ik ben Elien Boonen, tweedejaarsstudente kleuteronderwijs aan de KHLeuven. Omdat kinderen vaker en sneller dan we denken in aanraking komen met verlies en omdat we hierover weinig informatie krijgen in onze opleiding, heb ik een onderzoek gedaan naar de manier waarop een kleuterleidster kan omgaan en kan helpen bij het verwerken van een verlies bij kleuters.
Tijdens mijn onderzoek ging ik op zoek naar verschillende methodes die kleuterleidsters kunnen gebruiken om kleuters te helpen en te ondersteunen in het rouwproces, hierbij onderzocht en bekeek ik ook een heleboel prentenboeken. Tevens interviewde ik een kleuterleidster die, vaker dan we denken, al in contact kwam met verlies. Ten slotte bekeek ik ook nog hoe men in de islam omgaat met verlies.
Tijdens het onderzoek kwam ik te weten dat kinderen en dus ook kleuterleidsters vaker dan we denken in aanraking komen met verlies. Dit kan gaan van opa, nonkel, papa, broertje... Maar ook het verlies van een huisdier maakt veel indruk op kleuters.
Er bestaan heel veel verschillende manieren en theorieën die vertellen hoe je een kind het beste kan helpen in zijn verwerkingsproces. Maar het belangrijkste waar je als kleuterleidster naar moet kijken, is het kind zelf. Elk kind is verschillend en vraagt dus een andere aanpak, andere aandacht...
Kleuters denken nog erg magisch, dit wil zeggen dat ze denken dat de dood omkeerbaar is. Het is dus erg belangrijk dat je het kind de informatie correct geeft, zonder verzinsels. Deze verzinsels zouden immers tot latere problemen kunnen leiden. Wanneer je bijvoorbeeld aan een kind vertelt dat opa voor altijd slaapt, zal het kind zelf niet meer durven te gaan slapen.
De school is voor kleuters een tweede leefwereld, hier brengen ze heel wat tijd door. Het is dan ook heel belangrijk om de kleuters op een gepaste manier op te vangen en te begeleiden. Je kan kleuters op heel wat verschillende manieren helpen. Dit kan gaan van een herinneringstafeltje in de klas maken, een prentenboek voorlezen over doodgaan, een rusthoekje maken in de klas tot een soort van troostpop introduceren die de kleuter altijd bij zich mag hebben. Dit zijn nog maar enkele voorbeelden van dingen die je kan doen om kleuters te helpen.
Deze activiteiten en gesprekken over verlies, doodgaan en gemis kunnen op veel meer momenten voorkomen dan enkel wanneer er iemand is overleden. Je kan hier rond werken in de tijd van Allerheiligen of wanneer je het thema gevoelens uitwerkt. Kortom, dit is een thema dat zeker in een kleuterklas kan en zal voorkomen.
In de islam gaan mensen heel anders om met de dood. De kinderen worden hierover weinig tot niet geïnformeerd en er wordt met hen niet over de dood gesproken. Het woord 'dood' zal ook zelden uitgesproken worden in deze godsdienst, de overledene is niet dood maar 'bij Allah voor altijd'.
Ook de rituelen zijn in de islam heel anders. Zo mogen vrouwen en kinderen bijvoorbeeld niet naar de begrafenis en wordt er na 40 dagen van condoléancebezoek een feest gehouden.
In deze tijd zijn onze kleuterklassen een multiculturele groep, het is dus erg belangrijk dat je als kleuterleidster ook op de hoogte bent van de rituelen en gewoontes in andere culturen. Een mooi en leerrijk prentenboek voor de kleuters om kennis te maken met de verschillende rituelen rond de dood, is 'Slaapzacht Piepje' van Meyer en Lehmann.
Een belangrijke tip die uit dit onderzoek leerde is 'luister en kijk naar het kind', want elk kind heeft een andere aanpak nodig en zal vragen om andere aandacht. Het is hierbij erg belangrijk dat je het kind goed kent en je aanpak zal aanpassen op basis van het karakter, de thuissituatie, de cultuur... van het kind.
Samenvatting: Voor de verplichte literatuur rond Obama heb ik een filmpje gekeken over een
stukje van de Speech on Faith and Politics voor de convenant for a New
America conference.'
Obama zegt dat politiek afhangt van ons vermogen om elkaar te overtuigen van
gemeenschappelijke doelstellingen op basis van een gemeenschappelijke
werkelijkheid. Uiteraard vereist dit enigszins compromissen. Maar helaas biedt
religie op een bepaald fundamenteel niveau geen ruimte voor compromissen en
dringt ze aan op wat onmogelijk is. Evangelische christenen geloven dat wanneer
God gesproken heeft, dat men aan Gods geboden moet gehoorzamen ongeacht de
gevolgen dat dit zal hebben. Wanneer je als mens je leven zou baseren op dit
soort compromisloze verbintenissen, kan dat geweldig zijn. Maar een beleid
hierop baseren is echter gevaarlijk voor de maatschappij.
Obama geeft hiervan een voorbeeld: het verhaal van Abraham en Isaac waarbij
Abraham zijn zoon wil doden, omdat God dit zei. Uiteraard zal God op tijd
tussenkomen.
Maar wanneer dit soort tafereel zich in deze tijd zou voordoen, zouden wij de
politie bellen en verwachten dat een organisatie als Kind&Gezin Isaac
wegneemt bij zn vader. Wij handelen op deze manier, omdat we niet weten wat
Abraham op dat moment ziet en hoort.
Het beste wat we kunnen doen is handelen in overeenstemming met dingen die we
allemaal kunnen weten. Maar uiteindelijk geldt toch dat elke verzoening tussen
geloof en democratisch pluralisme enig relativeringsvermogen vereist. Amerikanen
zijn het beu dat geloof wordt gebruikt als reden om aan te vallen, te
kleineren, ....
Eigen standpunt:
Een samenleving waar alles
gebaseerd is op fundamentalistische geloofsovertuigingen laat geen ruimte tot
het sluiten van compromissen. Geloof of
godsdienst mag geen reden zijn om anderen aan te vallen of te vernederen. Een pluralistische samenleving vereist ruimte
voor interpretatie en niet het letterlijk volgen van een geloofsleer.
Leervraag 2: hoe gaan mensen in andere culturen om met verlies?
In elke cultuur gaat men op een andere manier om met verlies. In sommige culturen is dit een tijd van huilen, bij elkaar zijn en troost zoeken. Bij de andere culturen gaat dit meer om feest vieren. Elke cultuur is anders en dit dient door ieder van ons te worden gerespecteerd, dus ook door de kleuterleidsters. Tegenwoordig zijn de kleuterklassen een multiculturele groep, dus het is heel waarschijnlijk dat je als kleuterleidster ooit in contact zal komen met het overlijden in een andere cultuur. Hierbij is het echter heel belangrijk om deze cultuur en z'n achtergrond erg goed te kennen.
Opmerkelijk is wel dat rouwreacties helemaal niet universeel zijn, zo is het bijvoorbeeld niet in elke cultuur toegestaan op te huilen bij een verlies.
Bij de islam bijvoorbeeld, wordt er erg veel belang gehecht aan de Koran. Dit is voor hen een heilig boek en hierin staat alles wat er van hen verwacht wordt. In de Koran staat bijvoorbeeld dat wanneer je een stervende gaat bezoeken, dat je een goede daad verricht. Tevens staat hier ook in dat het lijden een reiniging is van de ziel. Ook gelooft men dat het lichaam van de overledene door een engel verder wordt begeleid.
Wanneer iemand met islamitische geloofsovertuiging sterft, zal deze eerst grondig worden gewassen en hierna in doeken worden gewikkeld. Wanneer de persoon in doeken is gewikkeld, komt deze in een open kist te liggen en deze wordt naar de moskee gedragen. In de moskee worden al de zonden vergeven en wordt er tevens veel aandacht gehecht aan de goede daden van de persoon. Hierna wordt de overledene naar het graf gedragen, dit gebeurt enkel in aanwezigheid van mannen. Het hoofd wordt in de richting van Mekka gedraaid. Dit alles gebeurt 24 uur al na het overlijden.
Tot 3 dagen na het overlijden is er de kans om de familie te condoleren. Dit gebeurt in een witte tent die speciaal voor of achter het huis is geplaatst. Het condoleren wordt gescheiden voor mannen en vrouwen. De vrouwen mogen hier ook geen juwelen, henna, parfum of make-up dragen. Tot 40 dagen na het overlijden wordt elke donderdag dit condoléancebezoek herhaald, daarna worden deze 40 dagen afgesloten met een feest.
Kinderen worden vaak niet betrokken in dit gebeuren, hen wordt ook niet veel verteld. Er wordt in deze cultuur weinig tot niet gesproken over de dood. Zelf bij een ongeneselijk zieke persoon zal dit niet aan kinderen worden verteld, zij geloven echter dat alles in Allah z'n handen ligt en wanneer iemand dan sterft zullen ze geen vertrouwen meer hebben in Allah.
Tevens zal men nooit aan kinderen zeggen dat iemand 'dood' is, wel dat hij 'bij Allah' is.
Kinderen steunen in het verwerken van hun verlies is voor elk kind anders, maar rust wel vaak op dezelfde dingen. Kinderen steunen doe je namelijk in vier verschillende stappen:
- erkenning dat iemand is overleden, dit vraagt echter openheid van de omgeving.
- leren omgaan met gevoelens, hiervoor is een veilige en vertrouwde omgeving belangrijk.
- leren leven zonder de andere, hier is het belangrijk om vele herinneringen te hebben.
- helpen om emoties een plaats te geven.
Kortom, kinderen helpen in hun verwerkingsproces vraagt dus zowel kennis van het kind, als van zijn cultuur. Je zal je als kleuterleidster dus erg moeten informeren over de verschillende culturen. Je kan ook de andere kleuters in de klas informeren, dit gebeurt best via prentenboeken.
Leervraag 1: op welke manier kan een kleuterleidster de kleuters helpen omgaan met verlies?
Er bestaan heel wat verschillende manieren, methodes en theorieën om kleuters te helpen bij het omgaan met verlies. Er bestaan zo veel verschillende manieren, dat kleuterleidsters zich hierop gemakkelijk zullen baseren. Het is echter niet de bedoeling om al deze methodes te gebruiken bij het verwerken van een verlies, want de manier waarop je het kind helpt hangt af van een aantal belangrijke factoren. Elke kleuter is verschillend en heeft dus ook een andere aanpak nodig bij het verwerkingsproces. Dit hangt ook sterk af van de leeftijd van het kind. Wanneer je dus op zoek gaat naar een goede methode, zal je moeten kijken naar de leeftijd van het kind, het karakter van het kind...
Kleuters denken nog heel magisch, ze denken dat de dood omkeerbaar is. Dit wil zeggen dat ze denken dat de dood maar voor even is, dat de overledene wel zal terugkeren. Wanneer ze echter doorhebben dat dit niet het geval is, zullen er hevige driftbuien optreden en hierbij is het dan erg belangrijk om als kleuterleidster het nodige lichamelijk contact te bieden. Dit is al een eerste belangrijke stap in het helpen verwerken.
Het is ook heel erg belangrijk dat je naar de kleuter luistert, je moet hem een veilig gevoel geven zodat hij z'n gevoelens kan uiten. Ook mag je aangeven dat het heel normaal is om iemand te missen of om verdrietig te zijn. Hierbij kan je ook je eigen gevoelens uiten en verwoorden.
School is voor de kleuters een tweede leefwereld, het is dus heel erg belangrijk om hier op een gepaste manier om te gaan met het verlies en om de kleuter op een gepaste manier op te vangen. In de klas kan je de kleuter op heel wat verschillende manieren helpen met het verwerken van het verlies:
- je moet hen de kans geven om hun verlies te verwerken in hun spel.
- je kan een herinneringstafeltje maken met foto's van de overledene en kaarsjes.
- je kan een rusthoek inrichten waar de kleuters zich kunnen terugtrekken om even na te denken of om gewoon tot rust te komen.
- je kan een boze hoek inrichten, een hoek waar de kleuter zijn gevoelens kwijt kan. Dit kan bijvoorbeeld door een groot blad aan te bieden waar hij naar eigen wil op kan schilderen of een krant geven die hij in allerlei stukken mag scheuren of waarvan hij proppen mag maken.
- je kan een 'troostpop' introduceren. De kleuter mag deze pop steeds bij zich houden en eventueel zelfs mee naar huis nemen.
- je kan een rouwkoffer maken met allerlei materialen in zoals muziek, boeken, versjes... om het verlies van de kleuter te helpen verwerken.
- er bestaan talloze verhalen over verlies, gemis, rouwen... Deze lokken vaak gesprekken en gevoelens uit, ook bij de andere kleuters.
- sommige kleuters uiten hun gevoelens op een niet-communicatieve manier, dit kan door hun bijvoorbeeld een tekening te laten maken op papier...
Kleuters wisselen echter snel van stemming, het ene moment zijn ze ongelofelijk verdrietig maar daarna kunnen ze ook weer heel blij en onbezorgd aan het spelen zijn. Het is daarom ook belangrijk om niet de hele dag rond verlies en rouw te werken in de klas, laat het kind ook nog andere dingen beleven en zijn gedachten verzetten.
Nog enkele belangrijke dingen die je niet mag vergeten wanneer je kleuters helpt bij hun rouwproces, zijn dagen als Allerheiligen en Allerzielen. Op deze dagen gaan veel mensen naar het kerkhof om de overledenen te gedenken. Het is belangrijk om hier ook als kleuterleidster over te praten en deze dagen te bespreken met de kinderen.
In TOV en de Tuin van Heden zijn er ook nog uitgewerkte, godsdienstige theorieën te vinden rond het omgaan met verlies.
We leven in een multiculturele samenleving met verschillende religieuze overtuigingen en dat moet ook weerspiegeld worden in het onderwijs. Jongeren moeten de kans krijgen levensbeschouwelijke vakken te volgen op school en daarover in dialoog kunnen gaan.
Mijn mening:
Ik vind dat Groen! zeker gelijk heeft in zijn betoog. In de hedendaagse samenleving krijgen we te maken met heel veel verschillende culturen en religies, het is dan ook belangrijk dat jongeren op school de kans krijgen om hierover te praten en hun mening hierover kwijt te kunnen. Wanneer ze hiertoe niet de kans zouden krijgen, zouden er volgens mij veel meer problemen zijn rond het verschil in cultuur en religie.
Belgische Alliantie
Hun standpunt:
Volgens hen zijn levensbeschouwelijke vakken vandaag de dag nog belangrijker dan vroeger. Jongeren moeten de kans krijgen op zoek te gaan naar "wie kan ik zijn" en niet alleen naar "wat moet ik hebben".
Mijn mening: Hierin zit tevens een grond van waarheid! Tegenwoordig denkt men enkel aan wat je allemaal kan hebben en wat je allemaal zou willen. Maar om goed te kunnen ontplooien en goed te kunnen groeien, is het volgens mij erg belangrijk om op zoek te gaan naar jezelf. In de puberteit zijn jongeren vaak op zoek naar wie ze zijn en wie ze willen zijn, dit is soms in strijd met hun gevoelens. Het is volgens mij dan ook belangrijk dat de jongeren in het onderwijs de kans krijgen om kennis te maken met verschillende religies en culturen in levensbeschouwelijke vakken.
Open VLD
Hun standpunt:
Levensbeschouwelijk onderwijs is zeer belangrijk, maar moet de maatschappelijke evoluties volgen. Enkel zo blijft dit onderwijs betekenisvol.
Mijn mening: Net zoals bij de bovenstaande partijen ben ik het eens met dit standpunt. Tegenwoordig zijn er zo veel verschillende culturen in onze maatschappij, dat we hier ook in het onderwijs mee moeten worden geconfronteerd.
SPA
Hun standpunt:
Omdat we steeds meer leven in een multiculturele samenleving is het belangrijk kennis te hebben over de verschillende levensbeschouwingen en culturen. Hoe meer een levensbeschouwing voorkomt op ons grondgebied, hoe belangrijker het is er iets over te weten (islam, vrijzinnigheid, rooms-katholicisme...). Leerkrachten moeten opgeleid zijn om de verschillende levensbeschouwingen te kunnen vergelijken. Jongeren moeten de kans krijgen opgevoed te worden in een levensbeschouwing naar keuze, maar er kunnen wel overkoepelende leerdoelen zijn.
Mijn mening:
Dit klopt inderdaad, hoe meer een levensbeschouwing voorkomt, hoe belangrijker het is voor ons om er iets over te weten. Ook al vind ik misschien dat we over elke levensbeschouwing of cultuur wel een beetje achtergrond moeten hebben, dit moet daarom niet heel erg uitgebreid zijn, maar een basis is volgens mij wel noodzakelijk. Het is uiteraard normaal dat er overkoepelende leerdoelen zijn, maar er kan wel een verschil zijn tussen de vakinhoud die gegeven wordt. Ik vind ook dat elke leerkracht een stukje achtergrond moet kennen over de culturen, zeker de veelvoorkomende.
CD&V
Hun standpunt:
De christen-democratische partij draagt vier waarden hoog in het vaandel: gemeenschap, solidariteit, ondersteuning en duurzaamheid, als het ware vier pedagogische kapstokken.
Levensbeschouwing moet blijvend gegeven worden in het onderwijs, zeker omdat de kans bestaat dat het verdrongen wordt door de exacte wetenschappen. Geesteswetenschappen leren jongeren relativeren, waarderen, verwonderen... maar moeten de multiculturele maatschappij en dus ook jongerenpopulatie op school weerspiegelen.
Mijn mening: Het is zeker een feit dat levensbeschouwing altijd in het onderwijs moet worden aangeboden, deze zijn minstens even belangrijk als de wetenschappelijke vakken.
Vlaams belang
Hun standpunt:
De inhoud van de rooms-katholieke godsdienstlessen moet vrij kunnen bepaald worden in het vrij onderwijs. De grondwet voorziet dat in het gemeenschapsonderwijs er tot de leeftijd van 18 jaar een keuze moet zijn tot het volgen van een van de erkende godsdiensten en de niet-confessionele zedenleer. Dat brengt inhoudelijke en praktische problemen met zich mee bij de lessen islamitische godsdienst. Bij alle andere godsdienstlessen wordt er plaats gemaakt voor verschillende levensbeschouwelijke visies, bij de islamitische godsdienst vrijwel nergens. Bovendien wordt de inhoud, de kwaliteit van de lessen en de kwalificaties van de lesgevers in vraag gesteld.
In het gemeenschapsonderwijs zou men dus liever naar één levensbeschouwelijk vak gaan, maar grondwettelijk kan dit niet.
Mijn mening:
Jammer dat het Vlaams Belang zo negatief is over de islam. De fundamentalistische leer buiten beschouwing gelaten is het de moeite om ook aan deze godsdienst aandacht te besteden tijdens de lessen levensbeschouwing.
NVA
Hun standpunt:
Open VLD en Groen! dienden een voorstel van decreet in om in de derde graad van het secundair onderwijs in ten minste de helft van de uren godsdienst of niet-confessionele zedenleer de andere godsdiensten uitgebreid aan bod te laten komen. NVA gaat hier niet mee akkoord. Jongeren die voor een bepaald type onderwijs kiezen, bijvoorbeeld rooms-katholiek, moeten over dat vak onderwezen worden. Onderzoek heeft uitgewezen dat ouders bewust kiezen voor een pedagogisch project. Er wordt binnen de lessen godsdienst al voldoende aandacht besteed aan religieuze diversiteit.
Politiek mag zich niet moeien met het aanpassen van de eindtermen om maatschappelijke ontwikkelingen aan te moedigen.
Mijn mening:
Ik ben het hier helemaal niet mee eens. Door onze multiculturele samenleving is het een 'must' om kennis te maken met de verschillende godsdiensten en religies. Ook al kies je voor een katholieke school, volgens mij is het toch nog steeds belangrijk om ook een achtergrond te hebben over de andere religies. Je komt hier namelijk dagelijks mee in contact, dus waarom zou je hier dan niets over willen bij leren.
Janssen, K., Jonkers, R. (2007) . Het boek van de troost. Leuven, Davidsfonds/ infodok
Hieronder zal ik kort de belangrijkste punten uit bovenstaande bron toelichten. Bij het schrijven over andere culturen, heb ik mij enkel gericht op de Islam.
Omgaan met verlies kan op verschillende manieren, dit heeft niet altijd te maken met mensen die sterven. Verdriet om huisdieren is bijvoorbeeld een verlies dat vaak voorkomt in een mensenleven. Een huisdier leeft namelijk niet zo lang als een mens, je zal dus ooit je huisdier zien sterven. Het verlies van een huisdier is voor kinderen vaak het eerste verlies waarmee ze in hun leven te maken krijgen, op deze manier krijgen ze ook de kans hier mee om te gaan. Ze leren tevens dat doodgaan hoort bij het leven.
Een belangrijke dag om overledenen te gedenken, is Allerzielen op 2 november. Ook Allerheiligen op 1 november hoort hier bij. Op deze dagen gaan veel mensen naar het kerkhof om de overledenen te gedenken. Het is dan ook erg belangrijk dat je kinderen hierbij betrekt, neem hen mee naar het kerkhof en bespreek deze dagen met hen.
Volgens Elisabeth Kübler-Ross zijn er vijf stappen te onderscheiden bij het rouwproces:
1. Ontkenning
Tijdens deze fase wil men niet weten dat de persoon is overleden, men leeft in ongeloof en ontdekt de dood.
2. Woede
Vaak weet je niet goed op wie je boos moet zijn, want er is vaak niemand die schuld treft bij een overlijden (af en toe is dit natuurlijk wel het geval). Je probeert de schuld dan toch in iemand z'n schoenen te schuiven, dit zijn vaak de mensen die je nauw aan het hart liggen, mensen uit je omgeving.
3. Onderhandeling
Mensen zullen bijvoorbeeld bidden met God om te gaan onderhandelen. Ze zullen vragen om de persoon niet te laten sterven, wanneer zij zich voor altijd goed zullen gedragen.
4. Depressie
Tijdens deze fase komt pas het echte besef van de overledene. Op dit moment van het rouwproces zullen mensen het niet meer zien zitten, ze zijn erg verdrietig en vinden geen troost. Ze hebben ook weinig behoefte om getroost te worden, of aan mensen die zeggen dat 'het wel goed zal komen'. Sommige mensen willen tijdens deze periode erg veel praten, anderen worden liever alleen en met rust gelaten.
5. Aanvaarding
Wanneer men in deze fase komt, zal met niet meer boos of depressief zijn. Men zal de dood aanvaarden in goede zin.
De moslims geloven dat een engel, de engel van de dood, de ziel van de overledene uit het lichaam verder begeleidt. Eerst zal deze ziel kijken naar de begrafenis van het lichaam, later wordt deze door de engel overgebracht naar de tussentoestand. In deze tussentoestand bevindt de ziel zich dicht bij Allah, maar alvorens hier te komen zal hij de 7 lagen van de hemel moeten doorreizen. Wanneer dit goed is gelukt, kan de ziel tot bij Allah komen.
Fiddelaers-Jaspers, R., Spee, I., Roos, D. (2000). Veelkleurig verdriet: afscheid nemen in verschillende culturen. Quirijn, KPC groep
Hieronder zal ik kort de belangrijkste punten uit bovenstaande bron toelichten. Hierbij heb ik mij enkel gericht op de Islam.
Wanneer je kinderen helpt bij het omgaan met verlies, is het erg belangrijk om hen te informeren. De informatie die je geeft moet echt zijn en mag niet bestaan uit verzinsels, want dit leidt echter tot misverstanden. Wanneer je bijvoorbeeld aan een kleuter vertelt dat 'opa voor altijd zal slapen', bestaat de kans dat de kleuter bang zal zijn om zelf te gaan slapen. Wanneer je hen informeert, is het wel de bedoeling dat je erg concreet bent. Je moet de waarheid vertellen, zoals die is. Het aanbrengen van slecht nieuws of een aanleiding geven tot een gesprek hierover, kan je doen door gebruik te maken van prentenboeken.
Het is belangrijk om kinderen te steunen tijdens hun rouwproces, dit kan je doen door de verschillende hieronder beschreven stappen te volgen:
1. De kleuter moet beseffen dat er iemand dood is, er moet erkennen zijn. Hierbij is openheid van de omgeving erg belangrijk.
2. Je helpt de kleuters omgaan met zijn gevoelens. Je kan de kleuter bijvoorbeeld zijn verlies laten herkennen door de pijn die hij voelt. Het is echter heel erg belangrijk dat de kleuter zich in een veilig klimaat begeeft, zodat hij/ zij z'n gevoelens kan uiten.
3. De kleuter moet leren leven zonder de lijflijke aanwezigheid van de andere. Dit is een erg zware taak, zowel voor de kleuter als voor zijn omgeving om hiermee om te gaan. Herinneringen aan de overleden persoon zijn hierbij erg belangrijk.
4. De kleuter zal de overledene emotioneel een plekje moeten geven.
Wat erg opvallend is, is dat rouwreacties helemaal niet universeel zijn. Huilen bijvoorbeeld wordt niet in elke cultuur geapprecieerd. De culturele en religieuze achtergrond van een persoon beïnvloedt de manier waarop mensen verdrietig mogen zijn.
Voor moslims is er één ding er belangrijk, namelijk de Koran. In dit heilig boek staat vermeldt wat er van de moslims wordt verwacht en ook wat voor hen verboden is.
In de Koran staat bijvoorbeeld dat een bezoek aan een zieke of een stervende voor een moslim een goede religieuze daad is. Tevens staat in de Koran dat lijden tijdens de stervensfase een reiniging van de ziel is.
Moslims worden 24 uur na het overlijden vaak al begraven, dit gebeurt met het gezicht in de richting van Mekka. De begrafenis gebeurt door mannen en enkel in aanwezigheid van mannen. De vrouwen kunnen later, op een andere dag, naar het kerkhof komen. Cremeren is verboden in de Islam.
In de Koran staat dat de rouwtijd maximaal 3 dagen mag duren, deze tijd wordt voorzien om naaste familie te troosten en te condoleren. De vrouwen mogen dan geen parfum, henna, sieraden of make-up dragen. Ook gebeurt het condoleren in een aparte ruimte voor mannen en vrouwen. In de praktijk duurt deze rouwtijd echter 40 dagen, met om het jaar een herdenkingsmoment.
Op donderdag 22 mei heb ik een interview van juf Loes afgenomen, ze is leerkracht in de Bosstraat te Wilsele. Hieronder vindt u de vragen met de antwoorden die zij hierop gaf.
1. Op welke school geef je les? VBS De Bosstraat Wilsele-Putkapel
2. Hoelang sta je al op deze school en hoelang sta je
al in het (kleuter)onderwijs?
"Ik werk nu vier jaar op deze school en ben vier
jaar geleden afgestudeerd als kleuterleidster."
3. Heb je al eens te maken gehad met verlies in de
kleuterklas. Hoe vaak?
"Ik heb tot nu toe drie keer het verlies van een
grootouder van een kleuter meegemaakt. Ook het verlies van een huisdier kan op kleuters
een grote indruk nalaten."
4. Op welke manier kreeg je te maken met verlies?
"Zoals hiervoor al vertelt, was dit het verlies van een grootouder. Ook al van huisdieren van de kleuters."
5. Op welke manier help je de kleuter die te maken
krijgt met verlies?
"Dit hangt af van kleuter tot kleuter. Niet elk kind
reageert natuurlijk hetzelfde op verlies. De manier van helpen of de activiteit
die je aanbiedt moeten natuurlijk afgestemd zijn op de kleuter in rouw. Ook de leeftijd van het kind speelt hierbij een
rol. Ik werk met kleuters van 4 tot 6 jaar en deze kinderen kunnen wel een
onderscheid maken tussen dood en levend, maar ze zien dit vaak als iets tijdelijks,
iets omkeerbaar (magisch denken). Het is dan ook heel belangrijk om kinderen
concrete info te geven (iemand die gestorven is slaapt niet of is niet op
reis). Kleuters kunnen ook sneller van stemming wisselen, ze kunnen momenten
van verdriet hebben en even later alweer vrolijk spelen, geef hen die ruimte,
de dag moet natuurlijk niet volledig in het teken staan van het verlies. Kinderen
van deze leeftijd verwerken verlies of gemis ook vaak in hun spel, geef hen
hiertoe de kans. Kleuters kunnen zich ook niet altijd even goed verbaal uiten
en daarom moeten ze ook op een niet-communicatieve manier hun gevoelens kunnen
uiten. Ze kunnen een tekening maken of iets knutselen voor de overledene. Elk
jaar werk ik ook het thema gevoelens uit, hierbij maken we in de klas een
gevoelsbarometer. Hierop kunnen kleuters ook visueel duidelijk maken hoe ze
zich voelen (verdrietig, boos, ). Sommige kleuters brengen een foto mee van de
overledene en deze krijgt een plaatsje in de klas in het godsdiensthoekje. Er
wordt meestal een kaarsje gebrand waarbij we een gebedje zeggen of waarbij de
kleuter (als die dat wil) iets kan vertellen over de overledene. Kleuters
kunnen ook steun vinden in verhalen rond gemis, verdriet of rouwen, ze
identificeren zich dan met de verhaalfiguren. Andere mogelijke activiteiten die ik zelf al op
stage zag:
- een herinneringsdoosje knutselen (kan mee naar
huis genomen worden maar kan ook een plaatsje krijgen in de klas, wanneer het
kind hier nood aan heeft kan het hiernaar teruggrijpen)
- een troostboekje maken voor de kleuter die te
maken heeft met rouw en gemis (bijvoorbeeld tekeningenbundel)"
6. Gebruik je bepaalde bronnen of theorieën om de
kleuter hierbij te helpen?
"Je kan concrete lesideeën en activiteiten vinden in
de methodes Tuin van heden of TOV. Er bestaan ook rouwkoffers, deze heb ik al bekeken
tijdens mijn opleiding maar ik heb er wat gebruik betreft zelf nog geen
ervaring mee."
7. Ga je kleuters uit andere culturen op een andere
manier helpen?
"Dit heb ik tot nu toe nog niet ervaren. Natuurlijk
zal je rekening moeten houden met de culturele verschillen. In sommige culturen
viert men bijvoorbeeld feest na het overlijden van een dierbare."
8. Hoe begin je aan het verwerkingsproces met de
kleuter?
"Ook hier hangt dit weer af van de manier waarop het
kind in kwestie reageert op de gebeurtenissen. Geef het kind de liefde en
aandacht waar hij of zij nood aan heeft, biedt het kansen om zijn verdriet te
tonen/verwerken door aanbod van materiaal en activiteiten, toon als leerkracht
ook gerust je eigen emoties, wees ten allen tijde eerlijk en concreet."
9. Hoe zorg je ervoor dat het verwerkingsproces in de klas overeenkomt met de manier van het verwerkingsproces thuis?
"Door je betrokkenheid aan de ouders kenbaar te
maken en door samen te bespreken hoe het thuis en in de klas loopt."
10. Welke prentenboeken gebruik je rond de dood in je
klas? Werk je hier enkel mee wanneer het echt aan bod komt?
"Mogelijke prentenboeken (er zijn
er veel meer natuurlijk maar met deze heb ik al gewerkt):
-Kikker en het vogeltje
-Derk Das blijft altijd bij ons
-Lieve Oma Pluis
-Rikki en de eekhoorn
-De oma van Jules
-Vier bevertjes en een kastanje
-De mooiste begrafenis van de
wereld
-Ik mis je
-
Ik werk hier niet enkel mee wanneer het echt aan
bod komt, ook binnen het belangstellingscentrum gevoelens komen deze verhalen
aan bod."
11. Is er een bepaald stramien waaraan jij en de andere
kleuterleidster van de school zich aan moeten houden? (Indien je al op een
andere school stond, was deze manier van werken anders?)
"Er is geen stramien bij ons op school waar we ons
aan moeten houden en ik werkte nooit in een andere school."
12. Richt je een speciale hoek in voor de rouwende
kleuter
"Dit heb ik nog niet gedaan, maar het is natuurlijk wel mogelijk. Je kan een herinneringstafeltje maken bijvoorbeeld of een stil hoekje aar de kleuter zich als het nodig is kan terugtrekken. Een gevoelenshoekje zoals een 'boze hoek' waar kleuters zich kunnen en mogen afreageren. "
13. Zijn er bepaalde tips die je hebt voor mij,
toekomstige kleuterleidster? Zijn er dingen waar ik speciaal op moet letten of
speciale aandacht aan moet geven?
Tiemersma, D. (1996). De vele gezichten van de dood. Rotterdam: Lemniscaat
Hieronder zal ik kort de belangrijkste punten uit bovenstaande bron toelichten. Voorlopig heb ik mij enkel gericht op de Islam.
De Islam ziet elke dode als een waarschuwing voor de levenden.
Bij de Islam hecht men het meeste belang aan wat er in de Koran staat. Vandaag de dag wordt er minder gesproken of gespeculeerd over het hiernamaals, men beperkt zich tot de Koran.
Wanneer iemand in de Islam sterft, zal hij gewassen worden. De mannen worden gewassen door mannen en de vrouwen door vrouwen. In sommige wetboeken staat dat een getrouwde man zijn vrouw mag wassen of omgekeerd, maar in sommige wetboeken staat dit anders. Want volgens andere heeft de dood het huwelijk ontbonden.
Wanneer de overledene gewassen is, worden zij in doeken gewikkeld. Bij mannen zijn dit drie witte doeken, bij vrouwen 5 witte of gekleurde doeken. De kleur blauw wordt echter nooit gebruikt, want deze heeft een negatieve connotatie.
De overledene wordt vaak de dag zelf nog begraven, anders de dag erna. Hij wordt in een open kist naar de moskee gedragen, daar zal het dodengebed plaatsvinden. In de moskee wordt er veel aandacht gehecht aan de goede daden van de overledene en de zonden worden vergeven. Na de moskee gaat men naar het graf, dit gebeurt zonder de vrouwen. De overledene wordt op zijn rechterzijde gelegd met het hoofd naar Mekka. Een tot drie dagen na de begrafenis kan men de familie condoleren in een ruimte die hiervoor speciaal is klaargemaakt. Vaak is dat een grote tent die voor of achter het huis wordt geplaatst. Men krijgt hier koffie zonder suiker en sigaretten aangeboden.
Na de begrafenis wordt er gedurende 40 dagen elke donderdag nog eens een condoléancebezoek gehouden.
Voorlopige vragen voor het interview met de kleuterleidster
1.
Op welke school geef je les?
2. Hoelang sta je al op deze school en hoelang sta je al in het (kleuter)onderwijs?
3. Heb je al eens te maken gehad met verlies in de kleuterklas. Hoe vaak?
4. Op welke manier kreeg je te maken met verlies?
5. Op welke manier help je de kleuter die te maken krijgt met verlies?
6. Gebruik je bepaalde bronnen of theorieën om de kleuter hierbij te helpen?
7. Ga je kleuters uit andere culturen op een andere manier helpen?
8. Hoe begin je aan het verwerkingsproces met de kleuter?
9. Hoe zorg je ervoor dat het verwerkingsproces in de klas overeenkomt met de manier van het verwerkingsproces thuis?
10. Welke prentenboeken gebruik je rond de dood in je klas? Werk je hier enkel
mee wanneer het echt aan bod komt?
11. Is er een bepaald stramien waaraan jij en de andere kleuterleidster van de
school zich aan moeten houden? (Indien je al op een andere school stond, was deze
manier van werken anders?)
12. Richt je een speciale hoek in voor de rouwende kleuter?
13. Zijn er bepaalde tips die je hebt voor mij, toekomstige kleuterleidster?
Zijn er dingen waar ik speciaal op moet letten of speciale aandacht aan moet
geven?
Groen!
Op donderdag 22 mei heb ik een interview van juf Loes afgenomen, ze is leerkracht in de Bosstraat te Wilsele. Hieronder vindt u de vragen met de antwoorden die zij hierop gaf.
