Inleiding

Het Centrum voor Europese Cultuur werd in december 1993 opgericht onder auspiciën van de Koninklijke Academie van België, in de overtuiging dat het Europese eenmakingsproces te exclusief financieel en economisch verloopt en te weinig oog heeft voor de culturele bijdrage van Europa in de wereld. Het CEC is een wetenschappelijk centrum en wil projecten steunen, colloquia en lezingen organiseren, en publicaties verzorgen die de culturele dimensie van Europa belichten.
Van bij het begin werd het begrip cultuur in zijn ruimste zin opgevat. Cultuur werd gezien als het systeem, het samenhangend geheel van rechtspleging, normen, gebruiken en gewoonten, omgangsvormen, instellingen enzovoort, waarmee en waarin samenlevingen de menselijke geest in staat stellen zich te ontwikkelen en resultaten voort te brengen. Deze visie is ontegensprekelijk verbonden met de structuur van de Academie zelf, die de natuur- en de geesteswetenschappen samen met de kunsten - kortom alle cultuuruitingen - verenigt.
Het is dan zonder meer logisch dat het CEC, als bijzondere Commissie van de Academie, is samengesteld uit leden van de drie Klassen van de Academie, onder wie prof. dr. Mark Eyskens werd voorgesteld als voorzitter. Een woordje over de twee begrippen 'cultuur' en 'Europa' is wellicht niet overbodig. Beide hebben tegelijkertijd zeer uitgebreide maar tevens al te dikwijls vage of uiteenlopende betekenissen. In een laatste woordje komt de verhouding aan bod tussen Europa en de rest van de wereld.
 
Cultuur

Een definitie van cultuur werd reeds hoger aangehaald. Doelbewust wordt geopteerd voor een universele, antropologische definitie, waardoor het CEC zich niet al te Eurocentrisch opstelt. Door cultuur globaal te beschouwen als het geheel van de ontwikkelingen en voortbrengselen van de menselijke geest, moeten de bijdragen die het CEC via welke weg ook levert, handelen over Wetenschappen en Kunsten, Geschiedenis, Religie en Filosofie, Politieke, Sociale en Economische gewoonten en opvattingen. Omdat dit pakket wel heel uiteenlopend kan zijn, omdat het zonder meer allesomvattend is, bestaat de dreiging dat het CEC zou ontsporen in het oeverloze.
Daarom wordt geprobeerd de bijdragen te concentreren rond bepaalde thema's. Vaak gebeurde dit door te werken rond bepaalde landen, maar gaandeweg bleek het nodig onderzoekers te verenigen rond bepaalde themata, met als surplus de mogelijkheid tot debat. Het thema " bijdrage van land x aan de Europese cultuur " is inderdaad te algemeen om betekenisvol te kunnen overkomen. Er is immers een gebrek aan context waarbinnen de bijdragen van nut kunnen zijn. Het CEC zal dan ook voortdurend streven naar hogere verbanden, zodat via de debatten interdisciplinaire resultaten worden bereikt en medegedeeld. Dit is uiteraard van het allergrootste belang voor de colloquia.
 
Europa

De Europese dimensie is misschien nog wel moeilijker te omschrijven. Wat moeten we verstaan onder Europa ? Niet de Europese Gemeenschap op zich, noch het zich uitbreidende samenwerkingsgebied (de optie-staten), maar liefst heel Europa.
Indien we de hierboven omschreven cultuurdefinitie hanteren, dan is het moeilijk om Europa te beperken tot het werelddeel. Zowel in geschiedenis, religie en filosofie zijn er fundamenten die reiken tot buiten de geografische grenzen van Europa. De wortels van de Europese cultuur liggen in het midden oosten, zowel het begin van het filosofische denken, de religie als de geschiedenis. Welke bijdrage leverde, naast het Christendom, het Joodse volk wel niet aan de Europese wetenschappen en cultuur ?
Ook het politieke begrip Europa is een erfenis van lang geleden. Het ontstond in de Romeinse tijd rond het " Mare nostrum " of de Middellandse Zee. Na de val van het Romeinse Rijk is de geschiedenis van Europa er een van vijftienhonderd jaar lang streven naar het herstel van het antieke wereldrijk, dat op zijn beurt voor minstens de helft van zijn territorium in Afrika en Klein-Azië gelegen was, terwijl grote delen van Europa er geen deel aan hebben gehad.
Anderzijds heeft Europa zijn cultuuruitingen geëxporteerd over de hele wereld. Tot aan de eerste wereldoorlog golden de Europese realisaties als norm voor de rest van de wereld. Europa zien we dan ook liever niet als een geografisch begrip, maar als het geheel waarbinnen de diverse cultuuruitingen die onder de noemer Europees vallen, hun samenhang vinden.
Die samenhang vinden we traditioneel samengevat in de drie pijlers van de Europese beschaving : de Joods-Christelijke traditie, de Renaissance en de Verlichting. De eerste bepaalt de schepping als een teleologisch fenomeen waarbij enerzijds de wetten van de Pentateuch en anderzijds de Bergrede vademecums zijn naar het ultieme doel (het transcendente), de tweede legt het accent op het individu en zijn mogelijkheden, met als doel de zelfstandige ontwikkeling en het persoonlijk onderzoek (het individuele), de derde wil de resultaten van het gehele onderzoek ten dienste stellen van de samenleving, een gedachte die onder meer geconcretiseerd werd in de Industriële Revoluties (het collectieve). Daar doorheen zit een dualisme, dat zo kenmerkend is voor de Europese beschaving, namelijk de tweespalt tussen individu en samenleving, het kiezen tussen Humanitas en Societas. Dit laatste is een ethische aangelegenheid, die vaak gevoed wordt door idealisme, vaak noodlottig streven of overmoed, wat kan verklaren waarom de Europese geschiedenis vaak zoveel mislukkingen heeft gekend en zo bloederig is verlopen. Aan het einde van de 20ste eeuw is Europa op dat vlak een gelouterde beschaving.
 
Europese integratie en mondialisering

Bovendien heeft Europa haar cultuur met militaire en politieke middelen aan de rest van de wereld opgedrongen. Niet alleen de grote nationale staten, maar ook de kleine mogendheden, hebben zich tot een recent verleden gelieerd met grote overzeese gebieden : Frankrijk met Afrika, Zuidoost-Azië, de Antillen en Polynesië, Engeland met West-, Zuid- en Oost-Afrika, Bengalen, Oceanië en Noord-Amerika, Nederland met Oost- en West-Indië, Portugal met Brazilië en de Afrikaanse kusten, Spanje met de rest van Centraal- en Zuid-Amerika en de Filippijnen, Rusland met Azië, België met Midden-Afrika. Het zou ons te ver voeren hier het hele koloniale imperium van Europa te beschrijven. De Europese cultuur bekijken zonder daarmee rekening te houden, zou echter een grove vergissing zijn. De machtsverhoudingen zijn inmiddels gewijzigd. De uitwisseling tussen de Europese staten en de vroegere overzeese koloniën is al lang geen eenrichtingsverkeer meer. De Europese grootsteden Londen, Parijs, Madrid, Amsterdam en Brussel worden hoe langer hoe meer bevolkt door een gekleurde populatie afkomstig uit de voormalige dominions. De carrières van die nieuwe Europeanen in bedrijven, aan universiteiten en in de politiek dragen bij tot een nieuwe Europese cultuur.
Daartegenover hebben de Europeanen zich ook massaal verspreid over de overzeese gebieden, en het uitzicht bepaald van enkele van de meest geavanceerde economieën, zoals de VS en Canada, Zuid-Afrika, Australië en Nieuw-Zeeland. Zij hebben ook mee gestalte gegeven aan een aantal mengculturen, waarvan de Hispano-Amerikaanse cultuur in Zuid- en Midden-Amerika en de Braziliaanse de belangrijkste zijn. Hoe omstreden het kolonialisme ook is geweest, het kan niet ontkend worden dat de Europese mogendheden daarmee én hun talen én bepaalde onderdelen van hun cultuur, waaronder de verschillende godsdiensten, hebben doen uitstijgen boven alle andere uit.
Het Europa van de 20ste eeuw heeft het uitzicht van een lappendeken. Het is het Europa van de verscheidenheid, bijvoorbeeld in de taalgroepen, Germaans, Romaans en Slavisch, met elk nog onderverdelingen en vaak zeer particuliere regio's. Er is het zeer eigene, welvarende Skandinavië, naast het merkwaardige Finland. Er is de blijvende invloed van de Ottomanen op het Europese vasteland (Istanboel is momenteel de grootste stad in een Europees land) en de smeltkroes van de Balkan. Er is de Slavische gemeenschap, die zich vanaf de Pindus tot de Oeral als erfgenaam beschouwt van de Grieks-Orthodoxe beschaving. Er zijn de minderheden met alle problemen van dien : Basken, Noord-Ieren, Lappen, Corsikanen, Vlamingen en Walen... Europa is geenszins af.
Die verscheidenheid is dan vaak ook een gevolg van verscheurdheid door de zovele oorlogen voor godsdienst, politieke ideeën of omwille van economische motieven. Zo ontstonden door de opeenvolgende verdragen de Moderne staten. In de 19de eeuw kwam er de industrialisatie, waarbij Europa gaandeweg zijn eerste rangsrol verloor. Betekenisvol blijft echter de tweedeling van Berlijn vanaf 1945, die tevens de opsplitsing van Duitsland, van Europa en uiteindelijk van de hele wereld in een Communistisch en een zogenaamd Vrij gedeelte betekende.
Sinds 1945 ondernam men pogingen tot Europese samenwerking, eerst met 6, dan met 9, 12 en 15 staten, ieder met de wens voor een maximum aan behoud van eigenheid, maar met de hoop op voordelen die een gemeenschappelijke markt kon bieden. De reflex tot behoud van de eigenheid was er voornamelijk een van culturele aard. De gemeenschappelijke markt was voornamelijk een economische prioriteit. In 1989 vond echter de desintegratie plaats van het IJzeren Gordijn. Sindsdien moet Europa opnieuw leren leven met zichzelf. Oude cultuursteden als Praag, Boedapest en Warschau leken wel eindeloos onbereikbaar voor de Europeaan uit West-Europa. Nu dienen ze zich aan als nieuwe partners, men doet er nieuwe investeringen, men organiseert culturele interacties en men zoekt er nieuwe reisbestemmingen. Omgekeerd is de uitwisseling veel moeilijker. Het Europa van rond de mileniumwisseling, is er een van een stagnerende welvaart in het westen en een tergende armoede ten oosten van de vroegere politieke grenslijn.
Door het verdwijnen van deze grens, staat de Europese integratie plots een stap achter de evoluerende werkelijkheid : vanaf de eerste blik over het IJzeren gordijn hebben we als het ware ineens een doorzicht tot in Vladivostok, terwijl de Oost- en Midden-Europeanen via de diverse Europese staten plots zicht krijgen op de hele wereld, vaak via het Angelsaksische kanaal met Noord-Amerika, maar evengoed is het mogelijk wereldwijd te corresponderen via Iberië, Frankrijk, Duitsland, Italië en Skandinavië.
Dit proces van mondialisering is blijkbaar niet ontgroeid aan het koloniale verleden. Zuid-Amerika is nog steeds het best toegankelijk via Spanje en Portugal, Noord-Amerika via Engeland. Voor midden Afrika hebben de Belgen nog steeds een voorsprong op anderen, en de Fransen zijn niettegenstaande alle moeilijkheden die er geweest zijn, nog steeds gewoon zich te richten op de overzijde van de Middellandse Zee. Elk Centrum voor Europese Cultuur dient deze werkelijkheid voor ogen te houden. Alle voormalige Europese overzeese gebieden hebben belangrijke bijdragen geleverd aan de literatuur van het moederland. Alle Europese landen hebben gespecialiseerde onderzoekscentra voor de gebieden die ze hebben gekolonialiseerd. Godsdiensten verbinden Engeland en Canada, Frankrijk en Afrika, Spanje en Zuid-Amerika hechter, dan bijvoorbeeld Skandinavië met Italië of Griekenland, laat staan Moskou met Madrid.
Deelnemen aan de mondialisering moet gepaard gaan met Europese integratie. Alleen doordat Europeanen elkaars verschillen leren kennen en elkaar gaan appreciëren, bestaat er een reële kans op een goed contact onder elkaar. Pas vanaf dan kunnen de Europese staten die geen koloniaal verleden hebben, een optimaal contact realiseren met overzeese culturen. Voor Duitsland, Skandinavië en de Slavische wereld is dit zonder meer van groot belang. Maar ook niet-Europeanen kunnen er voordeel uithalen langs Europa om te gaan. Zo Japan bijvoorbeeld wil investeren in Chili, moet het onvermijdelijk een beroep doen op het Spaans, voor Afrika is dat doorgaans het Frans, voor Oceanië en Noord-Amerika het Engels. Op wereldvlak spreekt meer dan 1 wereldburger op 2 een Europese taal. Vanuit de verste uithoeken neemt ieder van hen deel aan de Europese cultuur. Indien Europa nog een rol wil spelen in de wereld, dan ligt de roeping in die richting : een wereldforum voor interactie en communicatie. Op dat terrein zal de cultuur naast de economie geen tweede rangsactiviteit meer zijn, maar wordt zij primordiaal.