Ik dacht vanmorgen aan de laatste woorden uit ’De Avonden’ van Gerard Reve, voluit Gerard Cornelis van het Reve:

‘Het is gezien’ mompelde hij, ‘het is niet onopgemerkt gebleven’. Hij strekte zich uit en viel in een diepe slaap.

Het is een zin uit grote literatuur die ons beroerde bij het lezen en nog altijd nazindert na al die jaren – ik heb hem wel moeten gaan opzoeken - en er zijn er vele zinnen, gezegdes, passages uit heel wat boeken, die hangen bleven omdat ze imponeerden, omdat ze ons, om een of andere reden, verrasten en we ze bewaard hebben als relikwieën in onze dagen.

Deze van Gerard Reve is er zo een. Het is een zin die je maar eenmaal schrijft in een leven, die je maar eenmaal gebruikt, omdat het meer is dan een vondst, omdat hij iets heeft dat van alle tijden is: ‘het is niet onopgemerkt gebleven’, of, zoals bij Remco Campert: ‘ik heb het genoteerd’.

Heeft Campert aan Reve gedacht toen hij die woorden schreef? Misschien wel, misschien niet, maar ze staan er toch. En ik beken dat ik ook, telkens ik een blog eindig, er zou willen aan toevoegen: ‘ik heb gezegd’. Wat zoveel is als het einde bij Reve en bij Campert: ‘Ik heb gezegd mijn beste lezer, ik heb het opgetekend, het is dus niet onopgemerkt gebleven.

Hoe komt het dat een zin in een verhaal of gedicht, meer opvalt en een meerwaarde draagt zodat de passage  hangen blijft terwijl je de rest vergeet?

Ik denk aan de laatste zin in mijn boek, die ik op het ogenblik van het neerschrijven ook bijzonder vond, nu heb ik er twijfels over, zoals ik twijfels heb over de geladenheid ervan, geladen met het lange leven van de schrijver ervan:

‘De rest is stilte. De stilte van het ongelezen woord, opgesloten, tot het opgenomen wordt, tot het open bloeit in de talloze facetten die het meegekregen heeft.’

Het is te laat om er nu over te oordelen, de zin werd meegegeven met de rest van het boek, trouwens als ik Reve lees of Campert, hoe eindig je een boek waarvan je wilt dat het pas begint te leven als het gelezen is.

Jorge Luis Borges – ik denk dikwijls aan die blinde man – was zelfs getroffen door het woord ‘oriental’ in versregel 13 van canto primo van het ‘Purgatorio’ van Dante: ‘Dolce color d‘oriental zaffiro’, (de zachte kleur van Oosters saffier). Voldoende om er een kort essay aan te wijden in zijn ‘Nueve Ensayos dantescos’[1] Volgens mij vergat hij evenwel dat Dante het woord ‘zaffiro viseerde en niet ‘oriental’ omdat hij het nodig had om te rijmen met ‘giro’ van vers 15.

Het doen rijmen heeft Dante heel wat schitterende versregels opgebracht.

En ik kan denken aan heel wat andere zinnen die ik in mijn leven ontmoet heb in de literatuur, zoals van T. S. Eliot, als van Gilliams, als van Pasternak, als van Bernanos, als van Saint-John Perse, van Hemingway, en van zovele andere schrijvers.

Zinnen die alle zijn blijven hangen in mij en me regelmatig durven bezoeken en beroeren als ik schrijf, gebogen over mijn klavier, of soms zoals vorige zondag als ik neer zat aan de vijver in de luwte, de zon als een genade over mij.

Het zijn grote, waardevolle herinneringen, het zijn vrienden geworden zij die ze schreven. De werken die ik las worden aldus teruggebracht tot enkele zinnen en dit is voldoende omdat ze zouden blijven leven in mij als zaden om te zaaien, ooit.

[1] ‘Jorge Luis Borges: ‘Nueve ensayos dantescos’, Colleccion Austral, Espasa, 1998 : ‘Dante in el verso precitado (‘Dolce color d‘oriental zaffiro’) sugiere el color del oriente por un zaffiro en cuyo nombre està el Oriente. Insinùa así un juego recíproco que bien puede ser infinito.’ Of, vrij vertaald : Dante vergelijkt hier de helderheid van de luchten met saffier, (niet uit het zuiden) maar uit het oosten; ‘saffier’ een naam die verwijst naar het Oosten; aldus een spel oproepend van reciprociteit dat, volgens hem wel zou kunnen gezien worden als oneindig.