Is Bach loven niet hetzelfde
als spuwen op de duivel, het is te zeggen, overbodig? Misschien wel. Als
contrapuntist is zijn plaats aan het muzikaal firmament al lang onbesproken.
Elke hansworst die een do van een re kan onderscheiden krijgt maar niet genoeg
van de preludes, fugas en noem maar op. Zelf word ik daar niet danig nat van.
Mogelijks ben ik te dom. Des te meer hou ik van zijn twee passies. Die behoeven
natuurlijk evenmin een apologie maar wat mij betreft is het genie van Bach er
veel makkelijker aanwijsbaar: tekst en muziek versmelten tot een dramatisch
werkend geheel. De ingrediënten daarvan heeft hij weliswaar niet uitgevonden
maar wel zeer kundig toegepast. De afwisselende basismodi van dramatische (barok)muziek
zijn mijns inziens narratief, dramatisch en beschouwend. De passage over het
verraad van Petrus uit de Johannespassie is een treffende illustratie van dat
dynamische recept.
DRAMATISCHE ACTIE
(recitatief en koor):
De evangelist (een tenor,
hier de schitterende Gerd Türk) neemt de verhalende passages (recitatieven)
voor zijn rekening. Hij wordt op een sobere doch treffende manier begeleid door
een basso continuo (in dit geval een
klavecimbel en een cello). De tekst in directe rede wordt vertolkt door een
solist of het koor.
Petrus is Jezus in het
geheim gevolgd. Terwijl hij zich wat staat te warmen aan een vuur wordt hij herkend:
Bist du nicht seiner Jünger einer? Let op de sisklanken van het durend
herhaalde kopje Bist du nicht. Bepaald handig hoe Bach
die eenvoudige klanken uitspeelt om het giftig geroddel van een menigte weer te
geven. Eenheid van vorm en inhoud? Het zal godverdomme wel zijn. Op alle
fronten trouwens. Neem nu de zanglijn van de evangelist. Die verloopt eveneens volgens
een zeer expressieve, emotionele logica. Exemplarisch is het zinnetje Da
verleugnete Petrus abermal. De verbolgenheid van de evangelist balt zich daar
kernachtig samen in het enorme interval tussen Petrus en abermal: 13 halve
tonen (een octaaf en een halve toon dus). Daar kraait reeds de haan! Maar meteen
volgt een beroep op ons medelijden. Zijn we tenslotte niet even zondig,
kleingelovig en zwak van vlees als Petrus? Ween dan mee met het
hartverscheurend, chromatisch melisme op de wei van weinete bitterlich. Let
ook op de mimiek van Gerd Türk.
DRAMATISCHE INTROSPECTIE
(Aria): De actie is tot stilstand gekomen. Voor ons staat Petrus die
schuldbewust in eigen hart kijkt: Ach, mein Sinn! Opnieuw appelleert Bach aan
ons medelijden. Toeschouwer, meng uw tranen met die van Jezus rots.
BESCHOUWEND RUSTPUNT (koraal):
Werd de actie van het verhaal in de aria op pauze gezet dan verheft het koraal
zich boven alle tijdsgebonden dramatische actie tout court. Hier geen drama,
geen tragiek, geen problematiek maar universele waarheid. Het koor zet de zopas
afgelopen spanningen in het juiste morele licht. Hier klinkt de stem van de
berouwvolle, diepgeroerde mens (de toeschouwer dus!) die medelijden heeft met
Petrus en het offer van zijn Messias naar waarde weet te schatten.
