Enkele jaren geleden hebben archeologen verbonden aan het Inrap (Institut national de recherches archéologiques préventives) een gravure in een steen ontdekt tijdens opgravingen in de buurt van Bergerac in de Dordogne. Recent is de steen in Spanje nader onderzocht. De resultaten zijn in het Journal of Archaeological Science verschenen.

Concreet gaat het om een gravure in een stuk silex die zowat 35.000 jaar geleden is gemaakt tijdens het Aurignacien, een periode in het Laat-Paleolithicum waarin de moderne mens voor het eerst in West-Europa opdook. Met een stenen werktuig heeft iemand destijds een vogelfiguur in de steen gekerfd die velen vandaag doet denken aan de "Twittervogel", het logo van de gelijknamige sociaalnetwerksite.

De vogel meet zowat 5 bij 5 centimeter en is afgebeeld met de vleugels opengeslagen, duidelijk herkenbare veren, een korte bek, poten en een staart. 35.000 jaar geleden kwamen drie grote vogelfamilies in de streek voor: draaivogels, zangvogels en fazantachtigen. Waarschijnlijk gaat het om een weergave van één van deze vogelsoorten.

Een internationaal team van wetenschappers heeft het DNA geanalyseerd van 35 jager-verzamelaars van 35.000 tot 7.000 jaar oud, die in Italië, Duitsland, Frankrijk, Tsjechië, Roemenië en België leefden. Ze kregen daardoor meer inzicht in hoe de Europese populatie veranderd is tijdens en na de laatste ijstijd.

De onderzochte Belgische resten - van acht individuen - komen uit de grotten van Goyet bij Namen en zijn tussen 35.000 en 15.000 jaar oud. Ze behoren tot de collecties van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen (KBIN).

De wetenschappers van het Max Planck Instituut in Jena en de Universiteit van Tübingen ontrafelden het complete mitochondriale DNA (mtDNA) van de 35 prehistorische individuen en bekeken ook 20 bestaande mitochondriale genomen - al de genen van een individu, in dit geval van de mitochondriën van een individu - in hun analyse.

mtDNA is het genetisch materiaal uit de mitochondriën, de energiefabriekjes van de cel die eigen DNA hebben, dat alleen via de moeder wordt overgedragen.

Die analyse leverde een verrassing op: twee individuen uit Goyet (35 en 34.000 jaar oud) en één uit het Franse La Rochette (28.000 jaar oud) behoren tot de zogenoemde haplogroep M. Een haplogroep is een groep van personen die genetisch met elkaar verwant zijn op basis van haploïde DNA, DNA waarvan maar een chromosoom per cel voorkomt, en haplogroep M is een genetisch patroon dat totaal afwezig is bij de Europeanen vandaag, maar heel vaak voorkomt bij de huidige Aziaten, de oorspronkelijke Australiërs en indianen.

"Dit eerste bewijs van haplogroep M in onze streken wijst erop dat de moderne mensen bij de uittocht uit Afrika niet alleen een route naar Azië volgden, maar ook naar Europa trokken", zegt paleontoloog Mietje Germonpré van het KBIN, een van de auteurs van de studie. Tot nog toe werd gedacht dat de moderne mens vanuit Afrika in Europa is beland via een omweg langs Azië.

Uit de mutatiesnelheid van het mtDNA van zowel haplogroep M als van N - die ook werd gevonden - konden de wetenschappers afleiden dat de oversteek van Afrika naar Eurazië tussen 50.000 en 60.000 jaar geleden plaatsvond.

De 35 genetische profielen leveren ook nieuwe gegevens op over de veranderingen binnen de Europese populatie. Het Laatste Glaciale Maximum - het ogenblik tijdens de laatste ijstijd waarop wereldwijd het meeste water als ijs was opgeslagen en de ijskappen hun grootste omvang bereikten - bleek een "flessenhals" voor de Europese menselijke populatie.

Een genetische flessenhals is een scherpe terugval in de populatie van een bepaalde soort, waarna de soort ofwel uitsterft, of zich herstelt. Als dat laatste het geval is, is dat merkbaar in het DNA omdat de genetische pool van individuen die zich kunnen voortplanten, veel kleiner is geworden.

Toen die barkoude periode aanbrak, 25 tot 19.500 jaar geleden, trokken de groepen jager-verzamelaars zich in een aantal schuiloorden terug in het zuiden van Europa. In het noorden ontbreekt voor die periode alvast elk spoor van menselijke bewoning.

Haplogroep M moet in die zuidelijke vluchtoorden uitgestorven zijn toen de groepen er sterk uitgedund werden. Toen het klimaat daarna warmer werd en de ijskap zich terugtrok, heeft de populatie - maar dan zonder groep M - zich weer over Europa verspreid.

De genetische analyses leverden nog een bijzondere vaststelling op: de Europese jager-verzamelaars zijn ongeveer 14.500 jaar geleden, tijdens een periode van klimaatopwarming gevolgd door een korte ijstijd, zo goed als volledig vervangen door een populatie met een andere moederlijke oorsprong.

Wie die andere bevolkingsgroep was, moet een studie van het kern-DNA - DNA uit de kern dat zowel via de vader als de moeder wordt doorgegeven - van prehistorische beenderresten binnenkort duidelijk maken.

De tachtigtal stukjes menselijk bot uit de grotten van Goyet werden in de jaren 1860 opgegraven door geoloog Edouard Dupont, maar kwamen pas recent aan het licht toen de Goyet-collectie van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen opnieuw onder de loep werd genomen.

"Onderzoekers uit verschillende disciplines moesten de menselijke botjes uit duizenden resten van dieren filteren", zegt paleoantropoloog Patrick Semal, hoofdconservator aan het KBIN en co-auteur van de studie.

"Door de analyse van isotopen, koolstofdatering en DNA-analyse wisten we met zekerheid dat het om moderne mensen ging en konden we ze in de tijd situeren. Dat werk levert nu resultaat op, want door de menselijke resten van Goyet krijgen we nu een beter beeld van hoe onze voorouders Europa stelselmatig hebben bevolkt. En Goyet is de enige vindplaats die fossielen van verschillende Europese bevolkingsgroepen heeft opgeleverd."

De studie is gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Current Biology.

Het fries is op 17 december vorig jaar gevonden in Mleiha in de Verenigde Arabische Emiraten door doctor Bruno Overlaet en zijn team archeologen van het Jubelparkmuseum. Enkele dagen geleden is het officieel aan de pers en de wereld voorgesteld door sjeik Sultan bin Muhammed al-Qasimi, het staatshoofd van het emiraat Sharhaj.

"Het was al onze zevende campagne in Mleiha", vertelt Overlaet aan deredactie.be. "De stad was ooit een handelscentrum en lag pal op verschillende handelsroutes naar Mesopotamië, het Westen en Indië. Met onze opgravingen proberen we jaar na jaar de chronologie van de bevolking te achterhalen."

"Dit jaar concentreerden we ons op twee graven. Die lagen vol puin, maar in één van de graven was een groot kalkblok zichtbaar. Normaal zouden we dat laten zitten, maar het was de laatste dag van de campagne dus besloten we het om te keren. Toen ontdekten we de inscriptie."

De tekst is opgesteld in het Aramees en het Oud Zuid-Arabisch en verkeert in een uitmuntende staat, zegt Overlaet. Het centrale paneel vermeldt dat het graf is gebouwd voor een functionaris in dienst van de koning van Oman en dit aan het einde van de derde eeuw voor Christus. "Het is het eerste bewijs dat het oude koninkrijk van Oman toen al bestond", zegt Overlaet. "Het oudste bewijs dat we tot nu toe hadden, dateert van de eerste eeuw na Christus."

Dat een verwijzing naar het oude koninkrijk van Oman in de Verenigde Arabisch Emiraten opduikt, hoeft niet te verbazen. "In de Oudheid behoorde het grondgebied van de huidige emiraten en dat van het noordelijke deel van het huidige Oman tot één en dezelfde cultuur."

"Deze inscriptie herschrijft de geschiedenis van het oude koninkrijk van Oman. Alles schuift twee- tot driehonderd jaar achteruit in de tijd. Het fries doet bovendien vermoeden dat Mleiha de hoofdstad van het koninkrijk was."

Op dit moment bevindt het fries zich in Sharhaj waar het wordt gereinigd en gerestaureerd. Overlaet hoopt op termijn een kopie te bemachtigen om bij ons tentoon te stellen. Eind dit jaar trekken hij en zijn team overigens opnieuw naar Mleiha voor een nieuwe campagne.