. Een tot drie dagen na de begrafenis kan men de familie condoleren in een ruimte die hiervoor speciaal is klaargemaakt. Vaak is dat een grote tent die voor of achter het huis wordt geplaatst. Men krijgt hier koffie zonder suiker en sigaretten aangeboden.
Na de begrafenis wordt er gedurende 40 dagen elke donderdag nog eens een condoléancebezoek gehouden.
Voorlopige vragen voor het interview met de kleuterleidster
1.
Op welke school geef je les?
2. Hoelang sta je al op deze school en hoelang sta je al in het (kleuter)onderwijs?
3. Heb je al eens te maken gehad met verlies in de kleuterklas. Hoe vaak?
4. Op welke manier kreeg je te maken met verlies?
5. Op welke manier help je de kleuter die te maken krijgt met verlies?
6. Gebruik je bepaalde bronnen of theorieën om de kleuter hierbij te helpen?
7. Ga je kleuters uit andere culturen op een andere manier helpen?
8. Hoe begin je aan het verwerkingsproces met de kleuter?
9. Hoe zorg je ervoor dat het verwerkingsproces in de klas overeenkomt met de manier van het verwerkingsproces thuis?
10. Welke prentenboeken gebruik je rond de dood in je klas? Werk je hier enkel
mee wanneer het echt aan bod komt?
11. Is er een bepaald stramien waaraan jij en de andere kleuterleidster van de
school zich aan moeten houden? (Indien je al op een andere school stond, was deze
manier van werken anders?)
12. Richt je een speciale hoek in voor de rouwende kleuter?
13. Zijn er bepaalde tips die je hebt voor mij, toekomstige kleuterleidster?
Zijn er dingen waar ik speciaal op moet letten of speciale aandacht aan moet
geven?
Van der Maarel, L. (2013). Kinderen in spagaat. Rouw na scheiding en overlijden. Uitgeverij Ten Have
Hieronder zal ik kort de belangrijkste punten uit de bron 'Kinderen in spagaat' toelichten.
De manier waarop kinderen en volwassenen het verlies van een persoon integreren in hun leven, gebeurt vrijwel op dezelfde manier. Het verschil zit eerder in de uitingsvormen hiervan. De manier waarop een kind hiermee omgaat is afhankelijk van een aantal factoren:
- de ontwikkelingsfase waarin het kind zich bevindt
- het voorbeeld dat het kind te zien krijgt
- de omgeving waarin het kind zich bevindt
- de mate waarin het kind zich veilig voelt
- de manier waarop en waaraan de persoon is overleden
- het karakter van het kind zelf.
De bedoeling is dat de kleuterleidster gaat uitzoeken, voor elk kind specifiek, op welk manier het hiermee om gaat. Elk kind is verschillend, dus elk kind zal ook een andere aanpak vragen van de kleuterleidster.
Wel kenmerkend voor de kleuter, is dat hij magisch denkt. Dit wil zeggen dat de kleuter denkt dat de dood omkeerbaar is, dat het maar voor even is en dat de persoon wel terug komt. Ook stelt de kleuter veel vragen. Vaak gaat de kleuter dezelfde vragen stellen, dit om te weten te komen of wat er eerder was vertelt nog steeds klopt. Hierin merk je dus ook het magische denken, de kleuter denkt dat de antwoorden wel zullen veranderen omdat de persoon terugkomt.
Wanneer het kind door heeft dat de dood niet omkeert, zullen er ernstige driftbuien optreden, het is voor een kind echter heel moeilijk om dit te begrijpen. Hier is het dan ook erg belangrijk dat er veel lichamelijk contact is met de kleuter, dit zorgt voor een gevoel van veiligheid en geborgenheid.
De school is voor het kind een tweede leefwereld, het is dus ook heel erg belangrijk dat het kind hier op een goede en gepaste manier wordt opgevangen. De kleuterleidster moet zich op een meelevende en begrijpende manier opstellen. Het allerbelangrijkste is, dat ze luistert naar de kleuter en er is voor hem. Wanneer het kind in de periode van het onderwijs te maken krijgt met verlies en hij krijgt veel steun van de juf, zal deze juf ook heel de schoolcarrière een belangrijke persoon voor hem blijven.
Een nog erg belangrijk punt over de school, is het gedrag en de woorden die andere kinderen gebruiken tegenover het rouwende kind. Als leerkracht kan je helaas niet beïnvloeden wat de kinderen tegen elkaar zullen zeggen, maar je kan hen wel leren wat het betekent als je minder fijne dingen zegt. Ik denk ook dat het belangrijk is dat wanneer je in de klas te maken krijgt met een verlies, dat je hier rond werkt en het niet in het ongewisse laat.
Verroen, D., Erlbruch, W. (2004) Een hemel voor beer. Amsterdam, Leopold
Een hemel voor beer is een prentenboek voor kleuters vanaf 4 jaar.
Ik vind het persoonlijk geen goed prentenboek, omdat heel het verhaal negatief getint is en pas op het einde komt het goed. Volgens mij laat dit boek kinderen op een verkeerde manier kijken naar de dood. Het is volgens mij voor hen nog wat moeilijk om de echte clue te begrijpen. In het verhaal gaat beer op zoek naar de berenhemel waar opa Beer is, want daar is het volgens hem allemaal mooi en is iedereen gelukkig. Beer gaat op zoek naar allemaal dieren die hem willen opeten, zodat hij naar de hemel kan. Dit vind ik persoonlijk voor kinderen al heel erg raar. Het is een verhaal over triestige gebeurtenissen, dus vind ik niet dat het nog zo drastisch moet voorgesteld worden.
Uiteindelijk vindt Beer niemand om hem op te eten en gaat hij terug naar huis, naar mama en papa. Daar ontdekt hij dat wanneer hij zijn ogen sluit en dicht bij mama en papa gaat liggen, hij toch een beetje in de berenhemel is. Ik denk niet dat kleuters dit snappen, het kan volgens mij op een betere manier worden verduidelijkt. Bijvoorbeeld zoals in het boek van 'Eva in het land van de verloren zusjes', waar de dood wordt vergeleken met een land van verdriet waar je nooit meer uit komt.
Ik vind het boek dus persoonlijk niet heel goed, zeker niet voor 4-jarigen. De andere boeken die ik gelezen heb over de dood vindt ik kwalitatief veel beter voor kleuters.
In dit prachtige prentenboek komen twee Islamitische kinderen 's ochtends op weg naar school een dood vogeltje tegen. Selin steekt het vogeltje in haar boekentas en neemt het stiekem mee de klas in.
's Middags wordt de maaltijd verstoord wanneer Selin het vogeltje op het bord van Richard legt. Iedereen is in paniek en zelfs juf Els loopt misselijk de klas uit.
Wanneer de rust na het middageten is teruggekeerd, beslist juf Rita om samen met de kleuters het vogeltje te begraven. Allereerst bevraagt ze de kleuters over een begrafenis: wie is er al eens geweest, hoe zag het er uit, wat deden ze dan...? Wanneer elke kleuter zijn zegje heeft mogen doen, maken ze alles klaar voor de begrafenis. Hierbij merk je mooi het verschil tussen allerlei culturen die elk andere rituelen hebben binnen hun geloof. De moslimkinderen willen graag dat Piepje naar Mekka kijkt, de Christenen zetten graag een kruis bovenop het grafje...
In dit boek zie je goed hoe kinderen uit verschillende culturen omgaan met de dood en met de verschillende rituelen die hierbij horen. Dit boekje is volgens mij zeer geschikt om in een klas te vertellen met kinderen uit verschillende culturen. Op deze manier maak je kinderen ook duidelijk dat de dood iets is dat in elke cultuur op een andere manier wordt ervaren.
In dit boek gaat het vooral over het Christendom en de Islam, de meest voorkomende geloofsovertuigingen.
Robberecht T., Goossens P. (2002). Eva in het land van de verloren zusjes. Hasselt, Clavis
Eva in het land van de verloren zusjes is een prentenboek voor kleuters vanaf 4 jaar. In dit prentenboek krijgen kleuters een beeld van hoe een kleine meisje de dood van haar grote zus verwerkt.
Het verdriet dat Eva heeft over de dood van haar zus, wordt vergeleken met 'het land van de verloren zusjes'. Wanneer je in dit land terechtkomt, zullen er veel tranen vloeien en zullen mensen heel anders tegen je doen. De nachten zullen lang duren en kamers zullen veel te groot lijken.
Maar na een tijdje zal alles veranderen in het land, je zal minder huilen en er zal steeds vaker een glimlach op je gezicht komen. De nachten worden minder lang en het landschap verandert. Je kan nooit meer weggaan uit het land, maar met de tijd zal het verdriet een plaats krijgen in je hart.
Ik vond dit prentenboek in de winkel en het sprak me meteen aan. Het heeft een groene cover met slechts één tekening op, namelijk Eva. Het is een sobere cover, maar voor een boek met deze inhoud is het perfect!
Ik denk dat je als kleuterleidster bij oudere kleuters zeker kan werken met dit boek. In het verhaal wordt er op een plastische wijze uitgelegd hoe Eva het verdriet rond de dood van haar zus verwerkt. Op een mooie manier wordt dit verdriet vergeleken met een land. Voor kleuters is het volgens mij ook beter om hiermee te werken, zo moet je niet steeds die zware woorden als 'dood' of 'gestorven' gebruiken.
Dit boek kan je bijvoorbeeld gebruiken wanneer er een kleuter te maken heeft met verlies, maar het moeilijk vind om erover te praten. Of wanneer je merkt dat de kleuter wel graag aandacht heeft rond het onderwerp, maar niet graag wordt geconfronteerd met deze verschrikkelijke woorden.
Vorige zondag was de vlaamse topper, The Broken Circle Breakdown, op de televisie. Een film die ik heel graag voor een tweede keer bekeken heb. Met de taak van RZL in m'n achterhoofd viel er mij één bepaalde scène meteen op, namelijk diegene waar er een vogel tegen het venster van de veranda vliegt en sterft. Hieronder citeer ik even kort deze scène.
Maybelle: "Waarom is dat vogeltje dood, papa?"
Papa: "Ja meisje... Dat vogeltje is tegen het glas gevolgen. Zo'n vogeltje weet niet wat dat is, glas. En hij denkt van: als ik daar kan door kijken, kan ik daar ook door vliegen. En dan... Dat is niet zo slim, hè"
Maybelle: "Waar gaat dat vogeltje naartoe als het dood is?"
Papa: "Dat is... We moeten dat gewoon wegsmijten nu, hè? Maybelle? En dat mag niet bij de compost, dat weet je. Dat is zoals een kippetje, daar zitten botjes in. Dus dat gaan we in de vuilbak gooien. Kom, we gooien dat in de vuil..."
Maybelle: "Nee, papa!"
Papa: "Lieveke, dat is vies. Geef het aan mij, meisje. Ik ga dat in de vuilbak doen voor jou, hè? Wil jij het in de vuilbak gooien? Geef het aan mij. Geef het aan mij. Geen het aan mij."
Maybelle: "Nee!"
(even verder)
Maybelle: "Papa?"
Papa: "Ja."
Maybelle: "Dat vogeltje wordt nu een sterretje."
Papa: "Oké, meisje. Als jij wil geloven dat dat vogeltje nu een sterretje is, dan is dat zo. Kies maar een sterretje uit."
Maybelle: "Die!"
Papa: "Die daar? Die grote daar? Die verre blinkende? Ja? Oké. Dag, vogeltje"
Maybelle: "Dag vogeltje."
Uit deze scène blijkt nogmaals dat het heel moeilijk is om aan kinderen het begrip 'verlies' en 'dood' uit te leggen. Ik leer uit dit fragment dat het volgens mij erg belangrijk is om het kind hierover zelf te laten nadenken en zelf betekenis te geven aan de dood. Het is dan ook belangrijk het kind hierin te volgen en zeker niet af te blokken of tegenspreken van wat het kind gelooft.
1. Mijn eigen visie
Mijn eigen visie omtrent het werken rond verlies in de kleuterklas, is dat ik
het erg belangrijk vind dat kleuters met hun verlies ergens terecht kunnen. De
meeste tijd brengen de kleuters door in de klas, dus hier moet zeker plaats
zijn om hun verdriet te kunnen verwerken. Ik vind het dan ook erg belangrijk
dat je als kleuterleidster weet hoe je hiermee om moet gaan. Dit is een
onderdeel dat niet of onvoldoende aan bod komt in de opleiding. Verlies is een
onderwerp waarop je zeker eens zal botsen in je carrière als kleuterleidster,
dus ik vind het erg belangrijk dat je hier met de juiste kennis van zaken mee
aan de slag kan.
Ten tweede is het volgens mij ook erg belangrijk dat je rekening houdt met de
gebruiken binnen de cultuur of het geloof waarin de kleuter zich bevindt. In
elke cultuur wordt hier op een andere manier mee omgegaan. In deze tijd zijn
kleuterklassen vaak een gemengde groep van allerlei verschillende culturen en
religies, waarmee je elk op zn eigen manier rekening moet houden. Dus ook
wanneer het gaat om het verwerken van verlies.
2. Mijn eigen ervaringen In
mijn afgelopen stages heb ik nog niet te maken gekregen met een kleuter die een
verlies te verwerken kreeg, echte ervaringen heb ik hier dus niet mee. Tijdens
mijn eerste stage in het tweede jaar was er in de parallelklas wel een kleuter
die zn papa was verloren. In mijn stageklas stond dan ook wel een doodsprentje
van de papa met aan de achterkant een foto van zijn kindjes. De kleuters kregen
wel de kans hierover te praten wanneer ze hier behoefte aan hadden. De periode
dat ik stage liep hebben de kleuters hierover niet gepraat, dus echte
ervaringen heb ik er wel niet mee. Ik weet echter wel dat ze met deze twee
klasjes planden om rond Allerheiligen naar het kerkhof te gaan en hier bloemen
of kaartjes neer te leggen. De juffen vonden het wel belangrijk om hier
voldoende aandacht aan te schenken en dit niet te vergeten.
Uit mijn eigen kleutertijd herinner ik me niets rond verlies bij kleuters.
3. Mijn referentiekaders
Iedereen wordt vroeg of laat wel eens geconfronteerd met verlies, van jong tot
oud en in elke cultuur. Dus ook de kleuters die later bij mij in de klas komen
te zitten, kunnen hiermee te maken krijgen. Ik denk dan ook dat het heel erg
belangrijk is dat je als kleuterleidster hierover de juiste kennis van zaken
hebt, dit wordt volgens mij ook wel verwacht door de directie wanneer je als
kleuterleidster in een school aan de slag gaat. De school verwacht dat je hier
op een gepaste manier mee zal omgaan om het kind te helpen.
Ook de ouders en kinderen zelf verwachten steun en toeverlaat van hun juf. Ze
verwachten bewust of onbewust dat je hen zal helpen en steunen waar nodig.
Tegenwoordig heb je ook veel andere culturen in de kleuterklassen en ik denk
dat die ouders het ook erg op prijs zouden stellen wanneer je met hun kleuter
op een gepaste wijze hiermee kan omgaan.
De inspiratie voor het onderwerp van mijn blog heb ik gehaald uit bijgevoegd artikel (Klasse voor leraren,Verdriet en rouw, internet, http://www.klasse.be/leraren/eerstelijn/verdriet-en-rouw/)
Dit artikel geeft aan dat er heel wat verschillende manieren zijn waarbij verdriet en rouw komen kijken, en tevens dat er verschillende manieren zijn om hiermee om te gaan. De manier van omgaan heeft zeker te maken met de leeftijd van de kinderen, in mijn blog zal ik me focussen op kinderen van 3 tot 5 jaar (kleuters).
In dit artikel staan al een heel aantal tips waarmee leerkrachten aan de slag kunnen, voor mijn blog zal ik op zoek gaan naar nog andere methodes die leerkrachten hierbij kunnen helpen.
Maar ik zou ook graag te weten komen welke manieren leerkrachten in het dagelijkse leven gebruiken. Houden zij zich aan de voorgelegde theorieën? Hebben ze een eigen manier?
Waarom heb ik gekozen voor dit onderwerp? Ik koos voor dit onderwerp, omdat ik dit heel interessant vind. Tevens is dit een onderwerp dat vaker dan we denken voorkomt in de kleuterklas. Dit kan gaan van het verliezen van een hondje tot het verliezen van papa of mama. Als toekomstige kleuterleidster leek het me dan ook heel interessant en leerrijk om hierover een onderzoekje te doen. Met de informatie die ik zal vinden over dit onderwerp, kan ik later in m'n klasje zeker aan de slag.
Tegenwoordig zijn kleuterklassen gevuld met kleuters van heel wat verschillende culturen, met ieder zijn specifieke rituelen en gewoontes. Ik denk dat het voor de kleuterleidster heel belangrijk is om ook bij het verwerken van verlies tegemoet te komen aan de religieuze rituelen van elke cultuur, zodat ieder kind op z'n eigen manier de kans krijgt met dit verlies te kunnen omgaan.
Ik ben Elien Boonen, tweedejaars studente kleuteronderwijs aan de KHLeuven.
Ik maak deze blog omwille van een schoolproject rond religie, zingeving en levensbeschouwing.
Voor dit schoolproject ga ik op zoek naar manieren waarop kleuterleiders en kleuterleidsters kunnen omgaan met verlies in de kleuterklas, hoe je ervoor kan zorgen dat verlies voor de kinderen draaglijker wordt en hoe je hen begeleidt in hun rouwproces. Hierbij wil ik ook graag de religieuze rituelen vanuit verschillende religies onderzoeken, hoe je deze als leider of leidster kan overnemen in de kleuterklas.
Ik hoop jullie rond deze onderwerpen antwoorden te kunnen geven op mijn blog.
Op donderdag 22 mei heb ik een interview van juf Loes afgenomen, ze is leerkracht in de Bosstraat te Wilsele. Hieronder vindt u de vragen met de antwoorden die zij hierop gaf.
Van der Maarel, L. (2013). Kinderen in spagaat. Rouw na scheiding en overlijden. Uitgeverij Ten Have
