Na begeesterend gedicht van Amanda Gorman op eedaflegging van Joe Biden: kan poëzie de wereld redden?

Komende donderdag 28 januari is het Gedichtendag en begint de Poëzieweek, het jaarlijkse moment waarop gedichten het brede daglicht zien. Meestal lezen we poëzie in stilte of grijpen we naar een gedicht bij een persoonlijke gebeurtenis, vrolijk of droevig. Maar plotseling is daar Amanda Gorman, die de halve wereld inpakt met haar gedicht "The hill we climb", dat ze voor miljoenen kijkers voordroeg op de inauguratie van de nieuwe Amerikaanse president Joe Biden. 

Bekijk het volledige gedicht "The hill we climb" van Amanda Gorman hier, met Nederlandse vertaling:

Op haar 22e is Amanda Gorman al langer een activiste voor gelijke rechten en ze schrijft ook al een hele poos. In 2015 publiceerde ze de poëziebundel "The one for whom food is not enough" en in 2017 werd ze de eerste National Youth Poet Laureate, de jongeren-Dichter des Vaderlands van de Verenigde Staten. 

Het was nog maar de zesde keer in de Amerikaanse geschiedenis dat een inauguratie werd opgeluisterd met een gedicht. Toen John F. Kennedy de eed aflegde in 1961 droeg Robert Frost "The gift outright" voor uit het hoofd, omdat hij zijn bedoelde tekst niet van het blad kon lezen; de sneeuw verblindde hem. 

Bekijk de video hier en lees daarna verder:

In 1993 volgde Maya Angelou met "On the pulse of morning" voor kersvers president Bill Clinton. En bij zijn tweede ambtstermijn was het Miller Williams die "Of history and hope" las. Voor Barack Obama nam in 2009 dichteres Elizabeth Alexander het woord en in 2013 Richard Blanco, respectievelijk met "Praise song for the day" en "One today". Het waren telkens gelegenheidsgedichten voor presidenten uit de Democratische Partij, die zoals de titels al aangeven over hoop en eenheid gaan. 

Kijk en luister hier naar Maya Angelou hier en lees daarna verder:

Amanda Gorman was dus de eerste Nationale Youth Poet Laureate, de jongeren-Dichter des Vaderlands. Er is in de VS ook al jaren een Poet Laureate, die door de Library of Congress wordt aangesteld. Op dit moment is dat Joy Harjo, een inheemse Amerikaanse. Een van de vorige Amerikaanse Dichters des Vaderlands was Louise Glück, die vorig jaar de Nobelprijs Literatuur in de wacht sleepte. Bovendien heeft elke Amerikaanse staat ook nog een eigen dichter.

Nederland heeft sinds deze week een nieuwe Dichter des Vaderlands, Lieke Marsman. Twee jaar lang zal ze gedichten schrijven bij nationale gebeurtenissen.  Lieke Marsman werd uitverkoren door een comité van dichters en poëziekenners, dat haar prijst om haar eigen toon, poëtische kracht en aansprekende strijdvaardigheid.  De Dichter des Vaderlands bestaat sinds 2000 in Nederland, de eerste was Gerrit Komrij, een andere bekende naam was Ramsey Nasr.

Ook in ons land is er een Dichter des Vaderlands. Begin 20e eeuw benoemde koning Albert I de Franstalige Vlaming Emile Verhaeren tot “poète national”. Een opvolger liet meer dan een eeuw op zich wachten. Poëzie-organisaties kiezen nu om de twee jaar afwisselend een Nederlands- en een Franstalige Dichter des Vaderlands. 

In 2014 was dat Charles Ducal, daarna  volgden Laurence Vielle, Els Moors en op dit moment de Franstalige, in Oostende wonende Carl Norac. De rol van de Belgische Dichter des Vaderlands is soepel: zes gedichten per jaar schrijven over diverse thema’s die iedereen in het land aanbelangen. Die zitten de actualiteit minder dicht op de huid dan in Nederland. Maar Carl Norac schrijft deze dagen bijvoorbeeld  wel over corona en over de vele slachtoffers van de pandemie. Ontdek hier al zijn gedichten in Nederlandse vertaling.

Ik ben besmet met poëzie.
Ik heb misschien de hand geschud
van een zin die al vervloog
of van een onbekende vrouw die een ster had zitten in haar zak.
Ik zoende wellicht de lippen van een lot
dat me altijd de rug had toegekeerd.
Ik ben besmet met poëzie, met haar aanstekelijke hoop.

De oorsprong van de Dichter des Vaderlands ligt in de Romeinse tijd, de poeta laureatus die een lauwerkrans ontving. Onder meer Horatius viel de eer te beurt. In de Renaissance werd de klassieke traditie nieuw leven ingeblazen, onder meer met de Italiaanse dichter Petrarca.

In Groot-Brittannië dook de eerste Poet Laureate op in de 17e eeuw. Het was een echte hofdichter, die de lof van koningen moest zingen en nationale gebeurtenissen becommentariëren. De traditie bestaat nog altijd. Op dit moment is Simon Armitage aan de beurt. De Poet Laureate wordt daar voor tien jaar benoemd door de koningin, op voordracht van de eerste minister. Hij of zij krijgt behalve een loon ook een vat sherry, goed voor zo’n 72 flessen per jaar. 

En dan zijn er nog de vele stadsdichters, ook bij ons, die gedichten schrijven over actuele thema's. Vooral het stadsdichterschap van Antwerpen is bekend, met namen als Tom Lanoye, Joke van Leeuwen, Maarten Inghels of Maud Vanhauwaert. Op dit moment is dat slamdichter Seckou. Stadsdichters zijn heel zichtbaar, hun verzen worden op gebouwen geschilderd, ze werken samen met de inwoners. 

Die vele nationale en stadsdichters zijn natuurlijk geen hofdichters meer, die  naar de pijpen van hun broodheren dansen. Ze zijn kritisch en schrijven geëngageerd over brandend actuele thema’s als armoede, ongelijkheid, klimaatverandering.   

Maar kan een gedicht maatschappelijk iets in gang zetten? Amanda Gorman beschouwt poëzie alvast als "een wapen, een instrument van sociale verandering. Poëzie is een van de meest politieke kunstvormen, omdat je de taal waarmee je werkt verscheurt en destabiliseert."

Slamdichter Lisette Ma Neza, een Nederlandse die in Brussel studeert, is erg te spreken over Amanda Gorman: "Ik vind het zeer krachtig wat ze heeft gedaan. Het was een boodschap van hoop. Het klinkt heel mooi en de inhoud is sterk."

“Even when we grieved, we grew”: daarmee vat ze het afgelopen jaar van corona en "Black Lives Matter" samen. Ik heb het gevoel dat Amanda de toekomst van Amerika kan representeren. "That a skinny black girl can dream of being a president." 

In "De ochtend" op Radio 1 besluit Lisette Ma Neza: "Dit zijn de klassieke poëten van onze tijd, meisjes die op Amanda lijken."  

Lisette Ma Neza was ook te gast in "De zevende dag", waar ze een ode aan Amanda Gorman bracht: "De inauguratiedichteres":

Geëngageerde gedichten zijn er altijd geweest, van Joost van den Vondel of Pablo Neruda tot de activistische slam-dichters van vandaag, die vaak op podia en sociale media te vinden zijn. Recent is bijvoorbeeld een bundel "klimaatgedichten" verschenen, "Zwemlessen voor later", van de hand van tientallen dichters uit Vlaanderen en Nederland. 

Misschien wel het bekendste geëngageerde gedicht is "Verzet" van Remco Campert:

Verzet begint niet met grote woorden
maar met kleine daden

zoals storm met zacht geritsel in de tuin
of de kat die de kolder in zijn kop krijgt

zoals brede rivieren
met een kleine bron
verscholen in het woud

zoals een vuurzee
met dezelfde lucifer
die een sigaret aansteekt

zoals liefde met een blik
een aanraking iets dat je opvalt in een stem

jezelf een vraag stellen
daarmee begint verzet

en dan die vraag aan een ander stellen

Overigens zijn er ook politici die al eens een gedicht plegen te schrijven. Bij ons is ex-premier en gewezen voorzitter van de Europese Raad Herman Van Rompuy bekend voor zijn haiku’s, korte  gedichten van drie regels, van respectievelijk vijf, zeven en vijf lettergrepen. 

Met schuim en geruis
stormt de zee af op het strand.
Daar wacht de vrede.

Andere voorbeelden van dichtende politici: de Franse ex-minister Dominique de Villepin of de voormalige president van Senegal Léopold Senghor. 

Maar ook politici aan de "verkeerde" kant van de geschiedenis zochten en vonden hun heil in de poëzie.  Bijvoorbeeld de Bosnisch-Servische oorlogsmisdadiger Radovan Karadzic die verzen schreef als deze: "De stad brandt als een wierookvat."

De wereldwijde geestdrift over het gedicht en de performance van Amanda Gorman bewijst dat poëzie mensen bijeen kan brengen. Niet toevallig is het thema van de Poëzieweek, die op donderdag 28 januari begint met Gedichtendag, dit jaar "Samen". Vooral in deze tijd van sociale afstand en isolement is dat een hoopgevend thema, want "poëzie verbindt en voedt ons, inspireert en brengt ons samen." Of in de woorden van Maud Vanhauwaert, die samen met Rodaan Al Galidi het poëziegeschenk schreef: "Al 't hope".