NOG MEER CIJFERS

Bijna een half miljoen mensen (499 954 uitkeringsgerechtigde volledig werklozen in '95) of 14,1 % van de (potentieel) actieve bevolking zijn in ons land werkloos. Het is algemeen geweten dat dat zelfs nog een serieuze onderschatting is, omdat een hele reeks categorieën (o.a. ook de deeltijds werklozen, de ouderen, geschorsten enz.) niet in dat cijfer vervat zijn. Wanneer we die wel meerekenen, komen we aan meer dan een miljoen mensen die geen volwaardige arbeidsplaats bekleden (1 049 002 in juni '96, dus bijna 30 % van de (potentieel) actieve bevolking) (Vranken e.a., 1996, p. 101).

Een belangrijk deel van hen zijn 'langdurig werkloos', wat meestal wil zeggen dat ze vrijwel zeker nooit meer werk zullen vinden. De recente grote fabriekssluitingen vestigden onze aandacht onlangs nog op het feit dat het hier om een structureel probleem gaat (zie verder). Belangrijk daarbij is dat huishoudens met een werkloos gezinshoofd gemiddeld een risico op armoede lopen dat tienmaal groter is dan huishoudens met een werkend gezinshoofd (Vranken e.a., 1996, p. 55).

45 % van de kinderen uit gezinnen waarvan het gezinshoofd werkloos is, worden met armoede geconfronteerd. Voor 36 % van de kinderen van ongeschoolde arbeiders geldt hetzelfde. Eén kind op de twaalf moet in dit land in armoede opgroeien. Volgens een recente studie van Kind en Gezin betreft het in Vlaanderen bijna 4 % van de kinderen. Van de 65 000 kinderen die jaarlijks in Vlaanderen geboren worden, zijn er dus zo'n 2 200 meteen kansarm (Verhegge e.a. 1995, p. 6). Volgens andere bronnen gaat het zelfs - afhan-kelijk van de criteria - over 8,3 % van de kinderen.

België is zeker geen uitzondering. Uit het verslag van de VN-Organisatie voor Handel en Ontwikkeling (UNCTAD) blijkt dat bijna overal in de wereld het aandeel van de rijkste 20 % van de bevolking in het nationaal inkomen gegroeid is. De loonverschillen tussen geschoolden en ongeschoolden worden groter (De Standaard, 16.09.1997). In vergelijking met vele andere landen scoort België zelfs niet eens zo slecht wat de ongelijkheid betreft. Dat het elders nog slechter is, mag echter geen reden zijn om de ogen te sluiten voor de onrechtvaardigheden 'voor de eigen deur'.

Kansarme kinderen vindt men terug in elke gemeente, misschien wel in elke klas. Toch ziet men anderzijds een duidelijke concentratie in de grote steden en in andere kansarme gemeenten. Volgens een recent rapport van prof. Kesteloot van het Georgrafisch Instituut van de KU Leuven telt Vlaanderen 128 achtergestelde buurten, met 218 000 inwoners, en zijn er daarnaast in Brussel alleen niet minder dan 178 achtergestelde buurten, met 343 000 inwoners (Kesteloot e.a. 1996).

Die concentratie kan een verklaring bieden voor het feit dat velen onder ons zich amper bewust zijn van die tweedeling in onze maatschappij. Een andere reden is, dat wij allen (PMS-medewerkers, onderwijzend personeel ...) de facto tot de middenklasse behoren en dus in ons persoonlijk leven vaak weinig in contact komen met kansarmen. Het fenomeen dreigt op die manier uit het gezichtsveld te verdwijnen - en ook dat is een element van de 'kansarmoedecirkel' (zie p. ???).

KENMERKEN VAN KANSARMOEDE

Kansarmoede valt niet volledig samen met armoede. We spreken van kansarmoede als er zich een cumulatie voordoet van risicofactoren (problemen) zoals: een laag inkomen, een laag opleidingsniveau bij de ouders, verpauperde woonomstandigheden, psychische problemen in het gezin, relatieproblemen, werkloosheid, een groot aantal kinderen (!), verslavingsproblemen, problemen met het gerecht, zwakke gezondheid, stressvolle levensgebeurtenissen, onhandige opvoedingsgewoonten ...
Het is echter duidelijk dat die problemen niet onafhankelijk zijn van elkaar en dat het één vaak het ander met zich meebrengt. Daarbij vormt een laag inkomen ongetwijfeld een van de meest doorslaggevende factoren. Om oeverloze discussies te voorkomen over wie er nog allemaal onvoldoende kansen en behoefte aan zorg heeft, zou men wellicht beter de term lage socio-economische status (SES) gebruiken.

Een ander kenmerk van kansarmoede dat ermee samenhangt, is het feit dat de betrokkenen in een kringloop terechtkomen, vaak ook van generatie tot generatie. Men geraakt niet op eigen houtje uit die cirkel. In dit verband moet men wel een onderscheidt maken tussen bestaansonzekeren, nieuwe armen en generatiearmen. De eerste groep kan nog niet echt als kansarm beschouwd worden, maar zit wel in de gevarenzone. De nieuwe armen zijn wel degelijk gemarginaliseerd, maar dat gebeurde vrij recentelijk, door bepaalde gebeurtenissen zoals werkeloosheid, echtscheiding, overlijden ... De generatiearmen ten slotte zitten sinds lang in de genoemde armoedecirkel.

Een belangrijk deel van de kansarmen zijn migranten. Die twee groepen vallen echter niet volledig samen: heel wat kansarmen zijn autochtoon en heel wat allochtonen zijn niet kansarm. Belangrijk daarbij is dat vele migranten beschouwd kunnen worden als nieuwe armen en dat velen het potentieel bezitten (het culturele en sociale kapitaal) om niet in de 'cirkel' terecht te komen. Indien deze groep echter niet goed wordt opgevangen, is het gevaar groot dat ze toch bij de groep van generatiearmen zullen komen. Het zal dus - net als voor de nieuwe armen en de groep bestaansonzekeren - in grote mate van het beleid en van de concrete opvang afhangen, of die groepen een bijdrage zullen kunnen leveren aan de maatschappelijke opbouw, dan wel er ten laste van komen.

OORZAKEN

Met prof. Vranken onderscheiden we vier manieren om naar armoede te kijken.

1 Sommigen leggen de schuld van de armoede vooral bij de armen zelf: het individuele schuldmodel. Tot die redenering behoren uitspraken als: "Ze zijn arm omdat ze dom, lui, slecht ... zijn." (cf. The Bell Curve in de VS).

2 Anderen tonen iets meer begrip en wijten de armoede aan situaties die armen buiten hun wil overkomen: het individuele ongevalmodel.

3 Meer en meer wint de overtuiging veld dat armoede niet te verklaren is in individuele termen, maar dat gezocht moet worden naar maatschappelijke oorzaken. Sommigen zien daarbij vooral plotse en niet te voorziene veranderingen in de maatschappij als oorzaken van armoede: bv. economische crisis, automatisering, fabriekssluitingen, migraties ... Deze gedachtengang kunnen we het maatschappelijk ongevalmodel noemen.

4 Wanneer men echter de zaak grondig analyseert, ziet men dat die maatschappelijke veranderingen niet zo toevallig en onverwacht zijn als ze lijken. Bovendien blijkt onze maatschappij zó in elkaar te zitten dat ze a.h.w. armoede (re)produceert. J. Galbraith stelt in zijn boek 'De cultuur van tevredenheid' de vraag of de beter gegoeden (de tevredenen) wel willen bijdragen tot een rechtvaardiger verdeling van de goederen en rechten. Dat verklaringsmodel, dat de oorzaak legt in de maatschappelijke structuren zelf, kunnen we het maatschappelijk schuldmodel noemen.

Willen we echt de oorzaken van armoede en uitsluiting bestrijden, dan zullen we van dit laatste verklaringsmodel moeten uitgaan. Ides Nicaise, onderzoeker bij het HIVA (Hoger Instituut voor de Arbeid, KU Leuven) formuleert het als volgt: mensen die in armoede leven, handelen even rationeel als iedereen, maar ze botsen op bepaalde achterstellingsmechanismen. Die doen zich voor in de verschillende maatschappelijke sectoren, o.m. ook in het onderwijs (zie elders).

ARMOEDEBESTRIJDING

De problematiek van kansarmoede blijft door de jaren heen hardnekkig voortbestaan en vertoont zelfs de neiging zich uit te breiden. Zo blijkt het aantal bestaansminimumtrekkers nog altijd te stijgen (Vranken e.a., 1996). Daar zich aan de andere zijde van de maatschappelijke ladder eveneens een concentratievorming van middelen voordoet, evolueren we stilaan naar een 'duale maatschappij', waarin de kloof tussen rijk en arm steeds groter wordt. Op wereldvlak is dat overduidelijk. Maar ook in onze eigen welvaartstaat kan men er niet langer naast kijken.

Dat is niet alleen problematisch voor de betrokkenen zelf, die zich overal uitgesloten voelen, maar ook voor de maatschappij als geheel. Het is immers duidelijk dat de samenleving voor die uitsluiting een hoge prijs betaalt in de vorm van allerlei uitkeringen, maar ook in de vorm van allerlei vormen van welzijnszorg enerzijds en bestrijding van criminaliteit anderzijds. Met name in de VS, maar ook bij ons blijkt duidelijk dat een toename in de dualiteit leidt naar een toename van (individueel of collectief) geweld. De samenleving heeft er dus zelf alle belang bij te investeren in het tegengaan van deze evolutie.

Men kan nochtans niet zeggen dat er nog geen inspanningen gedaan werden om de (kans)armoede te bestrijden. Integendeel. In het achtergronddossier bij de adventsactie van Welzijnszorg 'Armoede uitsluiten' (1995) wordt een opsomming gegeven van de verschillende maatregelen op gemeentelijk (bv. OCMW, sinds '77 in elke gemeente), Vlaams en federaal, Europees en internationaal niveau.

Waarom is die problematiek dan zo hardnekkig?

Misschien is er toch nog te weinig gebeurd en vormen de maatregelen al bij al toch maar een druppel op de hete plaat. Op Europees of wereldniveau is dat zeker het geval. Bovendien blijft het bij sommige maatregelen nog te veel bij mooie intentieverklaringen, al zijn die op zich belangrijk (bv. Universele Verklaring van de Rechten van de mens van de VN, Rechten van het Kind ...).

Een andere verklaring is ook dat men tot nu toe te weinig preventieve maatregelen heeft genomen. De aandacht ging vrijwel uitsluitend naar het wegnemen of verminderen van de armoede op het moment dat die zich voordeed (bv. uitkeringen), en te weinig naar het voorkomen dat (kans)armoede zou ontstaan. Sinds de jaren negentig doet zich hier wel een kentering voor: naast aandacht voor het (remediërende) armoedebeleid, dat zeker ook noodzakelijk blijft, komt er meer aandacht voor wat men noemt een inclusief armoedebeleid. Daarmee wordt bedoeld dat er maatregelen genomen moeten worden in de verschillende sectoren van het maatschappelijk leven (onderwijs, tewerkstelling, huisvesting, justitie, gezondheidszorg, welzijn ...) die erop gericht zijn uitsluiting en kansarmoedevorming te voorkomen. Hierbij vertrekt men impliciet dan ook terecht van het hogervermelde 'maatschappelijk schuldmodel' en pakt men de oorzaken aan in plaats van de symptomen. Anders gezegd: men tracht de achterstellingsmechanismen aan te pakken.

De initiatieven in het kader van het onderwijsvoorrangsbeleid (OVB), die binnenkort wellicht geïntegreerd zullen worden in een algemeen onderwijsbeleid zorgbreedte t.a.v. alle kansarmen, zijn hier een goed voorbeeld van (zie elders). Ook de initiatieven in het kader van het Vlaams Fonds voor Integratie van de Kansarmoede (VFIK), dat zopas werd voortgezet en uitgebreid via het Sociaal Impulsfonds (SIF), waarmee o.a. schoolopbouwprojecten worden gefinancierd, passen in dit kader. Gelijklopend worden ook maatregelen genomen of aangekondigd in andere sectoren (bv. heraanleg van buurten, wijziging in het beleid van de sociale woonmaatschappijen enz.)

Een derde verklaring voor het gedeeltelijk falen van het kansarmoedebeleid ligt in het feit dat men al te vaak oplossingen heeft gezocht VOOR de (kans)armen en niet MET hen. De ervaring wijst echter uit dat kansarmoedebestrijding pas echt kan slagen als men die samen met de betrokkenen aanpakt. Ook op dat vlak zijn er sinds kort positieve aanzetten. Zo is het 'Algemeen verslag over de kansarmoede' (Koning Boudewijnstichting, 1994) opgesteld samen met vertegenwoordigers van de kansarmen zelf. Sinds enige tijd is er ook sprake van een zich organiseren bij de betrokken groep, bv. De Vereniging van mensen met een laag inkomen en hun kinderen (Gent) en ATD/Vierdewereldbeweging (Brussel). Ook bij de allochtonen is er meer en meer sprake van het zichzelf organiseren (eigen organisaties), wat ook door de overheid wordt aangemoedigd. De ervaring leert dat de betrokkenen zelf het meest gemotiveerd zijn om iets aan hun situatie te veranderen en dus het best ook zo veel mogelijk betrokken worden bij de 'acties' die daartoe ondernomen worden.

BESLUIT

Uit de cijfers blijkt dus dat we inderdaad evolueren naar een duale maatschappij, ook in ons land, met een groter wordende groep mensen die structureel worden uitgestoten. Wel zijn er voorzichtige aanzetten in het beleid om het tij te doen keren d.m.v. maatregelen in de verschillende maatschappelijke sectoren, die erop gericht zijn om armoede te voorkomen.

(Bron: Caleidoscoop : http://www.caleidoscoop.be/inhouden/inhouden10/art10_2_04.html )