Björk fantaseert over een betere wereld op nieuw album: "Als de helft uitkomt van wat je wil, ben je goed bezig"

Björks overweldigend duistere album Vulnicura uit 2015 was de weerslag van het einde van haar relatie met kunstenaar Matthew Barney, die tien jaar duurde. Het album bevatte songs vol haast verlammende pijn en pruttelende woede, onderstreept door dissonante, dramatische strijkers.

Haar nieuwe album Utopia draagt vooral luchtigheid uit: de adem die de stemmen en fluiten aandrijft; de ruimte waarin vogels vliegen; alles varieert vrijelijk zonder het keurslijf van een beat. En weer blijkt op de nieuwe plaat Björks fascinatie voor hoe de natuur en technologie met elkaar interageren.

In haar appartement in Brooklyn vertelt ze dat Utopia lang een werktitel voor het album was. Terwijl ze de plaat aan het maken was, las ze veel over utopieën in academische publicaties, in verhalen en romans door de eeuwen heen – van de fabels uit de antieke oudheid tot de sciencefiction van Octavia E. Butler. “De utopie is geprojecteerd op kloosters, feministische eilanden, het ­socialisme en zelfs The Peach Blossom Spring”, zegt ze, verwijzend naar een verhaal over een geïsoleerde, idyllische gemeenschap dat werd ­geschreven in het 5de-eeuwse China.

Iedereen speelt fluit

De verkiezing van Donald Trump in 2016 sterkte Björk in haar voornemen om hoop voorop te ­stellen. “Als optimisme ooit een noodgeval was, dan nu wel”, vertelt Björk. “In plaats van te zeuren en kwaad te worden, moeten we suggesties ­aandragen voor de wereld waarin we in de ­toekomst willen leven. Dit album is opgevat als een idee, een voorstel voor de wereld waarin we zouden kunnen leven.”

Ze vertrekt van “een gevoel in de post-Trump-tijd dat alles verschrikkelijk fout is gelopen. En dan vluchten we naar een eiland vol met vrouwen en kinderen. Iedereen speelt op de fluit, iedereen is naakt en overal zie je planten en vogels die je nooit eerder gezien hebt. En ­orchideeën. Je hebt het gevoel dat je een nieuwe wereld aan het ontginnen bent.”

Björk (51) liet me een bijna afgewerkte versie van de plaat horen op een zwoele julidag, toen ze even in New York was. Sindsdien is ze naar Londen en naar haar huis in IJsland geweest, naar Moskou, Buenos Aires en Tblisi voor concerten met haar band, een paar dj-sessies en in haar functie als curator van Björk Digital, een reizende tentoonstelling met haar virtualrealityvideo’s, die ze gaat aanvullen met songs van Utopia. Ze was die namiddag gekleed in een veelkleurige jurk, en nadat de muzikante het album had ­afgespeeld, praatte ze aan haar ­keukentafel bij een paar koppen straffe koffie honderduit over haar muziek.

“Ik begon over het album na te denken als een stad in de wolken”, zegt ze. “Er is geen zwaartekracht. Het is als zweven in de lucht.”

Het album eindigt met ‘Future Forever’, met flikkerende akkoorden en de stem van Björk die boven de stiltes zweeft. Het geheel roept een weldadige matriarchie op. “Imagine a future and be in it / feel this incredible nurture, soak it in”, zingt ze, waarna ze wat advies in petto heeft: “Your past is a loop – turn it off.”

Toch is Björk wel degelijk bezig met dat verleden. Ook zij besloot zich te outen in de nasleep van de seksschandalen rond Harvey Weinstein. In oktober vertelde ze op Facebook dat een “Deense cineast” haar ongewenst aangeraakt en seksueel belaagd had. Dat ging duidelijk over Lars von Trier, de regisseur van de film Dancer in the Dark uit 2000, waarin de IJslandse een rol had. “Ik wil dat niet ­dramatiseren”, vertelt ze aan de telefoon vanuit IJsland. “Er zijn vrouwen die het veel erger te verduren hadden.”

Maar toen ze las over Weinstein viel het haar op “hoe hij de media tegen vrouwen gebruikt”. Toen Dancer in the Dark werd opgenomen, circuleerden al geruchten dat Björk ‘moeilijk’ was op de set. “Nee, ik was consciëntieus. Ik was op tijd voor elke opname.” Tot er een discussie ontstond over de controle over haar muziek.

“Toen ik met Lars over het project praatte, beloofde hij me altijd dat ik de ­volledige controle over mijn muziek zou ­behouden”, zegt ze. “Maar bij dansrepetities hoorde ik dat iemand mijn muziek op een totaal foute manier had bewerkt. En ze zeiden me: ‘De muziek is nu van ons, niet meer van jou.’

Lars von Trier

“Na twee maanden waarin ik braaf was opgedaagd en alle pesterijen voor lief had genomen – doen wat me verteld werd, dus – was er een weekend waarin het me te veel werd. Ik stelde me op als muzikant en zei: ‘Ik kom niet terug maandag, tenzij ik de volledige controle over mijn muziek krijg.’ Dat duurde één dag. Maandagavond gaven ze toe en dinsdag kwam ik weer werken.”

Na de Facebook-post van Björk zei de assistent van Lars von Trier tegen Rolling Stone: “Lars ­ontkent de beschuldigingen van Björk, maar geeft er verder geen commentaar op.” Tegen een Deense krant zei Von Trier dat hij haar niet ­seksueel lastiggevallen heeft. “Dat was niet het geval”, vertelde hij tegen Jyllands-Posten. “Maar dat we allesbehalve vrienden waren, is een feit.” Pogingen om Von Trier te laten reageren voor dit artikel waren vruchteloos.

Björk is veel lovender over het werkproces van Utopia. Net zoals Vulnicura lijkt het album in niets op de muziek die je hoort op de radio of in clubs. De songs zijn vaak compact en zonder richting, met wedijverende lagen van stemmen, fluiten en percussie. Ze hebben iets van kamermuziek en staan dicht bij de elektronische experimenten van de Venezolaanse producer Arca, die aan het album meewerkte en opgroeide met de muziek van Björk. “Hij kende mijn oeuvre beter dan ikzelf”, lacht Björk.

Arca, die al samenwerkte met Kanye West en de R&B-zangeres Kelela, kwam er halverwege bij toen Björk aan Vulnicura aan het werken was. Veel van haar vorige coproducers waren er vooral om haar ideeën uit te voeren, maar deze keer was er sprake van een echt partnerschap.

“Wat zo anders was, was dat Alejandro (Ghersi, de echte naam van Arca, red.) en ik versmolten. We hadden het gevoel dat we wel vijftig albums ­konden schrijven, omdat het zo plezant was. Aanvankelijk verraste dat ons, omdat er een ­serieuze generatiekloof tussen ons gaapt. Maar toen kwamen we erachter dat we in filosofisch opzicht veel gemeen hebben. En de muziek van ons beiden heeft iets optimistisch en feestelijks, daar houden we allebei van.”

Arca manoeuvreerde haar richting zijn twee favoriete, minder bekende instrumentale Björk-tracks: ‘Ambergris March’ uit haar score voor Drawing Restraint 9, een film van haar ex Matthew Barney, en ‘Batabid’, een B-kantje uit 2001. Je hoort er echo’s van in haar nieuwe songs. “Hij hield me een spiegel voor van een kant van mezelf die ik wellicht genegeerd had”, zegt Björk. Voor de vogelgeluiden koos Björk soorten die ­werden opgenomen in Arca’s geboorteland, Venezuela. “We stuurden elkaar duizend ideeën – het was alsof we spelletjes speelden”, zegt Björk. “Het is boeiend om op zo veel niveaus te ­communiceren. Ik zei hem, toen ik de ­muzieknerd uithing: ‘Als we willen versmelten als muzikanten, dan moeten we buiten de lijnen gaan en loskomen van de ­normale songstructuur en elkaar op heel ­instrumentale wijze tegemoet ­treden. We moeten onszelf vrijheid geven.’”

Björk baseert platen wel vaker op een bepaalde klankkleur: strijkers voor Vulnicura of de menselijke stem voor Medúlla. Voor Utopia greep ze naar de fluit, een instrument dat ze als kind speelde. “Mijn ­fluitpassie leidde te lang een ­slapend bestaan.”

Om de muziek die ze op haar computer gecomponeerd had op te nemen, bracht Björk voor ‘Flute Fridays’ in Reykjavik een dozijn fluitisten samen, allemaal ­vrouwen. “Ik probeerde zoveel mogelijk kleuren uit de fluiten te halen”, zegt ze. “Ik gaf ze andere ­microfoons. Soms had ik twaalf fluiten, soms zes. Ik had een fluit, ­een basfluit, een tenorfluit... Er zit vaak veel effect op, en soms zijn ze heel zuiver.”

“We probeerden kerken in Reykjavik uit om de juiste klank te vinden. Ik nam veel fluiten op in mijn chalet bij het meer. Ik probeerde een wereld te creëren waarbij je veel mensen in huis hebt die in de woonkamer allemaal fluit spelen en zingen en ritmes aangeven; dat is allemaal heel organisch gegroeid.”

Pastoraal

Het scharnier tussen Vulnicura en Utopia is ‘The Gate’. Het is de eerste single, die uitkomt met een caleidoscopische videoclip die baadt in de ­computer graphics, maar die tegelijk enigszins pastoraal overkomt. Ze zingt over het helen van de wonde op haar borst die ze toonde op de cover van Vulnicura. Langzaam transformeert die in een poort naar liefde, naarmate de song evolueert naar een intens refrein: “I care for you, care for you”. Een ander “manifest”, zegt Björk, is ‘Body Memory’. Daarin overschouwt ze de gevaren die haar belagen, en geven de zang­koren weer hoe haar instincten haar redden.

Haar nieuwe songs gaan ook over de onmiddellijke geneugten van de muziek en een ontluikende romance. In ‘Blissing Me’ zingt ze over “two music nerds obsessing”, die verliefd worden, “sending each other MP3s”. In ‘Courtship’ buigt ze zich over dating via software. “He turned me down/ I then downturned another / who then downturned her”, zingt ze, boven akkoorden opgebouwd vanuit de fluiten en uitbarstingen van ­sputterende percussie die in de verte als techno aanvoelen. Er sluimeren nog wel wrevel en verdriet door in het uitdagende ‘Sue Me’ en in ‘Tabula Rasa’, en bredere gedachten over verlossing in ‘Loss’, een weemoedige melodie voortgestuwd door een hevige beat. Maar Björk wilde dat het album vooruitkeek. “Vulnicura was het einde van een hoofdstuk, dit is het begin van een nieuw hoofdstuk.”

“We gaan door verschillende fasen in ons leven. Het zou leuk zijn als we een recept zouden ­kunnen bedenken dat ons leven lang zou werken. Maar gelukkig – of niet, het hangt ervan af van hoe je het bekijkt – duren de meeste dingen niet lang. Dus moet je de dingen herbekijken, of dat nu in praktisch, emotioneel of spiritueel opzicht is.”

“In het begin van elke periode moet je dromen. Je moet zeggen: ‘Wat ik wil is…’ Dat kan heel ­utopisch klinken. Als de helft uitkomt, dan ben je goed bezig. Maar je moet vertrekken van: ‘Oké, wat wil ik nu?’”

Naarmate het zomergesprek zijn einde naderde, werd het plots donker. Er klonk ­gedonder, ineens begon het hevig te regenen. Björk glimlachte toen ze het hoorde. “Alle ­spanning is gebroken”, zei ze.

Utopia verschijnt op One Little Idian.