De nieuwe economie van alles

Economie verkoopt, dat weet niet alleen Paul D’Hoore. Na het schandaalsucces van Freakonomics, waarin econoom Steven Levitt een politiek incorrect verband legde tussen dalende criminaliteitscijfers en de legalisering van abortus in de VS, wordt de boekenmarkt overspoeld met populariserende werken die de economische logica achter alledaagse fenomenen blootleggen. Tim Harford, econoom en columnist voor de Financial Times, beheerst de charmante spelregels van het genre (boeiende onderwerpen, grappig geschreven, verrassende verklaringen) tot in de puntjes. In 2007 publiceerde hij de The Undercover Economist en nu verschijnt The logic of Life.

Voor zijn vorige boek haalde Harford de mosterd bij klassieke economen als Adam Smith en David Ricardo, nu is de auteur zijn licht gaan opsteken bij de zgn. neoklassieke economen, de vaders van de rationele keuzetheorie (RKT). Een theorie met een bewogen geschiedenis. De RKT is gebaseerd op de speltheorie, een wiskundig model dat na de Tweede Wereldoorlog ontsproot aan de koker van de geniale, Amerikaanse wiskundige John Von Neumann. Die ontwikkelde de speltheorie om bij het pokeren altijd met de perfecte strategie voor de pinnen te komen. Maar de ambities van ‘the best brain in the world’ (volgens Time) reikten verder dan Texas Hold’em. Hij wilde de nauwkeurigheid van de wiskunde overbrengen op de sociale wetenschappen. Op basis van Von Neumanns ideeën ontwikkelden de defensiespecialisten van de RAND corporation tijdens de Koude oorlog een nucleaire strategie, de ‘balance of terror’. Hun uitgangspunt was: de mens handelt rationeel op basis van incentieven. Vertaald in economische termen wordt dat: de mens volgt zijn eigenbelang. In navolging van Von Neumann paste John – A Beautiful Mind – Nash de speltheorie toe op de samenleving. Het resultaat was een spel met de toepasselijke naam ‘Fuck you, buddy’ dat je maar kon winnen als je bereid was je tegenspeler genadeloos te bedriegen, beloftes te breken en afspraken niet na te komen. Voor de speltheoretici was dit géén grap: alleen wanneer iedereen egoïstisch zijn gangen gaat, bereikt de samenleving spontaan stabiliteit.

Harford haalt de RKT uit het oude, normatieve en ideologisch kleedje van de speltheorie (iedereen móet rücksichtslos zijn eigenbelang najagen), maar de basispremisse blijft wel overeind, de mens handelt rationeel. Maar wat betekent dat? Kort gezegd, rationele mensen reageren op incentieven en payoffs. Als de kosten of baten van iets veranderen, veranderen mensen, bewust of onbewust hun gedrag. De veronderstelling dat mensen rationeel zijn, leidt volgens Harford tot een paar “heldere en toetsbare theorieën over de manier waarop de wereld in elkaar zit” en wijst en passant ook naar mogelijke oplossingen voor sociale kwalen. Wat de RKT nu zo geschikt maakt voor popularisering (kent u trouwens iemand die Adam Smith écht gelezen heeft?) is dat deze methode niet alleen toe te passen is op economische fenomenen, maar ook inzicht verschaft in wat jij en ik leuk en/of interessant vinden: hoe kies ik een huwelijkspartner, waarom ben ik verslaafd aan tabak, waarom stijgt de criminaliteit in mijn stad, … Stuk voor stuk kwesties die eigenlijk niemand associeert met economie. Maar incentieven moeten niet noodzakelijk van materiële of economische aard zijn (geld/inkomen), soms handelen we ook om prestige te winnen of om sociale sancties of gewetenswroeging te vermijden. We rekenen ons rijk, maar het hoeft niet altijd om geld te draaien. Zo opent er zich een heel nieuw domein van economisch onderzoek dat voorheen in handen was van criminologen, politieke wetenschappers, sociologen, … De nieuwe economie van alles is geboren en ze verdedigt een aantal stellingen die de eeltloze zielen onder ons misschien kunnen choqueren. Een voorbeeld. In 2004 verscheen in de VS een studie die uitwees dat over de laatste tien jaar het aantal jonge mensen tussen twaalf en vierentwintig jaar dat aan orale seks deed, verdubbeld was. Harford wuift de verklaring van hysterische conservatieven (moreel verval!) weg en geeft een economische verklaring voor wat sindsdien de ‘pijpepidemie’ heet: “Normale seks is duurder dan voorheen door de verspreiding van hiv/aids. Hiv verspreidt zich makkelijker door normale seks dan door orale. Veel tieners weten dat. Ze kennen waarschijnlijk ook andere seksueel overdraagbare aandoeningen die meisjes onvruchtbaar kunnen maken bij overdracht door penetratie, terwijl de symptomen bij overdracht door orale seks veel minder kunnen zijn, bijvoorbeeld een zere keel. De kosten van orale seks zijn simpelweg lager dan de kosten van normale seks.” Ongeruste ouders kunnen op beide oren slapen, dochterlief wordt niet promiscuer, ze kiest gewoon een rationeel alternatief voor riskantere seks. Of hoe dr. Harford ook een beetje dr. Phil is.

Dezelfde kosten-batenanalyse ligt ook aan de basis van de serieuzere cases in het boek. Het topsalaris van je baas bijvoorbeeld. Ceo’s verdienen dat loon waarschijnlijk, maar niet omdat zij ’s morgens het eerst op kantoor zijn en ’s avonds als laatste het licht weer uit doen. Harford bekijkt het bedrijfs- en kantoorleven als een toernooi: hoe beter jij scoort in vergelijking met je collega’s hoe minder zij krijgen en hoe meer jij wordt beloond. De prikkels die werknemers in de toernooisituatie met prestatieloon krijgen, maakt dat het voor hen even rationeel is om hun stinkende best te doen, als elkaar venijnig in de rug aan te vallen. Herken je je eigen eiland op maandagmorgen al een beetje? Maar wat nu met je baas? Harford verklaart: “Als geluk een belangrijke factor is in het bepalen wie slaagt – laten we zeggen bij mensen die in de managementconsultancy werken –, dan heb je een groot verschil nodig tussen de beloning van winnaars en verliezers om tot welke inspanning dan ook aan te sporen.” De harde, maar immer logische waarheid achter de toplonen is dus: hoe grotesker de verloning van je baas en hoe minder hij ervoor moet doen, hoe groter jouw motivatie om te werken voor een promotie tot zijn niveau.

De grote verdienste van The logic of Life is dat het een fraaie synthese is van een berg wetenschappelijke studies die tot voor kort enkel bekend waren bij geabonneerden op de ‘Quarterly Journal of Economics’. Harford snoeide in het academisch jargon tot hij een toegankelijke taal over hield en smeedde verschillende theorieën samen tot een overkoepelend verhaal over alles wat des mensen is. Toch heeft de RKT een geloofwaardigheidsprobleem. Een theorie die menselijk handelen verklaart vanuit waargenomen eigenbelang, is namelijk zo vaag dat je er alles mee kunt bewijzen. Als mensen geen geldelijk gewin najagen, dan willen ze misschien wel het prestige van hun kinderen verhogen of het welzijn van hun huisdieren verbeteren. Je kunt altijd wel rationele motieven bedenken voor waargenomen gedrag. Een kleine deuk in de ons voorgespiegelde wetenschappelijkheid van de theorie, maar laat dat het leesplezier niet bederven.

Geert Verschueren

Over het boek:

Tim Harford

The Logic of Life. Uncovering the New Economics of Everything

Random House 2008

www.timharford.com

(Deze boekbespreking verscheen eerder in Smart Business Strategies)

24-12-2008 om 00:00 geschreven door Range Life  

De toekomst is groen

Wat is warm, plat en vol? Het klinkt als het begin van een flauwe grap, maar na het lezen van Thomas Friedmans laatste boek met die titel zal de lezer het lachen toch een beetje vergaan zijn. Volgens de auteur is de aarde in groot gevaar en is er een groene revolutie op wereldschaal nodig om het tij te keren. Daar kijkt een mens niet echt meer van op en de vraag is dan ook: kan het boek overtuigen en schopt de auteur de lezer een groen geweten?

De volledige ondertitel van de originele, Engelstalige editie is Why We Need a Green Revolution – and How It Can Renew America. Het boek focust dus vooral op de Verenigde Staten, Europa komt slechts zijdelings ter sprake. Uit de Nederlandse titel kan de lezer dat niet opmaken, maar het is nochtans belangrijk. Tot zover de dienstmededelingen.

Waar gaat het boek nu over? De aarde is warm, plat en vol. Zij die een beetje vertrouwd zijn met het werk van Friedman zullen merken dat de schrijver de these van zijn vorige boek met twee predicaten heeft uitgebreid: warm en vol. Met ‘plat’ doelde Friedman op het nivelleren van het wereldwijde economische speelveld, het wegvallen van barrières en obstakels tussen landen en mensen. Het wordt ook steeds drukker op de blauwe planeet. De wereldbevolking groeit exponentieel en het ongebreideld consumptiegedrag van de middenklassen aller landen doet de vraag naar energie stijgen en vormt een bedreiging voor de biodiversiteit. Tenslotte heeft de opwarming van de aarde allerlei bizarre klimaateffecten tot gevolg. Friedman viseert vooral de grenzeloze Amerikaanse vraag naar olie. Die olieverslaving ligt aan de basis van de enorme rijkdommen van dictatoriale, moslimfundamentalistische regimes in het Midden-Oosten die bovendien ook allerlei terroristische organisaties sponsoren.

Een aantrekkelijk aspect van het boek is dat Friedman zich niet alleen inlaat met een diagnose van de problemen, maar ook een aanzet geeft tot een aantal oplossingen. ‘Consuminderen’, preekte pater Versteylen ooit, maar Friedman moet niets weten van boomknuffelaars op geitenwollen sokken. Hij ziet meer heil in een hi-tech energie-internet dat onze huishoudens en hybride wagens zal aandrijven met groene energie die automatisch in de daluren zal worden gekocht aan de laagste prijs. Of deze groene revolutie zich ooit zal doorzetten of voor altijd sci-fi zal blijven, is maar de vraag. Het elektriciteitsnetwerk in de VS is een ondoorzichtig en hermetisch kluwen van machtige bedrijven en gehaaide lobbyisten die erop uit zijn de consument zoveel mogelijk ‘vuile’ elektriciteit aan te smeren. Navrant weetje in dit verband: de Amerikaanse pet food industry geeft meer geld uit aan O&O dan de energiebedrijven. Dan blijkt dat de groene revolutie nog niet voor morgen is. Vandaar ook dat de Amerikaanse overheid een belangrijke rol heeft in het afkickprogramma van de energiejunkie die VS heet. De federale staat moet de energiemarkt sturen (via incentieven, belastingen, …) en ervoor zorgen dat consumenten minder elektriciteit gebruiken en elektriciteitscentrales energie opwekken uit milieuvriendelijkere bronnen. Friedman hoopt ook op de steun van een sterk presidentieel leiderschap – hij verwijst naar legendarische staatsmannen als Lincoln en Roosevelt. De toekomst zal uitwijzen of de eerste zwarte president van de VS ook de eerste groene zal zijn.

Ondanks een reeks van goede en genuanceerde argumenten slaagt Friedman er niet in de lezer warm te maken voor de groene geloofsbelijdenis. Dat komt omdat hij te veel uit rapporten citeert, zijn getuigen te lang aan het woord laat en zijn onhebbelijke gewoonte om voor elke problematiek een oneliner te zoeken niet onder controle heeft. Kortom: dit is een doorwrochten, scholastiek werkstuk dat beleidsmensen waarschijnlijk wel kan interesseren, maar het is niet het vuur aan de lont van de discussie over de groene revolutie. Van een auteur met drie Pulitzer-prijzen op de schoorsteenmantel mag men meer verwachten.

Geert Verschueren

Over het boek: 

Thomas L. Friedman 

HOT, FLAT, AND CROWDED. Why We Need a Green Revolution - And How It Can Renew America 

Farrar Straus Giroux 2008 

(Boekbespreking gepubliceerd in Smart Business Strategies, januari 2009, 9e jrg., nr 90)

24-12-2008 om 00:00 geschreven door Range Life