21-12-2015 om 14:19 geschreven door maarten  

Onderwijs is vandaag een heet hangijzer geworden. De debatten over hoe ons onderwijs van morgen er moet uitzien woeden volop en worden nog gevoed door de recente aanslagen in Parijs en ook die  op de redactie van het satirische weekblad Charlie Hebdo.

De vraag of een vak als godsdienst (zij het islam, protestantse of katholieke godsdienst of jodendom) moet ingericht worden door een openbare instelling als een school is pertinent. Steeds meer stemmen gaan op voor een vak als LEF (levensbeschouwing, ethiek en filosofie), met als voornaamste pleitbezorger Patrick Loobuyck, naast of in de plaats van godsdienst of zedenleer.[1]

LEF op school? Ja, maar in die vorm liefst vanaf de middelbare school. Kinderen in de kleuterschool kijken met een onbevangen blik de wereld in en zijn niet vooringenomen door de hokjesmentaliteit die zijn intrede doet in het basisonderwijs. Want vanaf het eerste leerjaar moet er gekozen worden voor (een) godsdienst of zedenleer en wordt die hechte eenheid verstoord. Wij als volwassenen dringen de kinderen onze gefragmenteerde kijk op de wereld op. Waar ze de (klas)groep eerst zagen als een geheel, ervaren ze de groep nu als een samenstelling van verschillende onderdelen, waaraan niet zelden een kinderlijk wrede rivaliteit ten grondslag ligt. Het kind leert te denken vanuit de verschillen tussen hem en de ander, terwijl het in zijn intuïtieve benadering (in de kleuterschool) de groep als een geheel ervaarde. Nu kan men stellen dat het kind moet leren omgaan met verschillen (wat ook wordt verteld in een vak als godsdienst of zedenleer), maar ik heb moeite met de programmatische geloofsverkondiging (ook die uit vrijzinnige hoek) die op subtiele manier het kind een wereldbeeld opdringt. Zeker op die leeftijd waarop kinderen zo ontvankelijk zijn voor de wereld en als sponzen alles in zich opnemen, is het a.h.w. een morele plicht om hen te vrijwaren van iedere levensbeschouwelijke visie.  

Daarom pleit ik ervoor om iedere vorm van levensbeschouwing in de basisschool te bannen en kinderen als groep te betrekken bij hun leerproces. De ruimte die hierdoor vrijkomt, zou de school kunnen invullen met activiteiten als sport, kunst, expressie… Een mooi voorbeeld hiervan is de Bloemhofschool in Rotterdam waar gewerkt wordt rond fysieke integriteit. Het reguliere lesprogramma wordt er aangevuld met activiteiten als judo (om respect te leren voor elkaar en voor zichzelf) en tuinieren (om bewust om te gaan met voedel). Op latere leeftijd krijgen alle leerlingen ook filosofie waardoor ze de kans krijgen om verbanden te zien tussen al deze activiteiten. Deze integrale aanpak is niet gericht op het individu, maar op de samenhang in de groep. Deze samenwerking creëert een creativiteit die een meerwaarde is in het leerproces. Cultuur in de ruime zin wordt hier ingezet om de competenties in andere domeinen (rekenen, taalvaardigheid) te vergroten.

In de middelbare school is een vak als LEF zeker een meerwaarde. Sommigen schipperen tussen LEF en cultuurbeschouwing, terwijl m.i. beide vakken, ieder met een eigen invulling, aan bod zouden moeten komen. We kunnen vandaag de dag niet genoeg inzetten op waardenonderwijs als tegenwicht tegen curricula die in het teken staan van onze op economische groei gerichte maatschappij en dat waardenonderwijs wordt het best bereikt via vakken als kunst, ethiek, filosofie, literatuur, muziek…  Ik wil er dan ook voor pleiten om LEF nog uit te breiden met vakken zoals die ik heb opgesomd en die de afgelopen decennia steeds meer in het verdomhoekje zijn geraakt. Vakken die onze kritische blik kunnen aanscherpen op een tot economie vernauwde samenleving die met ons op de loop is gegaan. Waarden als empathie, kritisch bewustzijn, zelfreflectie, wereldburgerschap (dus niet alleen kijken wat goed is voor de lokale groep) en realiteitszin zijn nodig om die vernauwde visie op onze samenleving open te breken.

Het is niet alleen de taak van de opvoeding en het onderwijs om aan waardenoverdracht te doen, maar van de hele samenleving en daarin hebben de media (en niet in het minst de openbare omroepen) volgens mij een maatschappelijke opdracht. Zowat alle zenders besteden heel veel aandacht aan amusementsprogramma’s en werken een zekere infantilisering van onze maatschappij in de hand. Het probleem is echter niet dat televisie ons ontspannende thema’s biedt, maar wel dat zij elk thema als ontspanning presenteert.[2]

Tot voor kort liep op de openbare tv-zender Canvas de reeks Het voordeel van de twijfel over de mogelijke invloed van filosofie op je leven. Bedenker en presentator van het programma Stefaan Van Brabandt wordt in dit programma geacht neutraal te zijn en hij mag zijn antipathieën tegenover bepaalde opvattingen niet kenbaar maken. Zo werd zijn terechte kritiek op de uitspraak van Jo Libeer, gedelegeerd bestuurder van de Vlaamse werkgeversorganisatie Voka, als zouden mensen met lagere inkomens baat hebben bij het feit dat anderen veel meer verdienen, eruit geknipt.

Het neutraliteitsbeginsel wordt hier ingeroepen als schaamlapje tegen een vermeende bevoogdingsdrift, want die zou wel eens als pedant kunnen worden afgedaan. Dat men al even bevoogdend te werk gaat door programma’s zoals Het voordeel van de twijfel in hapklare brokjes voor te schotelen (en niet à la Wim Kayzer[3], zoals Stefaan Van Brabandt zelf wilde), moet men voor lief nemen. Wat meer zij, men doet aan proactieve censuur uit angst voor elitarisme. Men onderschat hierdoor niet alleen het kijkerspubliek, maar men houdt het ook moedwillig mak. Een beetje filosofie is de meerwaardezoeker in het tv-landschap wel gegund, maar dan wel luchtig geserveerd. Dit betekent geenszins dat ik een academisch exposé bepleit over de Kantiaanse imperatief, maar inhoudelijke diepgang moet nu de duimen leggen voor het eerder badinerende karakter van het programma.[4]

En zo is het ook met het onderwijs gesteld. De vorm primeert te vaak op de inhoud. Leerlingen wordt niet meer geleerd om zich langer dan pakweg 10 minuten op een en hetzelfde te concentreren. Ze groeien op in een context van digitale media en formats die verstoken is van ruimte voor zelfreflectie, contemplatie of rust tout court. Het oog is getraind op flitstende, snel bewegende beelden en er is geen tijd om zich daarbij enige gedachte te maken. Leerlingen die moeten luisteren naar een voorgelezen tekst beginnen al na een paar minuten onrustig te schuifelen. Het onderwijs is een bonte afwisseling van didactische werkvormen met vooral veel oog voor het gebruik van nieuwe media zoals Smartboards en ipads. Leerlingen presenteren kleurige powerpoints met een schrale inhoud die zich beperkt tot wat te vinden is op Wikipedia of websites als scholieren.com. De persoonlijke verwerking van en reflectie op het behandelde thema is zo goed als nihil.

Is het niet de taak van openbare instellingen (en omroepen) om jonge mensen te begeleiden naar een samenlevingsvorm die we wenselijk achten? Iedere zichzelf respecterende democratie draagt waarden als respect, pluraliteit, vrijheid, empathie, verdraagzaamheid hoog in het vaandel en hoewel democratie geen vastomlijnd gegeven is, maar veeleer een evolutief, dynamisch proces, durf ik te stellen dat voornoemde waarden er onlosmakelijk deel van uitmaken.

In dat democratiseringsproces dat ook een opvoeden tot wereldburgerschap in zich draagt, moeten we oog hebben voor de (snel) veranderde en veranderlijke context en ons durven afvragen of een samenlevingsmodel gebaseerd op economische groei wel te rijmen valt met de fundamenten van een ware democratie. Nu wordt een groot deel van onze middelen en energie ingezet ten bate van technologische en economische vooruitgang zonder dat men zich nog afvraagt welke effecten die zogenaamde groei heeft voor de mensheid op langere termijn.

Om opgewassen te zijn tegen de huidige en nieuwe uitdagingen (klimaatproblematiek, migratie, nieuwe samenlevingsvormen, religieus fundamentalisme, digitale media…) moeten we op mondiaal niveau de geestelijke bewegingsvrijheid veroveren en vergroten en dit kan m.i. het best door een heropwaardering van de geesteswetenschappen, waarvan LEF een onderdeel is, in het onderwijs.[5] Misschien dat deze geüpgradede versie van ons onderwijs  de politieke leiders kan voortbrengen die de veranderingen kunnen bewerkstellingen waar onze overspannen, gestreste  samenleving zo nood aan heeft. Hopelijk kunnen we ooit de euvele moed opbrengen om meer ruimte te scheppen voor creativiteit, bezinning en reflectie (en mogelijks voor een nieuw begin[6]) waarin eenieder zich optimaal kan ontplooien en waarin respect en verdraagzaamheid vanzelfsprekend zijn en niet moeten worden afgedwongen.

21-12-2015 om 14:21 geschreven door maarten