Van Gogh spreekt over dit doek in een brief die hij in het Frans richtte aan zijn broer Theo, die te Parijs verbleef : "... revenu ici je me suis mis au travail - le pinceau pourtant me tombant presque des mains - et, sachant bien ce que je voulais, j'ai encore depuis peint trois grandes toiles. Ce sont d'immenses étendues de blés sous des ciels troublés et je ne me suis pas gêné pour chercher à exprimer de la tristesse, de la solitude extrême." (Correspondance complète de Vincent van Gogh, Gallimard/Grasset, Paris, 1960) Na de voltooiing van dat werk heeft de kunstenaar met een pistool een vroegtijdig einde aan zijn leven gemaakt. Als men dat weet, kijkt men als toeschouwer beslist met 'andere ogen' naar het doek. Van Gogh was één van de grote vernieuwers van de schilderkunst die met de traditie van de plastische kunsten sedert de renaissance heeft gebroken. Bewust wijkt hij af van het natuurbeeld terwille van de symbolische uitdrukkingswaarde. Hierdoor is hij één van de grondleggers van het 'expressionisme'. 2. De muziek
Componist Hector Berlioz (1803-1869) en de Ierse actrice Harriet Smithson
De jonge Berlioz was grotendeels door zijn vader opgevoed : hij had van hem onderwijs gekregen in talen, literatuurgeschiedenis, aardrijkskunde en zelfs muziek. De jongen speelde thuis gitaar en dwarsfluit. In de bibliotheek van zijn vader vond hij voldoende passionerende stof. Eigenlijk was Berlioz een autodidact. Dat verklaart zijn afwijzende houding op muzikaal gebied t.o.v. klassieke en traditionele systemen. In 1829 werd hij na het zien van een opvoering van Shakespeare's 'Hamlet' verliefd op de actrice die de rol van Ophelia vertolkte, Harriet Smithson.
Harriet Smithson in de rol van 'Ophelia'
Om de aandacht van de actrice te trekken en haar hart te winnen besluit hij iets buitengewoons te doen. Hij componeert de aan haar opgedragen 'Symphonie Fantastique' en nodigt haar uit op de 'première'. Hoewel gecharmeerd door die speciale attentie zoekt zij niet dadelijk toenadering tot de componist. Het zal na nog heel wat avonturen duren tot in 1832 vooraleer Berlioz officieel aan haar voorgesteld wordt. Ze trouwen met elkaar in 1833. Het huwelijk hield niet stand.
Structuur van de symfonie : compositie in 5 delen; in elk deel komt eenzelfde thema voor, dat Berlioz zijn 'idée fixe' noemde, die de geliefde symboliseert. - deel 1 : dromerijen (typisch romantisch) - deel 2 : balscène - deel 3 : landelijk tafereel Delen 4 en 5 worden door middel van de droom aan de eerste drie verbonden : de minnaar wordt afgewezen en tracht zelfmoord te plegen door middel van opium. Hij wordt tijdig gered, maar tijdens zijn verdoving heeft hij twee dromen : - deel 4 : de mars naar het schavot. De kunstenaar droomt dat hij zijn geliefde heeft vermoord en ter dood veroordeeld is. Het eerste thema verbeeldt het gerechtelijk apparaat, terwijl het tweede de eigenlijke mars verklankt. Even vóór de fatale bijlslag denkt de veroordeelde nog even aan zijn geliefde : we horen de klarinet op klagende toon de 'idée fixe' vertolken. Tromgeroffel en nog enkele krachtige akkoorden schilderen de ontzetting van het publiek :
Van dat vierde deel kan men hieronder naar een fraaie uitvoering kijken en luisteren door het Nationaal Orkest van Frankrijk o.l.v. Leonard Bernstein :
- deel 5 : de Sabbatnacht; een troep afschuwelijke schimmen, heksen en monsters van alle slag komen, samen met de geliefde ('idée fixe' gespeeld door de kleine klarinet), dansen rondom het onthoofde lijk van de kunstenaar. De duivelse geesten parodiëren onbeschaamd het 'dies irae' uit de 'Dodenmis', begeleid door het gelui van de doodsklokken. Daarna begint de Sabbatronde en het hoogtepunt wordt bereikt, wanneer Sabbatronde en 'dies irae' contrapuntisch uitbarsten in een indrukwekkend vuurwerk van klank en ritme. Als men dat alles weet, luistert men beslist met een 'ander oor' naar het werk.
Muziek zoals hierboven beschreven, wordt 'programmamuziek' genoemd. Berlioz liet inderdaad vlak vóór de première 'programma's' uitdelen, waarin bedoeling en betekenis van de symfonische delen werden kenbaar gemaakt. Zonder die informatie is het inderdaad onmogelijk de literaire inhoud van de muziek te ontcijferen. Maar niet alle componisten van programmamuziek doen dat zo uitvoerig als Berlioz. Claude Debussy (1862-1918) bijvoorbeeld noemt deel 3 van zijn 'symfonische schetsen' over 'De Zee' : 'Dialogue du vent et de la mer', en dat moet dan voldoende zijn voor de luisteraar om de betekenis van de klanken te decoderen. In het symfonisch gedicht 'Daphnis et Chloé' van Maurice Ravel (1875-1937) moet de eerste beweging ('Lent') een zonsopgang ('Lever du jour') verzinnebeelden. Als men dat bij het beluisteren vooraf weet, kan men zich dat inderdaad goed voorstellen en zelfs het ochtendgezang van de vogels herkennen :
Door studenten uit Lesbos geanimeerde beelden van een lithografie van Marc Chagall
3. De architectuur
Paestum (Zuid-Italië), Neptunustempel, ca. 450 v. C.
De lange horizontale lijnen van de tempel zien er volmaakt recht uit, maar ze zijn het niet. "Le curvature degli orizontali" noemen de Italianen de indruk van 'door te zakken', die lange lijnen wekken, als ze van op afstand worden bekeken. Daarom zorgde de architect ervoor dat de tempel enigszins 'krom' werd gebouwd om er rechtlijnig uit te zien. Die 'wetenschap' beïnvloedt onze waarneming niet, we blijven de tempel recht zien.
