Palos

Er zijn diverse palos (schattingen lopen uiteen van 36 tot 50 verschillende!), of stijlen binnen de flamenco. Elke stijl heeft zijn eigen compás. Ze hebben dezelfde naam, bijvoorbeeld "Bulerias" is een stijl met een compás wat in 12 tellen geteld wordt. Ook is er aan een stijl bijna altijd een gevoel verbonden. Met de klassieke Alegrias wordt blijheid of vreugde uitgedrukt, met Bulerias grapjes en met Soleares eenzaamheid en somberheid. Enkele andere veelvoorkomende palos zijn Martinete, Tangos, Fandangos, Taranta en Tientos.

Sevillanas

De Sevillanas is een vrolijke parendans die in Zuid-Spanje nog veel gedanst wordt op de feria maar ook in disco’s. De dans wordt niet tot de officiële of echte flamenco gerekend, maar heeft wel elementen uit de flamenco, hoewel het dus vooral een meer traditionele of folkloristische dans is. De Sevillanas bestaat uit vier delen of coplas (=verzen). Elke copla bestaat uit 3 delen. Dit is een vast patroon, wat je altijd ziet in de Sevillanas. Zo kan het zijn dat er meerdere variaties naast elkaar bestaan en toch iedereen met elkaar kan dansen. De dans is redelijk snel (in principe in 1 cursus of workshop) te leren en ook in Nederland worden regelmatig Sevillanasavonden georganiseerd in flamencoscholen of cafés. Het is bovendien een hele leuke kennismaking met Spaanse dans en een goede voorbereiding op een flamencocursus.

Het ontstaan

De basis De muzikale basis voor wat nu flamenco is werd eigenlijk gelegd door zigeuners die rond 1400 in Andalusië aankwamen. Hun voorouders trokken lang daarvoor, waarschijnlijk al vanaf de 8e en 9e eeuw vanuit India naar het Westen. Als een groep van deze zigeuners in de Middeleeuwen in Andalusië aankomt, ontmoeten de zigeuners verwante zielen. Joodse vluchtelingen die daar verblijven en Moren (Moriscos), ook gevlucht uit hun eigen land. De zigeuners vinden in hen toehoorders voor hun muziek en ook een muzikale invloed. In dezelfde was er in Sevilla nog een bloeiende slavenhandel. Met de slaven die zo binnengebracht werden in Sevilla kwam ook het ritme mee uit Afrika en ook dit drong door in de zigeunermuziek. Enkele eeuwen lang gaar het proces van beïnvloeding door, uit de rest van Spanje maar ook uit Zuid Amerika, deels meegenomen door de nakomelingen van Spaanse immigranten die terugtrokken naar het land van hun voorouders en deels meegenomen door Spaanse zeelui uit het Caribisch gebied en landen als Argentinië, Cuba en Puerto Rico.

Tegen het einde van de achttiende eeuw en het begin van de negentiende eeuw had de zigeunermuziek een eigen vorm gekregen waarin al bijna alle elementen te vinden zijn van de huidige flamenco: rauwe zang, gitaarspel, handgeklap of castagnetten en vele dansvormen. Een van de vormen die uit die tijd stamt is de Fandango.

De naam In het begin van de negentiende eeuw wordt ook de naam flamencos voor het eerst door velen gebruikt voor deze zigeuners. Het is niet duidelijk waar deze naam precies vandaan komt, omdat er meerdere theorieën in omloop zijn. Ik zal er een aantal noemen.

Een van de verklaringen luidt, dat deze benaming is voortgekomen uit het Spaanse woord voor de flamingo-vogel: "flamenco". Misschien dacht men bij het zien van de dans en de kleding van de zigeuners aan deze vogels.

Een andere verklaring is gebaseerd op een afkomst van het woord Vlaanderen ("Flandes"). De Vlamingen zouden zich in de tijd na de tachtigjarige oorlog nogal wild en lichtzinnig hebben gedragen en deze benaming zou langzamerhand overgenomen zijn voor andere groepen mensen die zich gedurfd gedroegen en buiten de gewone maatschappij vielen, zoals de zigeuners. Uiteindelijk ver in de negentiende eeuw werd het de meest gebruikte naam voor de zigeuners.

Een derde verklaring luidt, dat het woord flamenco ontstaan is uit het samenvoegen van de Arabische woorden fellah (of: felaq) en mengu, wat samen zoiets betekent als zwervend persoon of gevluchte boer.

Naar het publiek De vroege informatie over deze zigeuners komt vooral uit reisverslagen uit die tijd. Hieruit blijkt ook dat de zigeuners vroeger vooral met hun bovenlichaam dansten. Het nu voor de flamenco zo kenmerkende voetenwerk ontstond eigenlijk pas aan het begin van de twintigste eeuw.

Voor het zover was, ontwikkelden zich eerst de zang (ook nog lange tijd alleen begeleid door handgeklap en niet gitaar) en de flamencogitaarmuziek, zo rond 1840. Daarbij gebeurde het dat de zigeuners ook langzamerhand gingen optreden voor publiek. Zo ontstonden de café cantantes, waarin vaak een bepaalde groep artiesten elke avond te zien en te horen was. De flamenco werd populair. In de café cantantes werd ondertussen protest aangetekend: de flamenco zou te commercieel worden. Rond 1910 raakten de café cantantes dan ook in verval. Wel werd door een aantal concert-organisatoren getracht de flamenco naar de theaters te halen. Dit betekende wel dat een groot publiek tevreden gehouden moest worden en zo ontstond de Opera Flamenca, opgesierde en verachte flamenco.

Daarnaast ontwikkelde zich de meer pure flamenco ook door, maar minder opvallend. De dansvorm werd verfijnd, de eerste dansscholen werden opgericht en het voetenwerk kreeg zijn plaats in de flamenco. Ook kregen de palos steeds meer hun definitieve vorm. Pas na de tweede wereldoorlog was er weer een echte opleving van de (traditionele en minder traditionele) flamenco. Er werden "tablaos" opgericht waar toeristen flamenco konden bewonderen en platen en boeken werden uitgebracht, maar ook voor de liefhebbers van de meer pure flamenco werden peñas of flamencoclubs opgericht. Ook werd er in Jerez het eerste studiecentrum opgericht dat de flamenco ging bestuderen.

Het cuadro In een flamenco-optreden zie je vaak het klassieke flamenco cuadro terug, ofwel het kwartet van zanger, gitarist, danser en palmero (doet het ritmisch klappen). Er zijn echter vele variaties op mogelijk. Andere instrumenten die je tegenwoordig veel aantreft in de flamenco zijn de basgitaar en de cajón, het houten "kistje" waar percussie mee gespeeld wordt. Van oorsprong heeft de zang eigenlijk altijd de hoogste status gehad binnen de flamenco, daarna de gitaar en de dans kwam altijd op de laatste plaats, hoewel je nu ook voorstellingen ziet waarin de dans of het gitaarspel een hoofdrol speelt. Toch heeft de zang nog altijd veel status, als zijnde de oudste vorm en het moeilijkst om te leren. Men zegt dat je dansen en gitaarspel ook op latere leeftijd nog wel kan leren, maar dat met name bij de zang de keel al vanaf heel vroege leeftijd zodanig gevormd moet zijn dat men er flamenco mee kan zingen. Zangers en zangeressen hebben vaak een heel lang artistiek leven, ook omdat ze vaak tot hoge leeftijd door zingen. Een hoge leeftijd is binnen flamenco, vooral voor de zang, vaak ook juist een voordeel, omdat de zanger of zangeres meer levenservaring heeft en zo meer heeft om over te vertellen. Maar ook als danser of danseres kan men veel langer doorgaan dan binnen bijvoorbeeld klassieke dans.

El Camarón en andere grootheden (verre van compleet..)

Een zanger die de flamenco heel populair heeft gemaakt en naar een heel groot publiek gebracht was Camarón de la Isla. Hij wordt als een van de grootste zo niet de grootste flamencozanger van de 20e eeuw gezien. Vanaf de jaren zeventig tot aan zijn vroegtijdige dood in 1992 heeft hij veel platen opgenomen, waarvan een groot aantal met de flamencogitarist Paco de Lucía. Deze laatste is nog steeds een van de grootste gitaristen van de laatste decennia. Hij had een grote invloed op de ontwikkeling van de hedendaagse flamenco en was een van de eersten die ging experimenteren met het samenspelen met jazz- en rockmuzikanten.

Enkele andere grote namen op zanggebied zijn Enrique Morente, een niet-zigeuner die het zeer ver heeft weten te schoppen in de flamenco, El Duquende, José Mercé, El Pele, El Chocolate, en Estrella Morente (dochter van!), Carmen Linares, La Macanita, La Paquera de Jerez, Mayte Martin & Remedios Amaya als vrouwelijke cantaoras.

Op gitaargebied zijn er vele oude meesters geweest, zoals Sabicas. Voor de ontwikkeling van de traditionele pure flamenco was Paco Peña heel belangrijk en enkele relatief nieuwe namen van het laatste decennium zijn Vicente Amigo en Tomatito.

En niet te vergeten de dans: ook hier zijn onmetelijk veel namen te noemen en ik laat het grootste deel ervan weg, maar enkele favorieten van mijzelf zijn Maria del Mar Moreno en Eva la Yerbabuena (of Yerbagüena op zijn Andalusisch). Andere grote namen van de laatste decennia en nu: Antonio Canales, Angelita Gomez, Merche Esmeralda, Rafaela Carrasco, Manolete, Juana Amaya, Farruquito, Rafael Campallo,Andres Marin en Cristina Hoyos.

De teksten

Naast het ritme en de muziek en de dans zijn ook de teksten van flamenco een uitingsvorm. De teksten zijn vaak oud, soms van anonieme schrijvers of dichters afkomstig maar ook vaak van bekende dichters of schrijvers , waarvan één de meest bekende is: Federico García Lorca. Hij schreef nooit met de intentie dat zijn teksten gezongen zouden worden, maar omdat zijn beleving waarschijnlijk zo goed aansloot bij die van de zigeuners gebruiken zij vaak zijn teksten.

De teksten die je in de flamenco tegenkomt zijn vaak heel divers van inhoud. Ze kunnen heel grappig en alledaags zijn of heel triest of sociaal bewogen. Wel gaan ze uiteindelijk vaak allemaal over het leven, de liefde en de dood in vele vormen. Een voorbeeld: La leyenda del tiempo (tekst Federico García Lorca) Gezongen door Camarón als Bulerías).

El sueño va sobre el tiempo

flotando como un velero

nadie puede abrir semillas

en el corazón del sueño

El tiempo va sobre el sueño

hundido hasta los cabellos

Ayer y manaña comen

oscuras flores de duelo

Sobre la misma columna

abrazados sueño y tiempo,

cruza el gemido del niño

la lengua rota del viejo

Y si el sueño finge muros

en la llanura del tiempo,

el tiempo le hace creer

que nace en aquel momento

Vertaling: De legende van de tijd: vertaling: Marlies Jansen

De droom gaat over de tijd
drijvend als een zeilboot
niemand kan zaden openen
in het hart van de droom
De tijd gaat over de droom
weggezonken tot aan zijn haren
gisteren en morgen eten
donkere bloemen van rouw
Op dezelfde pilaar
omarmen droom en tijd
kruist het gekerm van het kind
de gebroken tong van de grijsaard.
En als de droom muren veinst
in de vlakte van de tijd
Doet de tijd hem geloven
dat hij op dat moment geboren wordt.

Of een vrolijker stukje uit een Fandango:

A los racimos de uva

se parece tu querer

la frescura viene antes

la borraschera, después.

Vertaling:
Met een tros druiven
kun je jouw liefde vergelijken,
eerst verfrissen ze je
en dronken maken ze je daarna