Why should I be moral?

1.Het morele domein

Eerst en vooral ga ik er van uit dat moreel-zijn, geen definieerbare waarde in zich draagt. Het is volgens mij een misvatting om dat wat moreel is, gelijk te schakelen aan dat wat goed is. Of om het anders te zeggen, dat wat moreel is, is niet uitsluitend goed en is ook niet uitsluitend fout, maar draagt beide in zich. De reden waarom er geen sluitend antwoord kan geformuleerd worden op de vraag wat het morele inhoudt, is het feit dat iedereen een ander beeld heeft van wat goed en fout is. Iedereen heeft een ‘unieke’ morele standaard waaruit hij of zij, zijn of haar morele waardeoordelen uit afleidt. Ik maak het onderscheid tussen twee soorten waardeoordelen. De eerste soort, de grootste groep, zijn collectieve waardeoordelen. Het zijn die waardeoordelen die de meesten onder ons lijken te delen, bv. doden is verkeerd. Het zijn ook deze waardeoordelen die men overwegend kan terugvinden in wetteksten, mensenrechten en andere bronnen van wet en recht. Ze laten weinig discussie toe of er wordt toch weinig discussie rond gevoerd omdat ze over het algemeen aanvaard worden. Dit wil niet zeggen dat deze waardeoordelen absoluut zijn of meer gerechtvaardigd dan de tweede soort waardeoordelen. Die tweede soort zijn individuele waardeoordelen. Over die waardeoordelen bestaat er niet zo’n grote eensgezindheid zoals bij de eerste soort. Een voorbeeld is het debat betreffende abortus. Over deze tweede soort wordt in tegenstelling tot de eerste soort, heel vaak gedebatteerd en is een consensus vaak moeilijk bereikbaar. Toch is er in se heel weinig verschil tussen de aard van beide soorten waardeoordelen. Zeggen dat moord goed of fout is, is eenzelfde uitspraak als zeggen dat abortus goed of fout is. Waarom is het dan moeilijker om een consensus te vinden over abortus dan bij het gegeven: ‘moord’? Men kan gemakkelijk toegeven dat het vermoorden van een medeburger een weinig morele daad is. Dat moorden dus ‘fout’ is, wordt algemeen aanvaard. Als het over abortus gaat, is dat een stuk moeilijker. Waarom is dat moeilijker? Twee redenen. 1) Een mogelijke verklaring is dat ‘moord’ vaker aan bod komt in onze opvoeding en ook ons in milieu^[1], dan abortus. Al van in de kindertijd wordt de meesten onder ons duidelijk gemaakt dat moorden ‘verkeerd’ is. En dus de morele connotatie ‘fout’ wordt toegewezen. Het maakt al vanaf onze kindertijd deel uit van onze leefwereld omdat we er mee geconfronteerd worden door de media. Het aantal abortusgevallen in een episode van, zeg maar, de Power Rangers, is aanzienlijk kleiner dan het aantal ‘moorden’ in diezelfde aflevering.^[2]  Een onderwerp als abortus komt pas op een later moment in onze ontwikkeling aan bod. Als kind wordt je geacht te weten dat moorden fout is, maar om een waardeoordeel over abortus wordt je niet gevraagd. Mede omdat er een taboe heerst rond het onderwerp en dit dus pas op latere leeftijd duidelijk wordt. 2) In de drang van de mens om van alles een zwart-wit-voorstelling te maken wordt ook het morele domein opgevat. Er zijn maar twee begrippen waarin het morele wordt gedefinieerd, namelijk ‘goed’ en ‘fout’. Er is geen ruimte voor enige nuancering en daar schuilt nu eenmaal het probleem van de tweede soort waardeoordelen. Het vermoorden van een medemens wordt ongetwijfeld gelabeld als zijnde ‘fout’. Het past perfect in de zwart-wit-voorstelling van het morele domein. Het voorbeeld van abortus daarentegen lijkt pro’s en contra’s te bezitten en vraagt juist wel om een meer genuanceerde indeling van het morele domein. Hier volstaan termen als ‘goed’ en ‘fout’ nu eenmaal niet. Het lijkt er dus op dat als we het morele domein willen kennen en bezitten we eerst en vooral een nieuw begrippenkader moeten zoeken om het domein in te bepalen.

Hier heb ik zopas aangetoond waarom het volgens mij zo moeilijk is om een consensus te bereiken over wat het morele is. Maar daardoor hebben we nog een antwoord op de hoofdvraag van dit schrijven. Toch is de vorige uiteenzetting niet nutteloos geweest. De vraag ‘why should I be moral’, impliceert dat we ook weten wat het morele is. En zoals ik zopas heb aangetoond is dit al vraagstuk op zich.

2.Het morele samenleven

De vraag ‘Why should I be moral?’, lijkt de mogelijkheid van een keuze in te houden. Men kan er bewust voor kiezen het al dan niet te zijn. Wetende dat het morele vaak wordt vereenzelvigd met het goede, betekent dit dus dat men er bewust voor kan kiezen het goede of het foute te doen. In deze zin kan de vraag ook als volgt gesteld worden: Why should I do the right thing? En zoals ik in het voorgaande stuk heb aangetoond mogen we deze redering niet maken. Aangezien ieder individu een verschillend idee heeft over wat het morele is, heeft iedereen dus ook een andere manier om dit tot uiting te brengen. Nogmaals, de morele standaard waar ieder van ons zijn gedrag uit afleidt, verschilt van persoon tot persoon. Bijgevolg kan dit ook geen bewuste keuze zijn om zich moreel te gedragen omdat het morele zich niet laat definiëren in termen van goed en fout. Iedereen gedraagt zich ‘automatisch’ moreel naar zijn eigen morele standaard. Een voorbeeld, een werkloze die dagelijks met de handen in de haren zit omwille van het feit dat hij financiële problemen heeft ziet dat anderen rondom hem er warmpjes bij zitten en zich alles kunnen veroorloven. Hij beschouwt dit als een vorm van oneerlijkheid en vindt dat hij het recht heeft af en toe iets te stelen in de supermarkt. Wetende dat de supermarkt zijn gestolen goederen toch verrekend in de prijs van zijn waren, heeft hij hiermee geen enkel probleem. Volgens zijn morele standaard is het dus gepermitteerd om dit misdrijf te plegen. Nochtans weet hij dat het stelen van goederen verboden is en er een strafmaat aan verbonden is. Toch heeft geen spijt of berouw van zijn daden omdat hij zichzelf als slachtoffer van onrechtvaardigheid beschouwt.

De vraag is dan, handelt deze persoon moreel? Het antwoord is ambigu. Volgens zijn individuele waardeoordelen wel, maar volgens de collectieve morele waardeoordelen niet. Eigenlijk maakt hij een keuze tussen het goede voor zichzelf als individu en het goede dat geldt voor de volledige samenleving. Deze twee domeinen zullen vaak botsen.^[3] Uit wat volgt zal blijken dat het onderscheid niet altijd evident is en dat het uitbouwen van het geheel van collectieve waardeoordelen bevorderlijk is voor het samenleven an sich.

Waarom die collectieve waardeoordelen zo belangrijk zijn is heel simpel te verklaren. Het morele domein is steeds ook het domein van ik en de ander, dus van ‘wij’. Een individu dat zich in een vacuüm bevindt zal geen plichtmatige gevoelens ervaren die we bestempelen als moreel gedrag. Het lijkt zich alleen maar voor te doen wanneer er ook een andere is waar we hoe dan ook rekening mee houden. Moreel gedrag uit zich niet in het ‘ik’ en ook niet in ‘de andere’, maar ontstaat telkenmale uit de wisselwerking tussen die twee. Concreet kan ik dus stellen dat wanneer iemand zich moreel gedraagt hij dit doet met betrekking tot de ander. Zelfs wanneer hij geen interesse toont voor het welzijn van de ander is er nog steeds sprake van moreel handelen. Bijvoorbeeld wanneer iemand een bedelaar opmerkt. Zonder iets te zeggen verzoekt de bedelaar iets aan de passant. Hoewel hij dit opmerkt loopt hij er rakelings voorbij. Dan is zijn niet-handelen ook moreel handelen. Indien er geen bedelaar had gezeten had hij ook geen keuze moeten maken tussen wel en niet handelen en bijgevolg ook geen morele keuze moeten maken. Moreel-zijn heeft dus altijd betrekking op de andere. Merk op dat ook het ‘zijn’ waarvan sprake in de vraag hier aan bod komt. Zoals ik zopas heb aangetoond kan je ook door niet te handelen, moreel zijn. Het is dan ook “Why should I ‘be’ moral?” en niet “Why should I ‘act’ moral?”. Het is een zijnstoestand en niet een handeling. Hoewel een handeling er veelal uit volgt, is het niet verreist.

Nu zitten we nog verveeld met het onderscheid tussen individuele en collectieve waardeoordelen. Indien men handelt volgens de collectieve waardeoordelen ontstaat er een grotere sociale cohesie, die naar mijn mening toch wel gewenst is. Het feit dat er ook individuele waardeoordelen bestaan hoeft helemaal niets negatiefs te zijn. Als we een grotere sociale cohesie wensen, willen we dus automatisch gedrag dat in harmonie is met de ander, dat dus het samenleven gemakkelijker maakt. We moeten dus de groep van individuele waardeoordelen trachten om te zetten in collectieve. Zo wordt de groep collectieve waardeoordelen groter en dus ook het samenleven beter. Dit betekent niet dat de groep individuele waardeoordelen in aantal zal afnemen. Er worden immers steeds nieuwe individuele waardeoordelen gegenereerd doordat zich steeds nieuwe maatschappelijke problemen voordoen (denk bijvoorbeeld terug aan abortus).Het is dus niet zomaar een actie maar een proces dat zijn doel niet bereikt maar nadert.

De nood om de collectieve waardeoordelen vast te leggen in wet en recht komt voort uit het samenleven zelf. Doordat de sociale dichtheid steeds groter wordt en dus de te delen oppervlakte steeds kleiner, wordt de noodzaak om duidelijke collectieve morele waardeoordelen steeds groter. Ons handelen heeft ook steeds meer effect op het welzijn van anderen. Zelfs van anderen die we niet kennen of zelfs op een ander continent woonachtig zijn. Het gebied waarop de effecten van ons morele-zijn werkzaam zijn, wordt steeds groter. Daar waar onze naasten eens uit onze directe omgeving bestonden, valt nu de voltallige mensheid onder deze categorie.

Moge het nu al duidelijk zijn, we zijn slechts moreel met betrekking tot de ander. Toch betekent het concreet dat we altijd moreel zijn omdat we nu eenmaal allemaal onderdeel zijn van sociale structuren en continu geconfronteerd worden met de ander. Zelfs wanneer iemand een geïsoleerd bestaan zou leiden op eiland, dan nog zou deze persoon moreel zijn want zijn acties zullen nog steeds betrekking hebben op de ander. Hij is namelijk geboren. Dat impliceert dus ook dat hij met minstens één persoon contact heeft gehad en door te emigreren naar een eiland het contact met deze persoon heeft verbroken. En zelfs al was hij uit het niets gedropt op dat eiland dan nog zou deze persoon moreel zijn omdat hij leeft op deze wereld en al wat hier leeft beïnvloedt ook een ander. Slechts wie in een vacuüm van tijd en ruimte bestaat heeft geen kans om moreel te zijn. Mede doordat zijn ‘zijn’  en dus ook zijn kans tot handelen, sowieso uiterst beperkt is.

3. Besluit

Het antwoord op de vraag ‘Why should I be moral?’ wordt voorafgegaan door het vinden van een consensus omtrent wat het morele inhoudt. Het enige wat ik nu kan zeggen is dat het steeds betrekking heeft op de ander. Niet alleen op de ander, maar ook op jezelf. Het morele domein situeert zich dus in de dialoog tussen ik en de ander. Ook de instrumenten die we hanteren om het morele te bepalen vergt nog uitdieping. Het labelen met ‘goed’ en ‘fout’ volstaat niet.

De tijd dat enkele vrije Atheners de tijd hadden om zich van het ene bacchanaal naar het andere te slepen is reeds lang voorbij en een ethiek die iedereen insluit is een noodzaak geworden. Het insluiten van de voltallige mensheid ligt vooreerst in het uitbreiden van die collectieve waardeoordelen die ook tot ver buiten de landsgrenzen moet worden bewerkstelligt, maar hoofdzakelijk in het terugdringen van individuele waardeoordelen ten voordele van die collectieve.  Hierbij wil ik nogmaals concluderen dat dit geen doel is dat men werkelijk kan bereiken, maar dat het streven naar dat doel minstens even belangrijk is.

07-02-2010 om 14:35 geschreven door Jozef  

07-02-2010 om 14:24 geschreven door Jozef