Dag 2. Woensdag 27 april 2016.

We worden al vroeg wakker na een rusteloze nacht. Het gekraak van de oude molen is storend voor de nachtrust. De muren zijn flinter dun en we konden het gesnurk van de buren in ons bed mee beluisteren. Het ontbijt was behoorlijk, niets speciaals. De koffie was heerlijk en warm. Dat maakt het ontbijt helemaal af. Vandaag staat Souchez op het programma. Vervolgens La Targette en als laatste Neuville-Saint-Vaast. Peace of cake. Toch?

Het weer is iets aangenamer dan gisteren. Minder wolken en dat leidt tot meer zonneschijn. Er is ook minder wind. Behalve op de open vlaktes. Daar trekken we terug een muts over ons hoofd en de regenjas tot tegen de kin dichtgeritst. De omgeving heeft talloze kleine schilderachtige dorpjes. Sommigen worden opgesmukt met lentebloemen. Enkele woningen zijn aftands en lijken verlaten. Misschien heeft dat alles nog te maken met de beide Wereldoorlogen. Deze streek werd ernstig getroffen en er zijn weinig gebouwen ouder dan de jaren twintig van vorige eeuw.

Onderweg mogen we genieten van vergezichten. Een golvend landschap ontvouwd zich voor ons met een lappendeken van kleuren. Hectaren landbouwgrond kleurt geel van het koolzaad. Onze eerste halte, langs de grote baan, is in de kleine gemeente Quercamps. In het verleden had het dorp een Vlaams klinkende naam; 'Kerskamp'. Op de 'Place de L'eglise' werd in 1926 een monument opgericht ter ere van de gesneuvelde soldaten van 1914-1918. Na WOII werd er een stenen plaat op bevestigd ter herinnering aan enkele burgerslachtoffers van Quercamps. Ook werd een stenen plaat bevestigd met een hulde betuiging voor de gesneuvelde kameraden van 'La Section C.A.T.M.' gesneuveld in Noord-Afrika 1951-1962. Het gemeentehuis lijkt op een gerenoveerde boerderij. Nu is het een huis in de rij. Op de kleine begraafplaats, naast de kerk 'Notre Dame' rust een Britse militair uit de Eerste Wereldoorlog.

Onderweg, in het centrum van een dorp, vinden we een benzinestation. Dit laat ik niet passeren en tank de auto vol. Het is iets meer dan 20 eurocent de liter duurder dan bij ons in België. Het golvend landschap brengt ons door Mussent langs de D77. In een afgebakende weide treffen we nog twee enorme kraters aan. In de Westhoek staan ze gewoonlijk vol water en zwemmen er eenden in. Hier zijn de putten droog en groen gekleurd. Drie kwartier later zijn we in Estrée-Blanche en ook hier houden we halt voor het oorlogsmonument dat zijn inwoners herdenkt die zijn omgekomen tijdens de beide Wereldoorlogen. Het gebeurt niet vaak maar hier kunnen we de kerk met een bezoek vereren. Het altaar wordt helder verlicht door de kleurrijke glas-in-loodramen. Naast de kerk staat de Calvarieberg.

Omdat we onderweg groene pijlen zien van de CWGC, volgen we ze soms. Maar dat kan tot verrassingen zorgen. We komen in een smalle straat en op het einde staat een verbodsbord dat ons belet verder te rijden. Parkeerplaats is er niet voorhanden. Terug rijden en onze weg vervolgen. Weer volgen we, even verder, een bordje naar een begraafplaats van de Commonwealth War Graves Commission. Het bord leidt ons linksaf op een grindpad, net breed genoeg voor een voertuig. Plots trap ik hard op de rem. Na een scherpe bocht sta ik voor bergen puin. Midden op ons pad. Geen begraafplaats te zien. In de verste verte niet. We houden het voor gezien. Terug naar de grote weg, richting Souchez.

In Aix-Noulette, op de weg naar Souchez staat het arduinen monument van het 158^e Infanterie Regiment van Lorette. De inscriptie luidt, vrij vertaalt: 'Dit monument is opgericht door de overlevenden van het 158^e Infanterie Regiment ter nagedachtenis aan de doden die gevallen zijn tijdens WOI in de zone van Lorette'.

Souchez blijft vanaf oktober 1914 vrijwel een jaar in Duitse handen. Op 25 september 1915 wordt het dorp definitief overgenomen door de Franse troepen. Souchez is na de wapenstilstand echter in een vergevorderde staat van verwoesting. Het puinruimen begint in 1919 en het blijkt een omvangrijke opgave. In november 1921 is er slechts iets meer dan de helft van de oorspronkelijke bewoners teruggekeerd naar het dorp, waar ze tijdelijk worden opgevangen in houten barakken.

Op de Rue Carnot in Souchez houden we halt tegenover de gemeentelijke begraafplaats van Souchez. Het grote monument, met een bronzen beeld van een alpenjager, werd opgericht ter ere van de Division Barbot. Generaal Barbot, vooraan op het monument, werd gedood tussen Carency en Cabaret Rouge door een granaatscherf. Dit monument, dat in mei 1937 werd onthuld, is een eerbetoon aan deze commandant van de 77ste Alpendivisie. Ernest Barbot (1855-1915) was heel populair bij de soldaten. Hij werd de 'Redder van Arras' genoemd vanwege zijn hardnekkige weerstand tegen het Duitse leger in de voorsteden van Arras in oktober 1914. Hij ligt begraven op de militaire begraafplaats van Notre-Dame-de-Lorette gewoon onder een wit soldaten kruis.

Naast de gemeentelijke begraafplaats werd de 'Memorial Depertemental' gebouwd. Het monument is een hommage aan de gesneuvelde militairen die gestorven zijn voor Frankrijk in de jaren 1952 – 1964. Alle gesneuvelden zijn afkomstig uit Noord-Afrika: Algerijnen, Tunesiërs en Marokkanen.

Als we bijna uit het centrum zijn van Souchez stoppen we bij de Britse begraafplaats 'Cabaret Rouge'. Langs het imposante toegangsgebouw betreden we één van de grootste dodenakkers in de regio. Er staan maar liefst 7.665 grafzerken van militairen uit de Eerste Wereldoorlog waarvan er maar liefst 4473 niet meer geïdentificeerd konden worden. De zerken worden overschaduwd door verschillende soorten loof- en dennenbomen. De viooltjes bij de graven werden net aangeplant. Over het algemeen staan de zerken dicht tegen elkaar. Hier en daar werd een zerk verwijderd. Waarschijnlijk door familieleden die hun dierbaren dichter bij huis wilden herbegraven. Alleen de zerken met het opschrift: 'Known unto God' zullen nooit verdwijnen. Zij blijven familie loos achter. Alleen God weet wie ze zijn. Voor de Eerste Wereldoorlog stond op deze plek het café 'Le Cabaret Rouge'. Het etablissement werd totaal van de kaart geveegd. De begraafplaats werd van maart 1916 tot augustus 1917 in gebruik genomen. Nadien werd de dodenakker verder aangevuld met meer dan 7.000 slachtoffers van het slagveld van Arras en van 103 kleinere begraafplaatsen uit Nord-Pas de-Calais. De begraafplaats bezit één Brits slachtoffer van WOII.

We rijden verder met op de achtergrond de gebouwen van de grootste Franse militaire begraafplaats en de herdenkingsmuur 'Notre-Dame-de-Lorette'. Deze dodenakker hebben we in september 2015 bezocht. De nationale begraafplaats van Lorette verzamelt de resten van 40.000 slachtoffers, afkomstig van 150 begraafplaatsen uit de Westhoek en de Artois. 22.000 onder hen werden nooit geïdentificeerd. Tegenover de militaire begraafplaats ligt de 'Herdenkingsmuur', een monument voor de 580.000 soldaten van alle nationaliteiten die tijdens de Eerste Wereldoorlog het leven lieten in Noord-Frankrijk. Deze 'Herdenkingsring' werd ingehuldigd op 11 november 2014. In de oorlogskrant 'Gazet van Brussel' van Zondag 17 en Maandag 18 januari 1915 lezen we een: 'Ambtelijk bericht uit Berlijn van 15 januari 1915': “Fransche aanvallen beiderzijds Notre-Dame de Lorette, ten N.-W. Van Atrecht, werden door onze troepen afgeweerd”.

Tussen Souchez en Neuville-Saint-Vaast houden we halt naast de weg voor twee monumenten schuin tegenover elkaar. Beiden bewijzen de laatste eer aan vrijwillige rekruten van het Franse leger. Door samen, aan de zijde van Frankrijk, te vechten bestrijden ze het Duitse en Oosterijks-Hongaarse imperialisme, waaronder Polen en Tsjecho-Slowakije, hun landen van herkomst, lijden. De Tsjechische vrijwilligers namen deel bij het Franse offensief in de Artois dat op 9 mei 1915 begon. Velen van hen komen om op het slagveld. Het monument bij de ingang herinnerd aan de vaandrig Karel Berdicek, gedood op de eerste dag van de slag. Op deze begraafplaats rusten 70 militairen uit WOI en 136 slachtoffers uit de Tweede Wereldoorlog.

Het 'Mémorial des Polonaiskruis' aan de overzijde van de straat werd opgericht dankzij schenkingen van Poolse inwoners uit Pas-de-Calais. Een monument voor diegenen die gevallen zijn voor de verrijzenis van Polen en de zege van Frankrijk. Het kruis werd verwoest in 1940 en door een storm in 1967. Het werd meteen weer opgebouwd.

Nog een korte stop in het centrum van Neuville-Saint-Vaast bij het monument van de gesneuvelden. Gestorven voor Frankrijk tijdens de beide Wereldoorlogen. Vooraan werd een podium geplaatst met daarop een kunstwerk in verroest metaal. Het lijkt op een taart met enkele verdiepingen. Een Franse tekst rondom om die moet herinneren aan 1O december 1915. Het gemeentehuis in de bocht heeft klasse. De kerk met de enkele torenspitsen is eveneens een bezoek waard. Het is bijna 13:00u, nog 3km tot Thélus. Een ander oorlogsbericht verscheen in de 'Gazet van Brussel' van Woensdag 19 januari 1916. Een ambtelijk bericht: “Fransche – Op hoogte 119, ten noordoosten van Neuville-St-Vaast, vernielde een onzer mijnen een kleine post”.

Nog voor we het centrum verlaten van Neuville-Saint-Vaast parkeren we bij de gemeentelijke begraafplaats. We worden aangetrokken door een opmerkelijk monument, achteraan de begraafplaats. Een infobord legt uit: 'Roland Dorgelés' is een Fransman (1885-1973), die dienst nam in augustus 1914. Hij hield aantekeningen bij en na de oorlog schreef Roland een boek als eerbetoon aan zijn gesneuvelde makkers. 

Als we verder rijden zien we onmiddellijk het 'Cross of Sacrifice' dat behoort bij de begraafplaats 'Crater Zivy'. Er staan geen bordjes naartoe. Langs een zand en grindweg bereiken we de krater. Een prachtige mijnkrater zonder zerken als laatste rustplaats voor gesneuvelde militairen. Vier Canadese divisies, voor het eerst verenigd in hetzelfde legerkorps, bestormen op 9 april 1917 de door het Duitse leger zwaar verdedigde heuvelrug van Vimy. De officier van de bergingsdienst gebruikt twee oude mijnkraters aan de voet van de heuvels om een honderdtal gesneuvelde soldaten te begraven. Beide kraters zijn zoals alle militaire begraafplaatsen van het Gemenebest voorzien van een keurig onderhouden  gazon, maar zijn met opzet in hun unieke vorm gelaten. Bij het kruis werden de namen in de stenen gegraveerd van de 48 Canadese soldaten. Onder het gras liggen ook nog twee onbekende Canadezen en drie soldaten waarvan men totaal niets weet. Zelfs het regiment niet. De Lichfield krater bevindt zich bij het gehucht 'Le Vert-Tilleul' te Thélus. We spurten naar de auto. Een felle regenbui barst los, vergezelt van hagel en smeltende sneeuw. Enkele minuten later is de bui verdwenen. En wij ook.

Nog steeds in Neuville-Saint-Vaast komen we bij een opmerkelijk monument dat opgebouwd werd als herdenking aan Ernest Petit (1889-1964). De initiatiefnemer voor de wederopbouw van Neuville-Saint-Vaast. Het dorp werd tijdens WOI totaal verwoest. Uit het monument, dat het puin van het verwoeste dorp moet voorstellen, steekt een opgestoken arm met een brandende toorts. Het werd op 20 oktober 1932 ingehuldigd.

Naast het monument vinden we de grafzerken van twee jonge soldaten. De eerste grafzerk is van Nouette-D'Andrezel Charles Alphonse Henri. Geboren op 10 september 1894 en gestorven tijdens WOI in Neuville-Saint-Vaast op 25 september 1915. Hij was luitenant van het 36^e Regiment-Infanterie Divisie.

De tweede grafzerk werd opgedragen aan de jonge onderluitenant Henri Millevoye. De inscriptie luidt: 'Vijf jaar lang lag luitenant Henri Millvoye hier. Hij behoorde tot het 74^e Regiment Infanterie. Hij stierf voor Frankrijk op 25 september 1915'. Hij werd herbegraven in het familiegraf in 1920 op de begraafplaats in Abbeville's. Een laatste oorlogsbericht komt uit de krant van Woensdag 22 september 1915 uit het Belgisch Dagblad. 'Van het Westelijk front schreef het Fransche legerbericht': “In den sector Neuville wierpen de Fransche batterijen met goed gevolg een hagel van projectielen op de Duitsche stellingen ten oosten van den weg van Bethune”.

Even later bevinden we ons op de Britse begraafplaats 'La Targette'. Een Franse en een Britse begraafplaats pal naast elkaar. Neuville-Saint-Vaast ligt aan de weg van Arras naar Lens en was in 1915 en in 1917 het middelpunt van een woelig strijdtoneel. In maart 1916 lossen de Britten het 10^e Franse leger af in de zone van Arras. Op 9 april 1917 bestormen vier Canadese divisies de heuvelrug van Vimy. De 2^e divisie volgt de operaties op de voet vanuit het vooruitgeschoven hoofdkwartier bij Aux-Rietz. Een derde van de soldaten op deze begraafplaats hoorden bij de artillerie korpsen die aan dit offensief deelnamen. We nemen de toegang naast het 'Cross of Sacrifice'. De zerken liggen een niveau lager. De 'Stone of Remembrance' werd tussen twee schuilgebouwen geplaatst. Na 11 november 1918 werden 16 graven uit de omgeving op deze dodenakker herbegraven. Na WOII werden drie Britten (waarvan 2 niet werden geïdentificeerd) bijgeplaatst. In totaal rusten 641 gesneuvelde soldaten op de begraafplaats waarvan 41 niet meer herkend werden.

Naast de Britse begraafplaats ligt de Franse militaire 'Nécropole nationale de la Targette'. De strak opgestelde kruisen steken af tegen de verzorgde Britse begraafplaats. Op 9 mei 1915 begint het Franse leger een groot offensief tegen de Duitse stellingen in de heuvels van Artois. De inname van Neuville is een hoofddoel. De Duitsers beschermen het dorp echter met vier verdedigingslinies. De Franse troepen overwinnen het dorp in een felle strijd die tot 17 juni 1915 duurt en duizenden mannen het leven kost. Hier rusten 12.210 slachtoffers. De begraafplaats werd gestart in 1919 om de gesneuvelden die verspreid lagen rond Neuville te begraven. Na WOII werden nog 767 Franse slachtoffers begraven. Tevens werden nog 169 Belgische militairen in massagraven begraven. Achteraan werden drie monumenten opgetrokken bij drie massagraven. Het rechtse is het Franse massagraf met de namen van wie ze denken die hier begraven ligt. In het middelste massagraf rusten 225 onbekende Franse soldaten van 1939-1945. Voor het linkse monument rusten 3.212 lichamen van onbekende soldaten, gestorven voor Frankrijk tijdens 'De Groote Oorlog'. Op de parking naast de dodenakker staat een infobord. Goed dat we erheen stappen onder het 'genot' van een malse regen- en hagelbui. Aan de andere zijde van de parking werd in 2015 een 'Verbroederingsmonument' opgericht. Als herdenking ter ere van kerst 1914 toen Duitse en Britse soldaten spontaan uit de loopgraven kwamen om samen kerst te vieren en een voetbalmatch speelden. Dit tot ergernis van hun officieren. Een infobord vertelt er alles over, zelfs in het Nederlands: “Kleurrijke en heldere silhouetten wachten als hoopvolle lichtpuntjes tot ook u uit een loopgraaf klimt om met hen te verbroederen, in het midden van een tuin geïnspireerd door de culturen van verschillende landen die hier vandaag verenigd zijn”.

De Duitse begraafplaats 'Maison Blanche' ligt een heel eind van het centrum Neuville-Saint-Vaast. Het is de grootste Duitse begraafplaats in Frankrijk. De Fransen leggen deze dodenakker aan na het einde van de Eerste Wereldoorlog. 44.833 Duitse soldaten die in de Artois gesneuveld waren kregen hier een laatste rustplaats. 8.040 konden niet meer geïdentificeerd worden en werden verenigd in een massagraf. Bij de ingang staat een kruis met een Frans opschrift. Vertaalt lezen we: 'Vrede aan mensen van goede wil'. Een bord bij de ingang waarschuwt voor enkele bomen op de begraafplaats. Door de felle rukwinden bestaat de kans voor rondvliegende takken. De bomen werden gemerkt met een rood wit lint. In tegenstelling tot andere Duitse begraafplaatsen in de Westhoek hebben we hier rechtopstaande kruisjes. Telkens met twee of vier namen van Duitse slachtoffers. Een reisbus stopt eveneens op de parking. Canadese schoolkinderen van een jaar of tien bezoeken onder begeleiding de Duitse begraafplaats. Grote basalten kruisen staan links van de ingang. 37 rechthoekige tegels werden ervoor gelegd. Er werden maar liefst +/- 26 namen in elke tegel gegraveerd van gesneuvelde soldaten. Militairen waarvan men weet dat ze gesneuveld zijn maar hun lichaam werd nooit gevonden. De anders gelovigen hebben een zerk waarop steentjes werden gelegd. Af en toe vinden we nog een horizontale tegel in het gras. Er werden telkens twee namen in gegraveerd. Weer en wind hebben het ingegraveerde al verweert en maken het moeilijk om nog iets duidelijk te lezen. Enkele bomen met witte bloesem fleuren de trieste begraafplaats op. Het monument in het midden van de begraafplaats werden de eerste woorden van het gedicht gegraveerd van Uhland, een beroemde Duitse dichter: 'Ich hatt einen Kameraden'.

Onderweg terug naar ons hotelletje in Clerque rijden we opnieuw door het dorpje Ferfay. Een ruïne trekt onze aandacht. Het lijkt op een kapel of een grote graftombe. In ieder geval, het gebouw is totaal verwaarloost. De gietijzeren poort voor de 'kapel' belet ons de toegang. Door de tralies zien we levensgrote beelden opzij van de ingang. De namen zijn nog zichtbaar: 'Saint-Joachim en Sainte Melanie. Hier en daar is het gebouw gestut. De kapel werd gebouwd in 1826 in opdracht van graaf Joachim d'Hinnisdal en zijn echtgenote Melanie Villeneuve-Tourotte. De kapel ligt tegenover de kerk aan de Brunehaut in het park van het kasteel dat tijdens WOII volledig werd verwoest. De gebedsplaats werd gebruikt voor de erediensten en herbergt de graven van opeenvolgende telgen van Ferfay. De laatste begrafenis vond plaats in januari 2002. Alleen de duiven hebben nog vrije toegang tot de kapel.

Om 17:00u zijn we terug in ons hotel waar we op ons gezamenlijk terrasje nog van het zonnetje mogen genieten. Tot morgen.