Hoe waarheidsgetrouw is de tv-serie The Crown?

Eerst wil Robert Lacey iets van zijn Nederlandse gast weten. Hoe komt het toch, vraagt de schrijver en historisch adviseur van Netflix-serie The Crown, dat de koningshuizen van Zweden, Denemarken en Nederland minder aura hebben, zeg maar net wat minder 'cachet', dan de Britse? 'Wij Britten leven ons leven door de Windsors.'

Het verbaast hem des te meer omdat het succes van de Britse monarchie volgens hem deels aan Holland te danken is. 'Het was Willem III die onze monarchie een democratische basis gaf na roerige tijden. Karel I werd onthoofd, James II gooide het grootzegel in de Theems en vluchtte en toen kwamen jullie orde op zaken stellen. Leeft dat besef eigenlijk wel in Nederland?'

Hoge kijkcijfers

De liefde voor het Britse koningshuis uit zich onder meer in de populariteit van de films, series documentaires en toneelstukken die erover worden gemaakt. Daarbij maakt het niet eens zoveel uit over welke periode in de duizendjarige geschiedenis. De serie Victoria bleek net zo geliefd als Wolf Hall, en ook de documentaire Charles III, over de toekomst van de Windsors, haalde hoge kijkcijfers. The Crown groeide uit tot een kroonjuweel van Netflix dat 100 miljoen pond heeft gestopt in de eerste tien afleveringen. Met spanning wordt in 190 landen uitgekeken naar de volgende tien (of beter, volgende vijftig); vanaf 8 december is het tweede seizoen op Netflix te zien. De ongeautoriseerde serie heeft meerdere prijzen gekregen.

De eerste reeks begon met het huwelijk tussen Elizabeth en Philip en de gezondheidsproblemen van koning George VI die in 1952 zouden leiden tot zijn dood. Premier Winston Churchill wierp zich op als mentor van de jonge vorstin. Centraal staat de spanning tussen de kroon en de mensen van vlees en bloed die hem dragen. Elizabeths verbannen oom David (Edward VIII) verkoos de liefde boven de kroon; diens jongere broer Albert, de onwillige koning, bezweek onder het gewicht (hij rookte zich dood). Elizabeth moet constant kiezen tussen de kroon en de persoonlijke verlangens, die van haarzelf, haar man en haar zusje. Waar eindigt Elizabeth Windsor en begint Elizabeth Regina?

Modernisering

Het verhaal speelt zich af in een tijd waarin het land weifelend begint te moderniseren. Dat is te zien bij de kroning van 1953. Kroningen verlopen al eeuwen op dezelfde wijze. Zo klinkt al sinds de kroning van koning Edgar in 978 dezelfde Bijbelse tekst over de goddelijke zalving van koning Salomo, later op muziek gezet door Georg Handel met Zadok the Priest. In The Crown is het de moderniseerder Philip die belangrijke veranderingen doorvoert, zoals het rechtstreeks uitzenden van de weelderige ceremonie op de televisie (behalve de zalving, het moment waarop Elizabeth de status van heilige krijgt). Philip en zijn glamoureuze schoonzus Margaret behoren tot de rebellen tegen de Queen Mum en de hofhouding die alleen het belang van de kroon in gedachten houden.

Voor de 73-jarige Robert Lacey heeft de kroning een speciale betekenis omdat zijn vrouw Lady Jane Vane-Tempest-Stewart, de oudste dochter van de Achtste Markies van Londonderry, een van de hofmeisjes was. Lacey heeft door de jaren boeken geschreven over onder anderen Henry VIII, de minnaar van Elizabeth I, de Queen Mum en de huidige koningin. Nu heeft hij daar het handboek bij The Crown aan toegevoegd, waarin hij het verhaal achter de serie vertelt, daarbij antwoorden gevend op vragen wat wel en wat niet echt is gebeurd.

'Het is een drama, geen documentaire', zegt hij, zittend in de bibliotheek van zijn villa, pal naast het befaamde Londense cricketstadion Lord's.

Even snel: gooide een koningin inderdaad een tennisracket naar het hoofd van haar man? 'Ja.' Had Churchill een assistente, Venetia, die dood werd gereden tijdens The Great Smog? 'Nee.' Verbrandde Churchill het staatsieportret van Graham Sutherland? 'Niet hij, maar zijn vrouw Clemmie.' Werd Elizabeth koningin in een Keniase boomhut? 'Ja, zonder het te weten.' Werd koning George VI in het paleis geopereerd? 'Ja.' Had de privédocent van Elizabeth een raaf in zijn werkkamer? 'Ja.' Liet ze zich als koningin bijscholen door een excentrieke professor? 'Nee.' Gaf Hare Majesteit Churchill en Lord Salisbury op hun donder omdat ze Churchills hersenbloedingen hadden verzwegen? 'Nee.'

Geschiedenis en verleden

Dat laatste is volgens de historicus illustratief. De serie suggereert dat Churchills privésecretaris Jock Colville de majesteit per ongeluk had verklapt dat zijn bijna 80-jarige baas bijna was bezweken, maar in werkelijkheid werd dat pas 32 jaar later bekend in diens memoires en het verhaal werd bevestigd in de dagboeken van Churchills lijfarts. 'Door te doen alsof de koningin ontdekte dat ze was voorgelogen, hadden we de kans haar een toespraak te laten houden over de Britse constitutie en de rol die de kroon heeft bij het laten functioneren van het land. De koningin heeft het recht te weten of haar premier gezond genoeg is om te werken en moet de premier kunnen vertrouwen.'

Lacey refereert aan een lezing die Hilary Mantel, de auteur van onder andere Wolf Hall, eerder dit jaar gaf over het schrijven van historische romans. 'Ze maakte daarbij een onderscheid tussen geschiedenis en het verleden. Geschiedenis definieerde ze als een methode die we ons hebben aangeleerd om te leren omgaan met onze onwetendheid over het verleden. Dat heeft regisseur Peter Morgan ook gedaan in deze serie. We hebben ons zo veel mogelijk gebaseerd op dagboeken, op biografieën, op officiële documenten, maar er zijn veel gaten in onze kennis en dan komt de creatieve verbeelding in zicht. Verbeelding kan ons dicht bij de waarheid brengen.

'In The Crown voeren we daarom Venetia Scott op. Zij is een combinatie van Churchills secretaresses die allemaal dagboeken hebben bijgehouden. Zo weten we dat hij soms inderdaad liggend en rokend in bad dicteerde, terwijl de dienstdoende secretaresse achter een half open deur zat.' De verbranding van dat schilderij, daarentegen, dat was wel geheel conform de waarheid. Churchill wilde een portret van zichzelf als staatsman, maar de modernist Sutherland portretteerde hem als de oude man die hij was, als een metafoor van de vermoeide natie. 'Churchill was ziedend en zijn vrouw liet het verbranden. Korte tijd later trad hij eindelijk af.'

Een van de meest fascinerende rollen is weggelegd voor de hertog van Windsor, beter bekend als de koning die in 1936 moest aftreden omdat hij per se wilde trouwen met een gescheiden Amerikaanse vrouw, Wallis Simpson. In The Crown speelt hij de bittere, dandyachtige en welbespraakte oom die vilein commentaar geeft op zijn familie. Hij doet dat onder meer tijdens de kroning, omringd door vrienden in zijn Parijse villa. Op een opmerking van een Amerikaan dat de hele goddelijke ceremonie krankzinnig is, zegt hij dat het juist totaal gezond is. 'Wie wil transparantie als je magie kunt hebben? Wie wil proza wanneer er poëzie is?', zegt de hertog. 'Haal alle sluiers weg en wat hou je over?'

'Wát zijn commentaar was, is niet bekend', legt Lacey uit, 'maar dit zou hij gezegd kunnen hebben. Dat hij commentaar heeft gegeven, is bekend, hoe onwaarschijnlijk ook. Hij kreeg er geld voor van een Frans televisiekanaal. Het gaf ons de gelegenheid om de rituelen een diepere betekenis te geven.'

Naast de Suezcrisis, Charles' kostschooljaren, Philips ruzies met Elizabeth, Margarets huwelijk met Snowdon, het dossier over Edward VIII's contacten met de nazi's en Profumo, zal het sobere protestantisme van de koningin, die gelooft in een interventionistische God, een grote rol spelen in de komende reeks.

'Er komt aandacht voor de vriendschap tussen Elizabeth en de Amerikaanse evangelist Billy Graham, die een dienst leidde in de kerk bij Windsor Castle, hielp met het schrijven van een kersttoespraak en, uitzonderlijk, logeerde op landgoed Sandringham. Hij kreeg als souvenir twee vers geschoten fazanten mee, die hij terug in Amerika niet zou eten maar opzetten.'

Heersen en besturen

Inmiddels is Elizabeth II uitgegroeid tot een van de vier grote vorsten uit de geschiedenis (naast Henry VIII, Elizabeth I en Victoria). Wat is volgens Lacey het geheim? 'Herinner je je de scène met de denkbeeldige professor, die haar zou bijscholen? Hij zegt op een zeker moment dat Elizabeth, hoewel ze nooit naar school is geweest, hem niet nodig heeft omdat ze de essentie van haar rol al weet, het verschil tussen heersen en besturen. Ze begrijpt dat ze het volk dient; dat haar onderdanen in hogere zin de vorst zijn. Wanneer politici voor haar buigen, buigen ze voor het volk. Mensen denken vaak dat politici op eigen glorie uit zijn, kijk naar Boris Johnson. Bij de koningin ontbreekt die scepsis.'

Schrijver (en republikein) Peter Morgan, tevens de man achter de film The Queen, heeft het Britse koningshuis omschreven als 'een gestoord instituut', dat evenwel wonderwel werkt. Dat is ook de indruk die ontstaat uit The Crown. Het paleis schijnt ingenomen te zijn met de serie, al is de kans dat de koningin zelf kijkt volgens Lacey zeer klein. Wel weet hij dat prinses Anne naar The Queen heeft gekeken en Helen Mirren heeft bedankt voor de manier waarop ze haar moeder heeft gespeeld.

De Windsors hebben het tij mee, maar Lacey ziet problemen aan de horizon opdoemen als prins Charles gaat eisen dat de gescheiden Camilla de titel koningin krijgt. 'Dat is een recept voor hommeles.'

En voor schitterend drama.