De kunst van het liefhebben

Toch is het moeilijk, ja, ‘onnatuurlijk’ om mensen lief te hebben die ons geen liefde geven. Je kunt natuurlijk beginnen over de rol van de genade. Maar genade is niet hetzelfde als de pijlen van Cupido. Keuze en discipline spelen hier ook een rol. Het gaat hier, zoals Erich Fromm zei, om ‘de kunst van het liefhebben’.

Therese van Lisieux (1873-1897), die het grootste deel van haar leven in een karmelietenklooster in Normandie doorbracht, was een bedreven beoefenaarster van deze kunst. Al vroeg in haar leven wist Therese dat ze een heilige wilde worden en als kind had ze daarvoor al een methode ontwikkeld. Ze noemde het ‘de weg van spirituele kinderlijkheid’ of ‘de Kleine Weg’. Haar methode was gebaseerd op een houding van totale overgave aan God. Ze zette zichzelf ertoe aan om met liefde te reageren op elke taak, ontmoeting of onbeduidende belediging uit haar dagelijks leven. Ze geloofde dat ze door het beoefenen van deze methode de dagelijkse gang van zaken omvormde tot brandstof voor de liefde. Elke situatie werd op die manier een arena voor heiligheid. Door het minieme effect van elke handeling en intentie kon ze de wereld helpen veranderen.

Ondanks haar sentimentele taalgebruik – ze hield ervan om zichzelf aan te duiden als ‘kleine bloem’ in Gods tuin en een ‘speeltje voor het kind Jezus’ – bezat Therese een ijzeren wil en had ze een absolute drang om haar doel te bereiken. Het was geen bescheiden doel. In haar autobiografie, die na haar dood werd gepubliceerd als Het verhaal van een ziel, bekende ze dat ze zich geroepen had gevoeld door vele roepingen: de roeping om strijd te voeren, priester te worden, de kerk te genezen en te sterven als martelaar. Maar uiteindelijk meende ze toch dat haar ware roeping ‘het beminnen zelf’ was, een deugd die zonder uitzondering iedere andere roeping omvat. ‘Mijn roeping is liefde!’ schreef ze. ‘In het hart van de Kerk, die mijn moeder is, zal ik liefde zijn.’ Deze overtuiging bracht haar vreugde, hoewel ze er ook een prijs voor betaalde. In het geval van Therese waren dat de speldenprikken van het gemeenschapsleven: de zuster die op een irritante manier aan haar rozenkrans draaide of de zuster die onbewust vuil water op haar spatte terwijl ze de was deed. Ieder van hen was een gelegenheid om de neiging te weerstaan om te oordelen en wrok te koesteren, om haar vermogen tot geduld en vergeving te vergroten. Natuurlijk heeft men in het klooster ‘geen vijanden, maar tot de ene zuster voelt men zich wel aangetrokken, terwijl men de ander probeert te ontwijken. Jezus vertelt ons dat ik van haar moet houden als een zuster en dat ik voor haar moet bidden ook al geeft haar houding me de indruk dat ze niet van mij houdt’. Met een verwijzing naar een zin uit de Bergrede schrijft ze: ‘Is het een verdienste als je goed bent tegenover mensen die goed zijn voor jou? Ook zondaars doen dat.’

Uiteindelijk bestond het lijden van Therese uit meer dan alleen de ‘speldenprikken’ van het gemeenschappelijk leven. Na een kwaadaardige vorm van tuberculose te hebben opgelopen bracht ze haar laatste maanden door in een hevige doodstrijd, die zowel haar lichaam als haar ziel belaagde. Ze zei dat ze naar het einde toe elke vorm van verleiding had gekend, zelfs het spook van de wanhoop. Maar ze hield vast aan haar methode en zag standvastigheid als een uitdaging voor de geloofsgetuige en een garantie voor haar uiteindelijke overwinning.

Op een dag toen een van de zusters haar iets voorlas over het eeuwige geluk, zei ze plotseling: ‘Het is niet dat wat me aantrekt. Het is de liefde! Om lief te hebben en bemind te worden en om naar de aarde terug te keren, om te beminnen en bemind te worden!’ In haar laatste weken kwam ze steeds weer op dit thema terug. ‘Ik heb het gevoel dat mijn missie nu gaat beginnen,’ zei ze, ‘mijn missie om ervoor te zorgen dat zielen de goede God liefhebben zoals ik Hem liefheb, om mijn kleine weg aan de zielen te onderrichten. Als mijn wensen in vervulling gaan, zal ik mijn hemel op aarde doorbrengen tot aan het einde der tijden. Ja, ik zal mijn hemel doorbrengen met het doen van het goede op aarde.’

Therese was slechts 24 jaar toen ze stierf. Niettemin vond haar boodschap spoedig gehoor in de hele wereld. Na haar heiligverklaring werd ze een van de meest populaire heiligen van de moderne tijd. Ten dele weerspiegelt dat de universaliteit van haar ‘Kleine Weg’. Een klein aantal mensen wordt geroepen om grote dingen te doen, om te getuigen voor koningen of om het kruis van het martelaarschap te dragen. Maar Therese liet zien dat er een rechte lijn loopt van de manier waarop we met alledaagse situaties omgaan naar de ‘grote’ uitdagingen waarin de heiligen en martelaren hun getuigenis gaven. Volgens Therese is elk moment dat in een geest van liefde wordt aanvaard en geleefd een gelegenheid tot heldendom en een stap op weg naar geluk en heiligheid.

Kiezen om lief te hebben

Hoewel ze toevallig werd geboren in 1897, het jaar van Thereses overlijden, had Dorothy Day weinig gemeen met ‘de Kleine Bloem’. Ze had aanvankelijk een nogal negatieve indruk van de heilige. Ze kreeg kort na haar bekering in 1928 van haar biechtvader een exemplaar van Thereses autobiografie. Ze vond het ‘kleurloos, monotoon, te onbenullig om mijn aandacht vast te houden’. Zoals ze later schreef: ‘Welke heilige zit het nu als een goede en heldhaftige daad om te eten wat haar wordt voorgezet, medicijnen te nemen, kou en hitte te doorstaan, het gezelschap van middelmatige zielen te verdragen en het strikte regime van het karmelitische nonnenklooster te volgen waar ze op haar vijftiende was ingetreden?’ Een hervormer zoals Teresa van Avila of een kampioen van de gerechtigheid zoals Jean d’Arc, dat waren het soort heiligen dat haar aantrok. Het verhaal van Therese vond ze ‘vrome prietpraat’. Toch zou Day Therese uiteindelijk gaan waarderen als haar favoriete heilige en zelfs een boek over haar leven en de spiritualiteit van de ‘Kleine Weg’ schrijven. Day was een van de weinigen die de sociale implicaties van Thereses onderricht zag: ‘Het belang van kleine dingen die we ongedaan laten! De protesten die we niet laten horen, de standpunten die we niet innemen, wij die in de wereld leven.’ Maar ze werd ook getroffen door Thereses overtuiging dat we allemaal heiligen kunnen worden genoemd en dat alle heiligheid wortelt in de praktijk van de liefde.

Voor Day was de praktische wijsheid van Thereses ‘wetenschap der liefde’ ruimschoots bevestigd door haar eigen ervaring van het gemeenschapsleven onder de ‘versmaden en gekwetsten’. De Catholic Worker kent nog steeds geen regels of toetsingsprocedures voor nieuwe leden; iedereen is welkom. Het gevolg is een verzameling van personages die afkomstig lijkt te zijn uit de romans van Dostojevski: een leger pelgrims, wetenschappers en ‘heilige gekken’, jong en oud, arbeiders, mislukkelingen, krankzinnigen, ongewassen en ongewenste mensen. Alleen liefde kan zo’n huishouden bijeenhouden.

Toch was Day niet blind voor de spanningen en problemen die daarbij kwamen kijken. In een van haar dagboeken merkt ze na het beschrijven van allerlei soorten irritante mensen – veeleisend, ondankbaar en egoistisch – op dat ‘de last zo nu en dan te zwaar wordt, er zijn er te veel; mijn liefde is te klein; ik heb hen niets te geven; en toch moet ik doen alsof. Vreemd genoeg wordt dat wat ik voorwend echt waar. Als je bereid bent om iemand lief te hebben, ga je hem al snel ook echt liefhebben. Je wilt die nukkige oude man liefhebben en op een dag houd je van hem. Het hangt er van af hoe goed je je best daarvoor doet.’ Het is een veelzeggende uitspraak, een leerzaam antwoord op het gebruikelijke uitvlucht: ‘Ja, Dorothy Day kon dat soort dingen; ze was een heilige.’ Dat Dorothy Day van zoveel onaangename mensen hield, kwam eenvoudig omdat ze daar haar best voor deed.

De functionele anarchie van de ‘Catholic Worker’-huizen staat ver af van de geregelde orde in een klooster. Niettemin vind je ook hier de uitdagingen die Dorothy Day leerde waarderen. Elke leefgemeenschap kan dienen als een ‘school der barmhartigheid’. Het leven in een communiteit leidt niet vanzelf tot samenwerking en begrip, integendeel. Dat is nu juist het waardevolle van Thereses inzichten: het is gemakkelijker om mensen in het algemeen lief te hebben dan de persoon te verdragen die met je aan tafel zit, gekke geluiden maakt als ze eet of op een irritante manier met haar mes over het bord snijdt. Maar het zijn deze beproevingen die ons vermogen om lief te hebben verfijnen. Want we leren pas vergeven als er iets is om te vergeven; we leren pas geduld te hebben als er geduld wordt gevraagd.

Thomas Merton noemde de kloostergemeenschap ‘een school waar je leert om gelukkig te zijn’. Niet omdat een klooster (zoals op een uithangbord in Disneyland staat vermeld) The Happiest Place on Earth is. Volgens Merton leren we in een kloostergemeenschap dat ons geluk ‘bestaat uit het delen in het geluk van God’. We zouden anders wel eens kunnen denken dat geluk bestaat uit het kwijtraken van de idioten die ons omringen.

Wat geldt voor de kloostergemeenschap geldt ook voor de familie – en misschien zelfs nog sterker, aangezien we onze familie niet kunnen uitkiezen. Soms is de familie de plaats van de natuurlijke liefde en troost, de enige plek waar we gewaardeerd worden en onvoorwaardelijke liefde vinden. Op andere momenten kan het een verstikkende gevangenis zijn, zo niet een slangennest. Om het met Tolstojs beroemde woorden te zeggen: ‘Gelukkige families zijn allemaal hetzelfde.’ Maar zelfs in de ‘gelukkigste’ families kunnen de ruzies aan tafel en de sluimerende rivaliteit je af en toe doen verlangen naar Simeon de Pilaarheilige en zijn rustige leventje hoog boven de grond.

Toch is dat ook een school van barmhartigheid. In een gezin, te midden van hen die wij het beste kennen en die ons het beste kennen, worden we niet alleen geaccepteerd, maar ook uitgedaagd om het beste uit onszelf te halen, om vergevender en geduldiger te zijn. Hoe het ook met ons gezinsleven is gesteld, we hoeven dergelijke uitdagingen niet op te zoeken. Ze zoeken ons op, elke dag, elk uur.

Dorothy Day treurde vaak over de gebreken en de tweedracht in haar ‘gezin’, de Catholic Worker. De enige troost die ze ontving was een enkel gebaar van vriendelijkheid of kameraadschap, dat voor haar een voorbode van de hemel was. De titel van haar autobiografie, The Long Loneliness, verwijst naar de eenzaamheid die elke roeping met zich meebrengt. Maar ze eindigt haar boek met de volgende woorden: ‘We kunnen God niet liefhebben als we elkaar niet liefhebben. We kennen Hem uit het breken van het brood en we kennen elkaar in het breken van het brood, en we zijn niet langer alleen. (…) We hebben allemaal lange perioden van eenzaamheid gekend en we hebben geleerd dat de enige oplossing de liefde is en de liefde impliceert gemeenschap.’

Nieuwe ogen

Liefde staat ons toe om met nieuwe ogen te kijken, om onder de uiterlijke schijn te zoeken naar een diepere waarheid en waarde. Sommige dingen zien er sjofel en afgedragen uit en hebben geen duidelijke waarde of kwaliteit. Toch kunnen deze dingen voor ons een onschatbare waarde hebben vanwege de associatie met een persoon van wie we houden of een bepaalde tijd waarin we heel gelukkig waren: het schoentje of de onhandige tekening van je kind; de trui van je vader; het theekopje van je moeder. Alle dingen hebben een geheim leven. Liefde verzamelt die objecten en maakt ze tot een kanaal van de genade. Voor de heiligen draagt de hele natuurlijke orde, die door God wordt bemind en daarom kostbaar is, dit vermogen in zich. Als we in die liefde delen, ontsluiten alle dingen hun transcendente betekenis; elk ding roept ons naar ons ware thuis.

Iedereen weet dat we worden omringd door krachten die onzichtbaar zijn voor onze hulpeloze ogen: de ultraviolette stralen van de zon, elektromagnetische golven, radiosignalen of televisiebeelden, de gesprekken tussen twee mobiele telefoons. Als deze golven en krachten door kleuren zichtbaar konden worden gemaakt, zouden we in een zee van licht en kleur en geluid zwemmen, de dimensies van een werkelijkheid die geen deel uitmaakt van onze normale waarneming en bewustzijn.

De heiligen waren afgestemd op een vergelijkbare onzichtbare werkelijkheid. Ze waren zich bewust van het feit dat alle mensen in een web van liefde met elkaar verbonden zijn en dat het universum is geworteld en wordt onderhouden in een werkelijkheid die, als we ogen hadden om het te zien, ons zou verbazen en ons uit onze droom van gescheidenheid zou wekken.

Ontwaakt door deze ‘stralen van liefde’ vond een jonge katholieke priester genaamd Engelmar Unzeitig de betekenis van zijn roeping in een concentratiekamp van de nazi’s in Beieren. Tussen de tweehonderdduizend gevangenen in Dachau was Unzeitig een van de meer dan vijfentwintighonderd christelijke geestelijken. Deze gevangenen werden bijzonder geminacht door de gevangenbewaarders. Dachau werd wel ‘het grootste klooster ter wereld’ genoemd.

Voor pater Engelmar, die spoedig na zijn priesterwijding in Oostenrijk was gearresteerd omdat hij in zijn preken opkwam voor de joden, was Dachau feitelijk zijn eerste ‘taak’ als priester. Hij probeerde het te zien als een school der heiligheid. In een brief die naar zijn zus werd gesmokkeld, schreef hij: ‘Wat soms ongeluk lijkt, is vaak het grootste geluk. Een mens leert alleen door ervaring in de school van het leven. We zouden, denk ik, voor anderen het gebrek aan vrede in de wereld moeten doormaken en hen moeten helpen om ware vrede te vinden. Dan zijn we ook niet verrast als God dingen van ons afneemt die dierbaar en kostbaar voor ons zijn.’

In december 1944 werd het kamp getroffen door een vreselijke uitbraak van buiktyfus. Meer dan tweeduizend gevangenen stierven in de eerste maand. Om de epidemie tegen te houden werden geinfecteerde gevangenen ondergebracht in smerige barakken waar men ze alleen en onverzorgd liet sterven. Dit was het ‘heilige der heiligen’ van de hel van Dachau. Toen er om vrijwillige verzorgers werd gevraagd stapten er twintig priesters naar voren. Pater Engelmar was een van hen. Gezien de uiterst besmettelijke aard van de ziekte wist iedereen wat dat betekende: er was weinig hoop dat een van de vrijwilligers het zou overleven. Maar in deze leegte brachten de priesters liefde en geloof. Ze deden wat we konden om in deze plaats wat troost en waardigheid te brengen. Het zorgen voor en schoonhouden van de zieken bezorgde hen eindeloos werk. Ook namen ze de biecht af, gaven de laatste sacramenten en reciteerden gebeden voor de doden. Omdat de SS de barakken niet wilde binnengaan, bezorgden ze in het kamp een zone van humaniteit.

Binnen enkele weken kreeg pater Engelmar hevige koorts. Hij stierf op 2 maart 1945, de dag na zijn 32 verjaardag en enkele weken voor de bevrijding van het kamp door de Amerikaanse troepen. In een brief die hij enkele dagen voor zijn dood had geschreven zei hij: ‘Het Goede is onsterfelijk en de overwinning blijft bij God, zelfs al lijkt het soms nutteloos om zijn liefde te verspreiden in de wereld. Niettemin ziet men steeds weer dat het menselijke hart is afgestemd op de liefde en haar kracht op de lange termijn niet kan weerstaan, als die echt gebaseerd is op God en niet op de schepselen. We zullen daarmee doorgaan en alles geven zodat liefde en vrede spoedig weer mogen heersen.’

Uit : Het geluk is met de heiligen - Robert Ellsberg