Rome is gesticht door Romulus1 op 21 april in het jaar 753 v.C., zo luidt de officiële versie van het stichtingsverhaal . Nu zal die exacte datum en misschien ook de naam van de stichter en eerste koning wel niet helemaal met de historische werkelijkheid overeenkomen, maar een feit is wel dat zo rond het midden van de achtste eeuw voor Christus de dorpjes op de heuvels Palatijn, Capitool en Esquilijn voor het eerst één geheel gingen vormen. Ziedaar het eerste Rome, een aantal dorpjes van herders in hutten op een tufstenen plateau, doorsneden door wat moerassige riviertjes die uitkwamen in de Tiber.
De stad die Romulus bouwt wordt wel Roma Quadrata genoemd, het vierkante Rome, naar de vorm van zijn stadsmuur. Het is overigens waarschijnlijker dat hij geen muur heeft gebouwd, maar eerder met een ploeg een voor heeft gemaakt die de omtrek van zijn stad moest weergeven. Alles wat binnen die ploegvoor lag werd -ook later, in meer historische tijden- Pomerium genoemd, een heilig gebied, waarbinnen bijvoorbeeld geen wapens gedragen mochten worden, ook niet door soldaten, ook niet bij triomftochten. Verder mochten er binnen het pomerium geen begrafenissen plaatsvinden (met een enkele uitzondering. Romulus zelf ligt bijvoorbeeld op het Forum Romanum, zeker binnen het latere, uitgebreidere, pomerium).
Nu was dat dorp Rome wel heel strategisch gelegen. Juist op dit punt was de Tiber redelijk doorwaadbaar (zie ook de ligging van het Tibereiland). Er kruiste dan ook een belangrijke Noord-Zuid-gerichte weg de rivier. De voornaamste handelswaar die over die weg werd vervoerd was overigens het kostbare zout ('sal' in het Latijn), vandaar de naam Via Salaria. Deze weg bestaat nog steeds bestaat en is een drukke invalsweg van Rome.
Naast deze gunstige ligging bleek ook het feit dat het tufsteen, waaruit de Palatijn en alle omringende heuvels bestaat bijzonder makkelijk te bewerken is een factor van belang bij de groei van dit dorp.
De geschiedenis van Rome bestaat uit 3 hoofdperiodes: Koningstijd (753-509 v.C.), Republiek (509-31 v.C.) en Keizertijd (31 v.C.- 500 nC.)
Beschrijving van de belangrijkste Romeinse monumenten
Het Forum Romanum
Het meest interessante en tevens moeilijkst te doorgronden stukje Rome. Hier is zo veel gebeurd en zo veel gebouwd -en daarna ook weer zo veel verbrand en vernield- dat het haast niet mogelijk is in één bezoek een goed beeld te krijgen van het belang en de grandeur van deze plaats. We raden je daarom ook zeker aan alles goed te bekijken en in je op te nemen, maar vooral ook nog een (paar) keer terug te keren. Steeds ontdek je wel weer iets nieuws, ook na de twintigste keer. Het is het verstandigst het bezoek aan het Forum te beginnen op de plaats die vanaf het begin van de stad Rome het belangrijkste was: de noord-westkant, bij de triomfboog van Septimius Severus (die met de drie poorten, bij het Capitool). Het was in deze hoek dat er al in de koningstijd een vergaderplaats voor het volk: de Comitium en één voor de Senaat was: de Curia. De Curia, Comitium en Rostra Het Senaatsgebouw dat er nu staat heet volledig de Curia Julia omdat Julius Caesar hem heeft laten bouwen, direct aanpalend aan zijn eigen Forum. Hij heeft hem echter nooit in gebruik gezien... voordat dit gebouw voltooid was had hij zelf al het leven gelaten. Keizer Augustus heeft het af laten bouwen en sinds die tijd is het -afgezien van een aantal restauraties- steeds hetzelfde gebleven. Je moet wèl bedenken dat dit gebouw -zoals zovele andere- helemaal bedekt was met marmeren platen. In de Renaissance had men echter het marmer nodig en dus... Wat je nu ziet is in feite de bakstenen kern van de muur. Het interieur bleef ook hetzelfde: de treden aan weerskanten werden gebruikt om stoelen op te zetten voor de 300 Senatoren. Toen er later meer bijkwamen moesten de nieuwkomers maar achteraan gaan staan. Achterin is een podiumpje voor de voorzitter van de vergadering: vaak de keizer. Stemmen deed men door middel van 'discessio', uiteengaan: na afloop van de redevoeringen over een bepaald voorstel ging men links of rechts staan al naar gelang de groep waar men het mee eens was. Zo werd vaak in één oogopslag duidelijk hoe de stemming lag. In de vroege Middeleeuwen (VIIe eeuw) werd het gebouw aan de heilige Hadrianus gewijd en in gebruik genomen als kerk. Dat heeft het voor afbraak behoed -weer: zoals zovele andere antieke gebouwen in Rome. (Overigens moest de vloer na verloop van tijd wel 4 meter verhoogd worden om het grondoppervlak buiten en binnen te laten overeenkomen: zoveel was het straatniveau gestegen. Dat wordt ook duidelijk als je naar de straat net buiten het Forum kijkt: ook die ligt veel hoger dan het Forum zelf. Van de vergaderplaats voor het volk, de Comitium, is niet veel meer over. Oorspronkelijk was het een rond pleintje voor de Curia. Tegenover de Curia was een podium, waar de magistraten (volkstribunen!) hun redevoeringen konden houden. Na de zeeslag bij Antium in 338 v.C. van de Romeinen tegen de Latijnen (die Rome's macht te zeer zagen groeien) werden de voorstevens (Latijn: rostra) van de overwonnen schepen afgezaagd en in triomf mee naar Rome genomen. Daar werden ze aan dit podium vastgemaakt. Sindsdien heet zo'n podium ook 'rostra'. Julius Caesar heeft het hele complex van Curia en Comitium op de schop genomen. Hij heeft eerst zijn eigen Curia gebouwd en daarna ook nog de rostra verplaatst richting het Capitool. De rostra die je daar ziet staan is overigens weer de opvolger van die Juliaanse rostra: keizer Augustus liet dit exemplaar neerzetten.
Rest ons nog melding te maken van de Lapis niger, de zwarte steen, een stuk vierkant plaveisel van zwarte steen. Dit is één van de oudste plaatsen van het Forum, een soort magisch centrum van de stad. Het belangrijkste deel van deze plek ligt onder het zwarte plaveisel, namelijk een altaar van de god Vulcanus, met een steen met inscriptie. Deze inscriptie is het oudste bekende Latijn. Het stamt uit de vroege koningstijd. De inscriptie beschrijft de handelingen die de koning (rex) moest verrichten bij dit altaar. Volgens sommige auteurs zou dit de plaats zijn waar Romulus door een stel ontevreden senatoren is vermoord (niet begraven, zoals het bordje zegt!). Boog van Septimius Severus en directe omgeving .
Uit een heel andere tijd is deze beroemde triomfboog van keizer Septimius Severus. Deze keizer heeft hem in het jaar 203 n.C. hier neer laten zetten als herdenkingsteken van zijn overwinning op de Parthen. Het was sinds de tijden van de Republiek al gebruikelijk voor een overwinnende generaal om toestemming te vragen voor een triomftocht over de Via Sacra van het Forum en die dan het liefst onder een speciale ereboog moest doorlopen. Zo'n ereboog werd later in steen vervaardigd en als een blijvende herinnering aan die speciale overwinning gehandhaafd. Er staan er nu nog twee op het Forum: deze en die van keizer Titus vanwege zijn overwinning op de Joden in Jeruzalem. In de Oudheid stonden er ook nog twee van Augustus3. De twee langwerpige gebouwen aan de noord- en zuidkant van het Forum zijn zogenaamde basilica's: grote openbare ruimtes, waar van alles kon plaatsvinden, maar waar meestal handel werd gedreven en recht werd gesproken. De binnenruimte was dan meestal in compartimenten verdeeld door grote gordijnen. De twee basilica's aan deze kant van het Forum zijn van een tamelijk vroege datum. Meer naar het oosten staat nog een (deel van) een basilica: die van Maxentius of Constantijn uit de late Oudheid. Aan dit laatste voorbeeld is goed te zien dat de vroege Christenen -toen hun godsdienst eenmaal tot staatsgodsdienst was uitgeroepen- deze bouwwijze hebben gekopieerd voor hun eigen gebedsruimtes: de vroege Christelijke kerken (bijvoorbeeld de Santa Maria Maggiore, maar ook de Sint Pieter) zijn allemaal van het basilica-type.
In het midden van het Forum bevindt zich de regia. Dit huisje is datgene wat over is van het huis van de koning (rex) uit de oudste tijd. Oorspronkelijk was dit koninklijk paleis natuurlijk veel groter dan wat er nu van over is: het reikte tot aan de tempel van Romulus in het Noorden en het huis van de Vestaalse maagden in het Zuiden. Ook het Domus Publica (het openbare huis), waar o.a. Caesar woonde tot op de dag dat hij werd vermoord hoorde ooit bij de koninklijke vertrekken.
De rex en de regia; de tempel van Vesta en de Vestaalse maagden
De figuur van de koning had, behalve een bestuurlijke taak, ook de plicht gehad om de belangrijkste religieuze handelingen in de staat te verzorgen. Het welzijn van de staat was namelijk in hoge mate afhankelijk van de natuurlijke (groei-)kracht van de koning. De koning zorgde er uiteindelijk voor dat het graan groeide, de koeien en geiten melk gaven, etc. Het is dan ook logisch dat de koning de relatie met de goden moest onderhouden. Hij was dus ook de belangrijkste priester. Hij werd in zijn religieuze taken bijgestaan door meisjes uit zijn eigen familie. zij moesten zorgen voor het vuur van Vesta, de godin van het haardvuur. Zoals ieder huis zijn eigen haardvuur had, symbool voor beschutting en beschaving, zo had de stad Rome ook zijn eigen haardvuur: Het vuur in de tempel van Vesta. Dit vuur moest altijd blijven branden. Toen de koningen verdreven waren moest de religieuze traditie toch doorgang vinden. iets van de rex moest er bewaard blijven, vandaar de instelling van het ambt van Pontifex Maximus, de Belangrijkste Bruggenbouwer, oftewel de Opperpriester. Caesar was zo'n Pontifex Maximus, vandaar zijn woonplaats op het Forum, bij de regia. (Overigens worden de Pausen in Latijnse inscripties nog steeds Pontifex Maximus genoemd, let maar eens op bij de Sint Pieter) De koninklijke meisjes die voor Vesta's vuur moesten zorgen werden bij de instelling van de Republiek vervangen door 6 vrouwen van adellijke komaf: de Vestaalse maagden. Ze deden dienst als priesteres vanaf een jaar of 6-10 en waren 30 jaar in functie. Daarna mochten ze trouwen. Tijdens hun priesterschap waren ze gebonden aan een eed van kuisheid. Als ze die braken konden ze ter dood worden gebracht en werden ze levend begraven. Hun partner-in-crime werd dan op het Comitium doodgegeseld. Het Forum was niet alleen het bestuurlijke centrum van het Rijk, maar vooral ook het religieuze. de tempels die hier stonden moeten worden gerekend tot de belangrijkste in het hele Imperium Romanum. De allerbelangrijkste, die van Jupiter Optimus Maximus, Juno en Minerva op het Capitool (en daarom ook wel de tempel van Jupiter Capitolinus genoemd) is niet meer te bezichtigen. bij de invallen van de barbaren is hij volledig met de grond gelijk gemaakt.
Van de volgende tempels zijn de overblijfselen nog wel te zien: - de tempel van Vesta: het religieuze hart van de stad. Het vuur dat hier brandde was het haardvuur van de stad en het Rijk. De ronde vorm van het tempeltje schijnt een imitatie te zijn van de eerste hutten uit de tijd van Romulus. Meer over de cultus van Vesta vind je op de vorige bladzijde. Bij deze tempel hoort het huis van de Vestaalse maagden, het Atrium Vestae. Dit was een soort klooster, waar de Vestalinnen woonden en ze het heilige offermeel (mola salsa) bereidden. Een klein beetje van dit meel werd aan alle Romeinse families gegeven zodat ze dat konden vermengen met hun eigen meel. Hierdoor werd dit ook bij hen geschikt om aan de huisgoden te offeren. - de tempel van Castor en Pollux: van deze tempel staan nog drie zuilen overeind. Hij is daar gebouwd omdat de Dioskouroi, zoals de tweeling Castor en Pollux ook werden genoemd op deze plaats zouden zijn verschenen om aan het Romeinse volk te vertellen dat hun leger had gewonnen in de slag bij het meer van Regillus tegen de Latijnen in 499 v.C. Een tijd later, in 168 v.C., verschenen ze weer, ditmaal hun paarden drenkend in de bron van de nymf Juturna, vlak naast de tempel. De twee beelden die op het Capitool staan van de twee jongemannen met eierschalen op hun hoofd zijn dezelfde Castor en Pollux. (Ze zouden zijn geboren uit de liefde tussen het meisje Leda en Zeus die haar had bemind in de vorm van een zwaan. Ze zijn dus ook letterlijk 'uit het ei gekropen', vandaar die eierschalen.). - de tempel van Saturnus. Ook van deze tempel staan een aantal zuilen overeind en ook deze tempel stamt uit het begin van de Republikeinse tijd. Behalve als godshuis van Saturnus, de god van het boerenbedrijf, deed deze tempel ook dienst als staatskas. Alle buit uit oorlogen en inkomsten uit belastingen -voor zover niet meteen verdeeld onder de soldaten of bevolking- kwam terecht in een holle ruimte onder het podium. Julius Caesar trof daar15.000 goudstaven, 30.000 zilverstaven en 30 miljoen sestertiën aan. Dit geld mocht alleen worden gebruikt voor het geval dat de Galliërs de stad weer eens zouden belegeren (zoals ze al eens hadden gedaan in het begin van de 5e eeuw). Prompt heeft de veroveraar van Gallia al dat geld voor zichzelf ingepikt met de uitroep dat de Romeinen dank zij hem van de Galliërs niets meer te vrezen hadden. - De tempels van Vespasianus en Titus en de tempel van Concordia. Deze twee tempels -uit heel verschillende tijden: de eerste uit het eind van de eerste eeuw na Christus, de tweede uit 367 v.C.- zijn gebouwd tegen het zogenaamde Tabularium, het staatsarchief van de Romeinen. Alle wetten en wetjes, de resultaten van alle volkstellingen werden hier bewaard. In de middeleeuwen werd het gebouw gebruikt als een versterking. Michelangelo heeft in de Renaissance zijn stadhuis bovenop deze versterking gebouwd. - De tempel van Divus Julius. Augustus heeft deze tempel gebouwd op de plaats waar het lichaam van de vermoorde Caesar is verbrand. De Senaat heeft hem daarop tot god verklaard: de eerste apotheosis. De vreemde ovalen uitsparing in het podium markeert de exacte plaats van de brandstapel: daar werd ook het altaar van de tempel gebouwd. Voor de dramatische toespraak van Marcus Antonius na de dood van Caesar ('Brutus is an honourable man... they are all honourable men...') en het effect dat dat had op de woedende menigte: men leze Shakespeare, Julius Caesar, act III, scene II. Deze tempel stond er in de Renaissance nog vrijwel intact maar ze moesten de Sint Pieter bouwen... Nu staat er alleen nog maar het betonnen, onbruikbare hart van het podium... - de tempel van Antoninus en Faustina. Deze tempel voor de keizer en keizerin uit het opschrift (allebei divus, vergoddelijkt) is overduidelijk getransformeerd in een kerk. Het straatniveau was in de Middeleeuwen echter veel hoger dan in de Romeinse tijd. Dit is duidelijk te zien aan de hoge deur, die er later in is aangebracht. De schuine gleuven die je in de zuilen ziet zijn het gevolg van pogingen de zuilen omver te halen door middel van kabels en touwen. Het is niet gelukt. Een andere verklaring is dat die gleuven gebruikt zijn om zeilen aan te bevestigen voor marktkraampjes die daaronder stonden. - De tempel van Venus en Roma. Hier neergezet (buiten het eigenlijke Forum-terrein) door keizer Hadrianus. Op deze plaats stond eerst de kolossus van Nero. Om het ding te verplaatsen had de keizer 24 olifanten nodig. Hadrianus liet het hoofd van Nero van de kolossus er af halen en verving het door het hoofd van de Zonnegod. De tempel is door Hadrianus zelf ontworpen en bestaat feitelijk uit twee tempels, één voor de godin Roma en één voor Venus. De twee tempels staan rug-aan-rug: een complete noviteit.
De dood van Augustus (in 14 nC., na een regeerperiode van meer dan 40 jaar!) bracht natuurlijk de vraag met zich mee: wat nu? De oude republiek herstellen met alle gevaren van een burgeroorlog van dien of moest men kiezen voor de onvrijheid maar toch ook relatieve veiligheid van het principaat, ook al leek die staatsvorm nu toch wel erg op het koningsschap? Eigenlijk was het geen vraag. Diverse lieden uit Augustus' familie hadden zich in de loop der jaren al warm gelopen voor diens opvolging. Van al dezen bleef er maar één kandidaat over: Tiberius, Livia's zoon uit een eerder huwelijk (de rest werd door Livia, Augustus' vrouw en een erkend loeder, terzijde geschoven c.q. uit de weg geruimd). Met hem was de keizerlijke erfopvolging een feit. Tiberius was weliswaar uiterst knorrig, maar zeer capabel, iets wat we niet van alle keizers uit het huis van Augustus kunnen zeggen (het Julisch-Claudische huis, vandaar dat deze keizers de Julisch-Claudische keizers heten). Tiberius'opvolger heette Gaius, maar werd Caligula ('Soldatenlaarsje') genoemd omdat hij als klein jongetje altijd zo parmantig in zijn mini-uniformpje door het legerkamp van zijn vader struinde. Caligula was megalomaan en gek. Hij werd dan ook spoedig door zijn eigen soldaten vermoord. Caligula's opvolger heette Claudius, min of meer toevallig door de soldaten van de keizerlijke garde tot keizer gemaakt. Claudius was oud, kreupel, hij stotterde en had meer belangstelling voor de wetenschap dan voor regeren. Toch deed hij dat laatste heel goed. Hij werd vermoord door zijn eigen vrouw Agrippina (met een vergiftigde paddestoel) omdat zij graag haar eigen zoontje uit een eerder huwelijk op de troon zag. Nero heette het manneke.
Nero had behoefte aan 'Lebensraum' toen hij eenmaal op de troon zat en liet daartoe in het jaar 64 nC. hele wijken van Rome platbranden. Dat hadden de Christenen gedaan, zo zei hij desgevraagd. Rare lui met een raar godsdienstje. In ieder geval had hij nu een prachtige ruimte om een heel fijn paleis neer te zetten. Dat paleis werd de Domus Aurea, het Gouden Huis. We moeten hier eerder spreken over een paleizen-complex dan over een enkel paleis. het strekte zich uit van de Palatijn tot aan een andere heuvel, de Esquilijn, en bevatte behalve de meest luxueuze gebouwen ook nog een kunstmatig meer, tuinen en bossages. Het was eerder een reusachtig landgoed midden in de stad dan een paleis. Als toppunt had Nero een kolossaal groot beeld (44 m. hoog) van zichzelf laten maken in de gedaante van de zonnegod. Dat beeld stond bij het kunstmatige meer. (Op de plaats van het meer zou een aantal jaren later het Colosseum verrijzen. Dat theater heette eigenlijk 'Amphithetrum Flavium', maar kreeg in de middeleeuwen de naam waaronder wij het kennen: theater van de kolossus, het beeld dus.) Na Nero's zelfmoord (een daad die alleen maar verstandig was gezien zijn zeer snel dalende populariteit) werd het Gouden Huis voor een gedeelte weer afgebroken. Niemand wilde meer met hem in verband worden gebracht. Hij was overigens de laatste keizer uit het Julisch-Claudische huis.
De keizers uit het huis van Flavius (de Flavische keizers) waren Vespasianus, Titus -bekend van de verovering van Jeruzalem en de daaruit resulterende triomfboog op het Forum Romanum- en Domitianus. Deze laatste keizer -een gehaat despoot- liet een enorm paleis neerzetten op de Palatijn. Sinds Republikeinse tijden was deze heuvel altijd in trek bij het beter gesitueerde deel van de bevolking en ook Augustus en Tiberius hadden er behoorlijk gebouwd. Wat deze man echter liet zien sloeg alles: De Domus Flavia en Domus Augustana (feitelijk twee onderdelen van hetzelfde complex) zorgden er pas ècht voor dat de woorden 'Palatijn' en 'paleis' met elkaar werden verbonden. Daarnaast was hij ook de opdrachtgever voor het aanleggen van een Stadium, een renbaan, op het Campus Martius. De langgerekte, ovale vorm daarvan is nog duidelijk zichtbaar in de Piazza Navona. Ook deze tiran werd vermoord en ook bij hem besloot de Senaat tot een zogenaamde damnatio memoriae, net als eerder bij Caligula en Nero. Dat wil zeggen dat al zijn afbeeldingen en alle inscripties waar zijn naam in voorkwam vernietigd moesten worden. Dit is het tegenovergestelde van een apotheosis, vergoddelijking, wat de Senaat deed als ze achteraf tevreden waren over de overleden keizer. Het gebruik was ontstaan bij Julius Caesar, die meteen na zijn dood tot god werd verklaard. Ook Augustus kreeg postuum deze eer, later werd het bijna standaard. Zo'n vergoddelijkte keizer werd dan divus, vergoddelijkt genoemd. De keizer als een god vereren tijdens zijn leven ging nog te ver (al scheen Domitianus er niet vies van te zijn geweest). Over de keizers na hem kunnen we wat korter zijn: Nerva regeerde te kort om indruk te maken, Trajanus komt nog uitgebreid aan de orde bij het beschrijven van de vele bouwwerken die hij heeft nagelaten. Onder zijn heerschappij bereikte het Imperium Romanum zijn grootste omvang: van Britannia tot aan de Euphraat en de Tigris, Egypte: alles was Romeins. Zijn opvolger Hadrianus komt ook nog uitgebreid ter sprake, met name als bouwer van het Pantheon vlak bij de Piazza Navona. Het bewind van Antoninus Pius kenmerkte zich door een bijna adembenemende rust. Marcus Aurelius is vooral bekend als de grote filosoof/keizer en door het feit dat zijn ruiterstandbeeld zich op het Capitool bevindt (tegenwoordig in kopie, het origineel -veel mooier- staat binnen in het museum). Hierna (Marcus Aurelius sterft in A.D.180) is het eigenlijk wel afgelopen met de aansprekende keizers. Dat wil zeggen: met uitzondering van keizer Constantijn de Grote in het begin van de 4e eeuw. In zijn tijd was het rijk gesplitst in een Oostelijk en Westelijk deel. er was dus een keizer voor Oost en één voor West. Constantijn kreeg het voor elkaar om eerst af te rekenen met zijn Westelijke rivaal Maxentius en daarna het rijk weer te verenigen in één hand. Bekend is hij natuurlijk vooral geworden omdat hij als eerste keizer het Christendom tot staatsgodsdienst gemaakt zou hebben. Nu is dat niet helemaal waar, maar dat hij de Christenen (om welke reden dan ook) een warm hart toedroeg is duidelijk. Dat was voor hen ook wel weer eens prettig. Verder is hij befaamd als stichter van Constantinopel, 'de stad van Constantijn' op de plaats waar eerst het stadje Byzantion lag. (Later zou de stad weer Byzantium gaan heten en nog later Istanbul. Deze laatste naam is overigens eigenlijk een Grieks: "eis tèn polin", betekent 'naar de stad'). Voor de stad Rome was dit laatste bepaald ongunstig. Het zwaartepunt van de macht lag al niet meer in de stad der steden omdat eerdere keizers onder andere Ravenna al veel geschikter hadden gevonden. Maar met deze nieuwe hoofdstad in het Oosten ging echt veel van de macht en pracht van het keizerlijk hof voor Rome verloren. Het is al enigszins te zien aan de triomfboog die Constantijn voor zichzelf liet oprichten vlak bij het Colosseum: het merendeel van het beeldhouwwerk is afkomstig van monumenten van zijn voorgangers. De reliëfs die wel uit Constantijns eigen tijd stammen zijn duidelijk veel minder van kwaliteit. Nee voor de ware pracht en praal moeten we in het Oosten, en niet meer in Rome zijn. Als Rome aan het einde van de 5e eeuw in de klauwen van Germaanse en Gotische stammen is geraakt en ten prooi is gevallen aan plunderingen en brandschattingen van deze barbaren is er van Augustus' 'Rome van marmer' niet veel meer over.
Laten we de Theoderics en Alarics en al die andere Vandalen die de eeuwige stad uiteindelijk onder de voet hebben gelopen overigens wèl in het juiste licht beschouwen: zij waren vaak nog zó onder de indruk van de grootheid van Rome, hadden kennelijk zoveel beschaving meegekregen van het Rijk dat zij zelf net hadden vernietigd dat ze veel gebouwen hebben gespaard. Dat laatste kan niet worden gezegd van sommige Pausen. Kerkvorsten van hoge beschaving die leefden in een tijd waarin juist de grootheid van Rome weer opnieuw ontdekt werd na de donkere tijd van de Middeleeuwen hadden veel minder scrupules met de Antieken. Zeer veel monumenten die er na al die eeuwen nog vrijwel puntgaaf bij stonden zijn er door hen, bij voorbeeld voor de bouw van de Sint Pieter in record-tempo vernield... Gespaard door de barbaren, geplunderd door de Pausen. Sic transit gloria mundi, zoals de Ouden reeds zeiden...
De laatste Etruskische koning, een zekere Tarquinius Superbus ('de Trotse'), was uitermate impopulair en werd dan ook -samen met zijn hele familie- de stad uitgejaagd, vooral door toedoen van een zekere Brutus. Dit gebeurde in het jaar 509 v.C. Brutus zorgde ervoor dat het staatsbestel grondig werd aangepast. De Romeinen hadden nu wel geleerd dat één man die lange tijd de macht heeft altijd moeilijkheden oplevert. Om dat te voorkomen bepaalden ze dat voortaan steeds twee mensen tegelijkertijd aan de macht moesten zijn, de zogenaamde consuls en dat deze twee niet langer dan één jaar hun ambt mochten uitoefenen. Bovendien werden ze gecontroleerd door een adviserende 'Raad der Ouden', de Senaat (van het woord 'senex', oude man) en een volksvergadering (Comitium geheten, van com-ire, bijeenkomen). Mocht er nu een noodgeval zijn (een hele erge oorlog of iets dergelijks) dan kon het wel eens nodig zijn om één sterke man aan te stellen, een dictator, maar voor niet meer dan zes maanden! Dit hele stelsel van maatregelen heette de Algemene Zaak, de Zaak-Die-Ieder-Aangaat oftewel de Res Publica, de Republiek.
In de praktijk kwam het er op neer dat de consuls wel veel macht hadden, maar de werkelijke politiek bepaald werd door de Senaat, eerst met 150 leden, daarna met 300. Deze Senaat zetelde in de zogenaamde Curia, een gebouw op het Forum Romanum. Het is voorstelbaar dat het volk niet erg blij was met deze Senaat-gedomineerde constructie en het eiste na verloop van tijd dan ook zijn recht. Na veel strijd tussen de bovenlaag, de zogenaamde patriciërs, en de armeren, de plebejers, werd het ambt van volkstribuun in het leven geroepen. Volkstribunen waren personen die de belangen van het volk moesten verdedigen. Ze hadden vetorecht en waren onschendbaar. Dit instituut zou later in de keizertijd nog goede diensten gaan verrichten voor de
Ondertussen breidde de stad Rome zijn macht steeds meer uit. Dit gebeurde eerder uit behoefte aan veiligheid dan uit expansiedrift. Hoe het ook zij, het resultaat was dat langzamerhand het hele Italiaanse schiereiland onder invloed van de Romeinen kwam: de Etrusken in het Noorden en de Grieken die al eeuwen Zuid-Italië bewoonden waren uiteindelijk geen partij voor de Romeinse legioenen. Door deze uitbreidingen vormde Rome langzamerhand wel steeds meer een bedreiging voor de andere grootmacht in het Middellandse Zeegebied: Carthago. Deze stad (waar tegenwoordig Tunis ligt) had grote gebieden in Afrika en Spanje onder haar invloed. Geen wonder dat het op een gegeven moment botste. In de eerste Punische oorlog ('Punisch' betekent 'Phoenicisch', de Carthagers kwamen oorspronkelijk uit Phoenicië, het tegenwoordige Libanon) werd Sicilië veroverd, in de tweede ging Rome er zelf bijna aan. De Carthaagse veldheer Hannibal kwam met zijn strijdolifanten over de Alpen in een verrassingsaanval en versloeg de Romeinen een paar keer op indrukwekende wijze. Uiteindelijk durfde hij het niet aan om de stad Rome zelf in te nemen (wat hij volgens de meeste geleerden makkelijk had kunnen doen. hij was al op gezichtsafstand en veel tegenstand was er niet meer) en werd hij zelf in 202 v.C. teruggeroepen naar het vasteland van Afrika om daar slag te leveren met de Romeinse generaal Scipio. Die won. Het gevolg van deze wapenfeiten was dat Rome geen tegenstander van formaat meer had (ook Griekenland werd in betrekkelijk korte tijd ingenomen, of 'bevrijd' zoals de Romeinen dat zelf noemden). Eindelijk werd Rome volwassen en beschaafd. Tot dan toe waren de Romeinen uitstekende vechters geweest en in hun hart nog steeds uitstekende boeren, maar nu veranderde alles. In de eerste plaats kwamen ze in contact met de hoog ontwikkelde cultuur van de Grieken. Alles wat ze in Griekenland zagen vonden de Romeinen prachtig! De beeldhouwkunst maakte enorme indruk (enorme aantallen Griekse beelden werden gekopieerd of geroofd), de filosofie werd bestudeerd, de literatuur en retorica werden bewonderd en nagedaan, talloze goed opgeleide Grieken werden als slaaf in Rome geïmporteerd en leerden de Romeinse kindertjes vloeiend Grieks spreken en schrijven. Kortom: de Romeinse cultuur werd zo Grieks als zij maar zijn kon. In de tweede plaats waren de Romeinse boeren zo vaak verplicht geweest om in de legioenen te vechten dat ze geen tijd meer hadden om boer te zijn. Hun boerderijen verpauperden en zij zelf en hun familie ook. De rijkeren kochten veel van die boerderijen op om daarmee uitgestrekte landerijen te vormen. De boeren trokken en masse naar de grote stad -natuurlijk Rome zelf- en zorgden zo dat deze stad uitgroeide tot een stad van meer dan een miljoen inwoners, een volstrekt unicum in de Oudheid. Al deze paupers moesten natuurlijk wel te eten krijgen en tevreden gehouden worden, wat vooral in de Keizertijd resulteerde in het systeem van 'brood en spelen'. Zolang het volk gratis graan kreeg en verwend werd met Circus- en gladiatorenspelen was er verder niets aan de hand. Voordat de keizers deze taak op zich namen waren het de rijkere mensen, de zogenaamde patroni die de rol van weldoener vervulden voor hun clientes. In ruil voor deze steun verrichtten de clientes allerlei karweitjes voor hun patroon (onder andere politieke steun; het ging hierbij echter vooral om status: hoe meer clientes, des te meer status en dus invloed zo'n patronus had).
In de derde plaats kregen de succesvolle generaals veel meer invloed dan gedurende het begin van de Republiek. Vaak werden ze na een overwinning door hun mannen tot imperator uitgeroepen. Deze eretitel bracht geen echte macht met zich mee, maar was wel een teken voor de Senaat dat ze op moesten passen. Deze imperatores werden namelijk door hun soldaten -die thuis vaak toch geen boerderijen meer hadden- gezien als hun patronus. Hun loyaliteit lag dus bij hén en niet meer bij de staat, en al helemaal niet meer bij de Senaat. Deze generaals werden dus steeds gevaarlijker voor de Senaat en uiteindelijk niet echt meer controleerbaar. In feite begon deze ontwikkeling bij Scipio, de overwinnaar van Hannibal, maar kreeg echt bedreigende proporties in de figuren van Sulla, Marius, Pompeius en uiteindelijk Caesar. De burgeroorlogen die deze vier in de eerste eeuw voor Christus uitvochten tarten elke beschrijving: wreedheid op wreedheid, wetteloosheid, vervolgingen, totale chaos was troef. Bijna niemand was zijn leven of dat van zijn naasten zeker. Dit gold voor heel Italië, maar wel heel speciaal voor de Stad zelf. Wat Rome's vijanden niet hadden kunnen bereiken lukte Rome zelf bijna: de totale ondergang van de Eeuwige Stad. Julius Caesar: dictator voor het leven en Augustus, stichter van het principaat
Degene die een voorlopig einde aan deze verschrikkelijke toestand wist te maken was Gaius Julius Caesar. Hij had z'n directe tegenstander Pompeius verslagen en had zichzelf tot 'dictator voor het leven' uitgeroepen. Dat laatste was op z'n minst zeer onverstandig van hem. Te veel Romeinen waren nog doordrongen van de belofte die Brutus ongeveer 450 jaar daarvoor had gedaan bij het verjagen van de laatste koning, de tiran Tarquinius Superbus: nooit meer één man langere tijd aan het bewind. In ieder geval niet langer dan 6 maanden, de maximum termijn voor een dictator.
Het gevolg bleef niet uit. vooraanstaande senatoren -waaronder wéér een Brutus- bereidden een samenzwering voor en onder het mom van het vragen van een gunst tijdens een Senaatszitting gingen ze met z'n allen om hem heen staan en staken toe. Het was de Idus (= de 15e) van
In naam was Rome nu weer een republiek, maar in feite werden de oude burgeroorlogen met hernieuwde ijver, maar met ander hoofdrolspelers, weer opgenomen. Deze keer waren het vooral Marcus Antonius, de populaire jonge helper van Caesar, en een zekere Octavianus die de dienst uitmaakten. Octavianus was heel jong, 18 jaar nog maar, maar bij testament wèl door Julius Caesar aangewezen als zijn geadopteerde zoon en dus als zijn erfgenaam.
Wat niemand had verwacht gebeurde toch: Octavianus won de strijd, met hulp van zijn oudere vriend en helper Marcus Agrippa, die vooral het militaire werk opknapte. Hij versloeg Marcus Antonius en diens geliefde, koningin Cleopatra, en maakte aldus in 31 v.C. een definitief einde aan de burgeroorlogen.
Dat hij slaagde waar zijn adoptie-vader Julius Caesar faalde is vooral te danken aan het voorzichtige optreden van deze Octavianus ten opzichte van de oude instellingen van de republiek. Hij liet zich niet tot dictator uitroepen, zelfs niet voor zes maanden, hij was niet jaar na jaar na jaar consul. Nee hij volstond met een paar maatregelen die hem stukje bij beetje meer zekerheid gaven: Eén van die maatregelen was het aannemen van de permanente tribunicia potestas, oftewel de onschendbaarheid van de volkstribunen: hij kon nu niet meer worden aangeklaagd. Een andere maatregel was het aannemen van de titel princeps, wat zoveel betekent als 'eerste onder de senatoren' (van primus, eerste en caput, hoofd; ons woord 'prins' komt hiervandaan). Hij wilde hiermee duidelijk maken dat hij heus niet meer was dan de anderen, nee, hij was gewoon één met de senatoren (al was hij dan wel de belangrijkste).
Deze maatregelen deden hun werk: Augustus -de erenaam die Octavianus later van de Senaat kreeg; het betekent 'Verhevene'- zorgde voor stabiliteit en vrede, hij was de insteller van de Pax Augusta, de Verheven Vrede, en de mensen waren hem daar zielsdankbaar voor Maart in het jaar 44 voor Christus.
Wat gebeurde er ondertussen met de stad zelf?
In de eerste plaats was het Forum Romanum niet meer geschikt voor de functie die het oorspronkelijk had: een marktplaats te zijn, waar spullen werden verhandeld. In de loop der tijd was het hele plein volgebouwd met tempels en gebouwen die meer met het bestuur van de stad te maken hadden dan met de pure handel. Caesar had dit al ingezien en besloot pal achter het oude Forum een nieuw marktplein aan te leggen: het Forum van Caesar. Deze trend werd voortgezet door zijn opvolgers: achtereenvolgens verrees er een Forum van Augustus, van Vespasianus, van Nerva en ten slotte een van keizer Trajanus, het prachtige Novum Forum, allemaal vlak naast elkaar gelegen aan de Noordkant van het Forum Romanum. Overigens moet men zich wel realiseren dat de pracht van deze Keizerlijke Fora waarschijnlijk in schril contrast stond met de wijken daarachter. Keizer Augustus had zijn Forum aan één kant helemaal af laten zetten met een solide brandwerende muur. Achter het marktplein begon namelijk de Subura, een afzichtelijke achterbuurt, met hoge flatgebouwen (de onderste verdieping van steen, daarboven alles van hout) en hele smalle straatjes, waar iedereen zijn afval in kon gooien en vooral 's nachts niemand zijn leven zeker was. De nieuwbakken keizer had voor zijn nieuwe mooie marktplein weinig behoefte aan een overslaande brand uit deze jammerlijke hellekrochten.
Verder was er nòg een belangrijke verandering gaande in de stadsplanning van die tijd. Tot ongeveer het einde van de Republiek was het niet gebruikelijk om wat dan ook te gaan bouwen in het stadsgedeelte àchter het Capitool. Daar lag een veld, wat in oude tijden gebruikt was als oefenplaats voor het leger. Misschien dat het daarom ook het Campus Martius werd genoemd, het veld van Mars, de oorlogsgod. In de eerste eeuw voor Christus veranderde dat. Pompeius had er zijn theater neergezet en Augustus had helemaal grootse plannen: een altaar voor de vrede (de eerder genoemde Pax Augusta), zijn eigen Mausoleum, een levensgrote zonnewijzer (met een echte Egyptische obelisk als 'wijzer'), een plaats waar verkiezingen gehouden konden worden. Zijn vriend en helper Agrippa bouwde er een tempel voor alle goden, het Pantheon, een thermencomplex, een aquaduct (de huidige Trevi-fontein is een directe afstammeling van zijn aquaduct) en een kunstmatig meer (op de plaats waar nu de kerk San Andrea della Valle staat). Ook latere keizers lieten zich niet onbetuigd en langzamerhand raakte de hele Campus Martius vol met de prachtigste gebouwen. Het is niet voor niets dat keizer Augustus trots verklaarde 'een stad van baksteen te hebben aangetroffen aan het begin van zijn regering en haar achter te hebben gelaten als een stad van marmer.' Het is logisch dat hij het dan niet heeft over de Subura, die wijk pal achter zijn eigen Forum.
