MN: Hoe werden de kinderen geselecteerd, wie kon er gaan?

OR: In de eerste aankondigingen werden kinderen tussen de 6 en 14 jaar gevraagd, met als belangrijkste aspect de hulpbehoevendheid. Er werd een medisch onderzoek uitgevoerd om te zien of het inderdaad om een verzwakt, maar gezond kind ging. Aanvankelijk was kennis van de Duitse taal ook een voorwaarde en het was bekend dat de Nederlandse partners vooral kinderen uit de middenklasse wilden. Het was namelijk vooral de middenklasse die zich als gastouder opgaf. Hoewel men arme kinderen wilde helpen, wilde men het liefst kinderen die op hen leken, als het ware. Volgens de Nederlandse pers had namelijk de verarming van de oorlog vooral gevolgen voor de middenklasse. Aan de andere kant was in Nederland destijds veel aandacht in het nieuws voor de antiklerikale acties van de communisten in de periode van de rode terreur, dus was er aandacht voor dat de arme Hongaarse kinderen in hun eigen land hun religie ook niet konden beoefenen – dan maar hier bij ons! In de praktijk werden de gestelde richtlijnen echter vaak overschreden. Er waren ook kinderen op de treinen gezet die niet ouder waren dan twee en een half jaar, of ouder dan veertien jaar. Er werd ook al snel afgezien van de taaleisen. Na de aanvankelijke bezorgdheid werd het programma zo populair in Hongarije dat er snel wachtlijsten ontstonden. De organisatoren probeerden de verzoeken van invloedrijke families niet te veel mee te laten spelen in de selectie.

MN: De kindertreinen waren in de eerste plaats een humanitaire actie. Hoeverre gaf dit een mogelijkheid aan een land dat de oorlog verloren had om diplomatieke contacten weer op te bouwen?

OR: Primair ging het erom hulp te bieden, maar Hongarije ontdekte al snel dat dit een goede gelegenheid was om uit het internationale isolement te breken. De kinderen boden een uitstekende mogelijkheid om de gevoelens van sympathie te laten ontstaan voor dit land. En dat is precies wat er gebeurde. Niet alleen de kinderen, maar ook het land Hongarije werd geliefd bij de Nederlanders. In de jaren van de kindertreinen werd het toerisme   intensiever en ook de economische-, politieke- en culturele betrekkingen versterkten zich. Er ontstond een golf van literaire vertalingen in beide richtingen. Om een voorbeeld te noemen: er verschenen in die tijd vier geschiedenissen van de Hongaarse literatuur in het  Nederlands, en elke auteur was verbonden met kindertreinen. Tegelijkertijd begon Hongarije ook zijn klachten over de onrechtvaardigheid van het vredesverdrag van Trianon (1920) en zijn streven naar herziening hiervan te exporteren. Nederlandse nieuwberichten en Hongarije-enthousiasten namen dit vaak over als teken van liefde voor de Hongaren en steunden dit met propagandistische publicaties en meningen. Het beeld is dus erg complex: alles kreeg er een plaats in, van de puurste, door de burger geïnitieerde humanitaire hulp tot de pragmatische dagelijkse politieke doelstellingen.

(Bron Orsolya Réthelyi - 2020)
Hongaarse kinderen vertrekken met de kindertrein naar Nederland vanaf het Ooststation (Keleti pályaudvar) te Boedapest. (Collectie: BTM-Kiscelli Múzeum inv.nr. 13156-28.)

MN: Waarom was Nederland juist het eerste gastland?

OR: Nederland bleef in de Eerste Wereldoorlog neutraal en profiteerde zelfs financieel van de oorlog, dus de Nederlanders beschouwden het in zekere zin als hun plicht om hulp te bieden. Aan de andere kant is het een sterk onderdeel van hun zelfbeeld. Sinds de reformatie werden regelmatig vluchtelingen uit Hongarije ontvangen, dus liefdadigheid en specifiek steun geven aan de Hongaren zijn onderdeel geworden van hun nationale identiteit. In de Nederlandse kinderboeken vindt men bijvoorbeeld opvallend veel Hongaarse personages, maar circa negentig procent van deze personages is een vluchteling of hulpbehoevende. Het Hongaarse kind in nood werd een literaire topos in Nederlandse kinderliteratuur. Dit is ook de reden dat er in Nederland tegenwoordig weinig begrip voor is dat de Hongaren hekken bouwen tegen de vluchtelingen. Het wordt niet begrepen dat dit volk, wiens inwoners altijd welkom waren in Nederland in tijden van nood, zelf niets doet als iemand anders hulp nodig heeft

(Bron KADOC-KU Leuven en Museum Hoogstraten - 2020)

Uiteindelijk vertrokken er tussen juni 1923 en december 1927 meer dan 40 treinen vanuit het Ooststation van Boedapest naar België. Op de foto verpleegsters die de kinderen tijdens de treinreis begeleidden in 1925

MN: Waar zijn sporen van de kindertreinen in het gedeelde geheugen bewaard gebleven?

OR: Hoewel er veel verloren is gegaan, is het materiaal verbazingwekkend rijk, kinderboeken, gedichten, liedjes, films en artefacten bewaren de herinnering aan het programma. Ik heb onder andere onderzoek gedaan naar het ontstaan van het 'Hongaarse Raam', een prachtig kunstwerk dat in het atelier van de beroemde glasschilder, Miksa Róth gemaakt is, gebaseerd op de plannen van Sándor Nagy. Dit wordt bewaard in het Koninklijk Paleis Noordeinde in Den Haag en werd gemaakt als een geschenk voor koningin Wilhelmina. Het raam werd zelfs met een kindertrein vervoerd van Boedapest naar Den Haag. Kindertreinen werden letterlijk en figuurlijk een kanaal voor culturele overdracht: ze reden regelmatig heen en weer met kinderen tussen 1920 en 1930, maar ook gastouders kwamen op bezoek met georganiseerde reizen. Natuurlijk was er ook een enkeling die van dit kanaal heeft proberen te profiteren, het gebeurde ook dat sommige begeleiders er misbruik van maakten door te smokkelen. Daarmee vreesden de organisatoren dar het programma in de pers een slechte naam zou krijgen.

MN: In persoonlijke verhalen werd Nederland vaak als Kanaän gezien, vloeiend met melk en honing. Hoe hebben de kinderen de reis ervaren?

OR: Er zijn zowel veel grappige als hartverscheurende verhalen. Zo beschrijft Barna Nagy in zijn dagboek over zijn verblijf in Nederland dat ze bij aankomst in Nederland al een vreemde gele kifli (Kipferl is een langwerpig, gebogen gebakken product dat voor het bakken tot een sikkel wordt gerold en gevormd) van een van de passagiers had gekregen, maar niet wist wat hij ermee aan moest - aangezien hij nog nooit een banaan had gezien. Het is hartverscheurend om te lezen dat sommige kinderen die uit een arme families komen, basisvoedsel zoals eieren en vlees niet herkenden. In de meeste brieven is te lezen, hoeveel extra gewicht de kinderen hebben gekregen, dat ze 5-6 glazen melk per dag krijgen – melk was in die tijd een schaars product in Hongarije – dus het werd een symbool van welzijn in het buitenland - chocolade, cacao, brood besprenkeld met een dikke laag suiker ...

MN: Waarom is deze grootschalige actie, waar meer dan zestigduizend kinderen aan meegedaan hebben juist nu een onderzoeksonderwerp geworden?

OR: Nederland nam in 1947 opnieuw Hongaarse kinderen op, maar het programma eindigde in 1948. De communistische regering heeft verklaard dat Hongarije de hulp van het buitenland, vooral het Westen, niet nodig heeft. Het programma werd stopgezet met een lelijke poging om het te diskwalificeren in het oog van het publiek: het werd bestempeld als misbruik, een zelfvoorzienend initiatief voor de kerk. Uit het archiefmateriaal van de geheime dienst zien we dat volwassenen die probeerden de contacten met Nederland blijven behouden vaak het doelwit werden van de geheime politie. Zo werd het verhaal van de kindertreinen een bewust vergeten onderdeel van de Hongaarse geschiedenis. Ons onderzoeksteam begon de actie in internationaal verband te onderzoeken zodat we met resultaten klaar zouden staan voor het 100 jaar bestaan van het programma. In 2018 organiseerde de Vakgroep Neerlandistiek van de Eötvös Loránd Universiteit een conferentie, waar Nederlandse, Belgische en Hongaarse onderzoekers elkaars resultaten konden leren kennen en bespreken. Voor deze gelegenheid hebben we een kamertentoonstelling georganiseerd en een bijbehorende tweetalige catalogus gemaakt samen met de historicus Maarten J. Aalders. Het conferentiemateriaal is begin dit jaar gepubliceerd in een boek dat in het Hongaars en het Nederlands tegelijkertijd verschenen is. Maar we vonden het al op de conferentie van 2018 belangrijk om ook de nazaten van de kindertrein kinderen uit te nodigen, en niet alleen de onderzoekers, om meer te weten te komen over de individuele verhalen.

We verzamelen materiaal op vele manieren: we interviewen de nazaten van de deelnemers, we verzamelen en analyseren eerder gemaakte interviews, memoires, historische en literaire bronnen, dagboeken voor kinderen, brieven, archiefgegevens. Een collega van mij doet bijvoorbeeld onderzoek naar de ontwikkeling van Nederlands-Hongaarse woordenboeken die mede door de actie begonnen te verschijnen. Een eerste voorbeeld, een lijst van woorden en uitdrukkingen gedrukt op één pagina, die op die door Liga aan kinderen werd gegeven voor hun reis naar Nederland om de communicatie met de gastouders te versoepelen. Door een nauwkeurige analyse van archiefmateriaal in Nederland ontdekte Maarten J. Aalders dat – in tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht in Hongarije –, niet de Nederlandse overheidsinstanties of de koninklijke familie de grootste voorstanders van het programma waren. Het Nederlandse Ministerie van Arbeid (met een afdeling voor de volksgezondheid) probeerde de actie zelfs tegen te werken, omdat men bang was voor epidemieën, juist toen er een einde kwam aan de Spaanse griep. Daarom waren ze er tegen om massaal kinderen naar Nederland te laten reizen. Hij heeft laten zien dat de kindertreinen-actie dus een burgerinitiatief was, van onderop begonnen. Dit is een mooi voorbeeld van nieuwe gegevens die door het onderzoek aan het licht gebracht zijn.