Factchecks in 2022: van corona naar Oekraïne en terug

Het European Digital Media Observatory (EDMO), een netwerk dat factcheckers en academici uit heel Europa samenbrengt, publiceert maandelijks een rapport over de belangrijkste desinformatieverhalen van de voorgaande weken. Die analyses tonen hoe in de eerste helft van 2022 het aandeel van factchecks over corona – na een hoogtepunt in december 2021 toen ze meer dan de helft vormden – daalde tot soms minder dan 10%. 

Maar hoe zagen de Vlaamse factchecks eruit in de eerste helft van 2022? Voor het antwoord kunnen we terecht op de website van deCheckers. Van 1 januari tot eind juni 2022 zijn maar liefst 214 factcheckartikels gepubliceerd. Daarbinnen domineren twee grote thema’s: corona (66 factchecks) en Oekraïne (64 factchecks). De rest van de onderwerpen waren ‘klassieker’, zoals politiek, klimaat of migratie.

In januari en februari 2022 zag je in de factcheckrubrieken vooral nog de naweeën van de coronacrisis:

• In verschillende landen waren nog coronamaatregelen van kracht – soms veel strenger dan ze ooit in België waren – en werd er op verschillende manieren daartegen geprotesteerd. Oude beelden van demonstraties, vaak uit andere landen of rond andere strijdpunten, werden geregeld voorgesteld alsof het om recente coronaprotesten ging. Het meest tot de verbeelding sprak een konvooi van Canadese truckers die zich kantten tegen vaccinatieplicht. Daarover circuleerden de wildste verhalen. 

• Een even onvermijdelijk onderwerp voor factcheckers waren de coronavaccins. Allerlei nieuwsfeiten werden het voorbije halfjaar – zonder bewijs – als, ‘vaccinbijwerkingen’ bestempeld. Dat gebeurde bijvoorbeeld bij gezondheidsproblemen of overlijdens van beroemdheden, zoals een gezichtsverlamming bij popzanger Justin Bieber of het overlijden van de 99-jarige actrice Betty White. Ook geblesseerde of flauwvallende atleten of zelfs nieuwe ziektes, zoals een zeldzame vorm van kinderhepatitis of het opduiken van apenpokken, werden onterecht toegeschreven aan de coronavaccins.

Van half februari tot half mei kwam een nieuw onderwerp op de voorgrond: de oorlog in Oekraïne. 

• Aanvankelijk circuleerden vooral valse berichten uit Russische hoek om het binnenvallen van Oekraïne te rechtvaardigen. Er waren factchecks over in scène gezette Oekraïense aanslagen, en eindeloos veel claims dat de Oekraïners bestuurd werden door ‘nazi’s’: getrukeerde filmpjes, gefotoshopte afbeeldingen van de Oekraïense president Zelenski met hakenkruisen, zelfs ongefundeerde geruchten over een Hitlergroet bij de Oekraïense inzending voor het Eurovisiesongfestival.

• Na het begin van de oorlog kwam daar een nieuw front bij, gefocust op het afschuiven van de verantwoordelijkheid voor de oorlogsschade. De burgerslachtoffers in Marioepol en Boetsja waren volgens het Russische kamp zogezegd ‘acteurs’, of stiekem omgebracht door het Oekraïense leger. Langs Oekraïense zijde circuleerden er vooral propagandaverhalen om de moraal van leger en bevolking hoog te houden. De ‘Ghost of Kyiv’, bijvoorbeeld, een zogenaamde topgevechtspiloot die niet echt bleek te bestaan: de beelden van zijn acties die circuleerden op sociale media waren computersimulaties.

Waarover ging de rest van de factchecks? Vooral over ‘klassieke’ onderwerpen, zoals klimaat en migratie. Het European Digital Media Observatory bestempelt dit als de ‘traditionele’ doelwitten van misinformatie in Europa. 

Betekenen deze evoluties dat corona binnenkort verdwijnt uit de factcheckrubrieken? Nee, toch niet. 

Het aantal artikels over ‘pure’ corona-onderwerpen daalde dan wel in de loop van 2022, maar ook in de misleidende berichten over de oorlog in Oekraïne en andere onderwerpen waren echo’s van de coronacrisis te horen. Veel politieke misleidende berichten viseerden bijvoorbeeld internationale organisaties zoals de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) of het World Economic Forum (WEF). In brede zin heeft de coronacrisis geleid tot een opstoot van complotdenken, en dat is heel flexibel toepasbaar op allerlei onderwerpen. Werk genoeg op de plank voor factcheckers dus.