Verboden te vloeken en voor het minste naar de isoleercel

In Levanta, de streng beveiligde forensische eenheid voor geïnterneerde vrouwen in het psychiatrisch centrum Sint-Jan-Baptist in Zelzate die in februari 2016 van start ging, loopt het volgens verschillende anonieme bronnen grondig fout. Zo zou er een groot probleem met het afzonderingsbeleid zijn en zouden de patiënten voor een futiliteit naar de isoleercel gestuurd en in sommige gevallen ook gefixeerd worden. 

"Het aantal afzonderingen is hallucinant", zegt een insider. "Een patiënte die vloekt of haar stem verheft is reden genoeg om ze naar de isoleercel te sturen." 

Een andere bron bevestigt. "Gaan de vrouwen even in de fout, dan worden ze in afzondering gezet. Terwijl zo'n gedrag natuurlijk deel uitmaakt van hun pathologie. Het is een vicieuze cirkel: hoe repressiever je hen behandelt, hoe meer ze revolteren en hoe meer ze in afzondering worden geplaatst."

Cijfers van het centrum zelf lijken dat alvast te bevestigen. In 2017 waren er in Levanta 831 afzonderingen voor een groep van 18 à 19 vrouwen. Dat zijn er gemiddeld meer dan twee per dag. 

Ter vergelijking: in FPC Gent, waar 264 geïnterneerde mannen verblijven, waren er datzelfde jaar 146 afzonderingen. Dat zijn er 0,4 per dag voor een populatie die dertien keer groter is. Zelzate zelf vindt de vergelijking onterecht, en benadrukt dat het om een heel andere groep gaat.

'Onmenselijk'

Ook het aantal agressie-incidenten ligt erg hoog. Binnen het eerste jaar waren dat er 1.117. Het gaat voornamelijk om verbale agressie, gevolgd door zelfverwonding. In een minderheid van de agressiegevallen werd een object gebruikt of kwam de fysieke integriteit van een andere persoon in het gedrang. 

Ruim 60 procent van de verbale agressie valt onder de noemer 'licht'. Inmiddels is het aantal incidenten wel gedaald: in het begin waren het er gemiddeld 3,4 per dag, vandaag is dat nog anderhalf. 

In 2016 was er al een klacht van een patiënte bij de Vlaamse Zorginspectie over de vrijheidsbeperkende maatregelen op de afdeling, leert een verslag van de Zorginspectie dat De Morgen via de Wet Openbaarheid van Bestuur kon inkijken. De patiënte klaagde over een "onmenselijke behandeling". Naar eigen zeggen werd ze platgespoten, regelmatig langdurig geïsoleerd en gefixeerd en droeg ze ten tijde van de klacht anderhalve maand continu een buikgordel met polsbanden. 

De Zorginspectie ging ter plaatse en oordeelde dat er geen onregelmatigheden waren.  "Amper drie maanden na de opstart van Levanta kan geen volledig mature afdelingswerking verwacht worden", klonk het. De vrijheidsbeperkende maatregelen kaderden volgens de inspecteurs binnen de therapeutische behandeling. 

Lees ook het standpunt van Bart Eeckhout: Ja, er is specifiek beleid voor geïnterneerden gekomen. Maar er is nog veel werk voor de boeg

Briefgeheim

Niet alleen het afzonderingsbeleid van Levanta oogst kritiek. De anonieme bronnen verwijzen ook naar de moeilijke werking van de ombudsdienst.  Voor patiënten is het op dit moment onmogelijk om contact met de dienst op te nemen zonder dat ze daarvoor de zorgverleners moeten inschakelen. 

Een brievenbus waar ze anoniem een klacht kunnen deponeren wil de hoofdgeneesheer voorlopig niet toelaten op de afdeling, wegens 'veiligheidsrisico van een scherp voorwerp'. De ombudsdienst zelf wenst niet te reageren, om redenen van vertrouwelijkheid. 

Ook het feit dat de geïnterneerde vrouwen in sommige gevallen hun post moeten openen voor ze die versturen, is volgens insiders en experts problematisch. Zelfs in de gevangenis kan dat enkel onder strikte voorwaarden. 

"Als wij vermoedens hebben dat iemand die veroordeeld is voor stalking brieven naar een slachtoffer wil sturen, dan vragen we inderdaad dat de patiënten hun post in ons bijzijn openen", bevestigt hoofdgeneesheer Jan De Varé. Of die patiënten ook kunnen weigeren om hun brieven te openen? "Dat gebeurt nooit."

Verder benadrukt hij dat het vrijheidsbeperkende beleid van het ziekenhuis exclusief gericht is op preventie, veiligheid en herstel. "Wij sturen niemand weg, zelfs niet als ze maatschappelijk onaanvaardbaar gedrag stellen. Wij containen de agressie en gaan er therapeutisch mee aan de slag. Het zou onethisch zijn om de veiligheid niet te beschermen, temeer omdat onze patiënten vaak een beperkte draagkracht hebben. Onderzoek bij ons heeft trouwens aangetoond dat Levanta op het vlak van levenskwaliteit hoog scoort. Dit toont dus aan dat er geen repressief klimaat heerst."

Leergeld

Verschillende insiders zijn het wat dat betreft met de hoofdgeneesheer eens. "Zo'n afdeling kan niet werken zonder strikt onderbouwde regels", zegt een personeelslid. "Het beleid, de inhoudelijke aanpak, de visie..., dat zit echt wel goed. Maar Levanta betaalt een stuk leergeld." 

Een andere beaamt: "De mensen die er werken doen dat met hart en ziel. Ze proberen die vrouwen echt een kwalitatieve, veilige behandeling te bieden. Het gaat nu eenmaal om vrouwen die gevaarlijk zijn." 

Toch is Henri Heimans, eremagistraat van het hof van beroep van Gent en een groot pleitbezorger van de rechten van geïnterneerde personen, geschokt. "Dit zijn flagrante schendingen. Het gaat niet alleen om een schending van het briefgeheim of van de privacy, volgens mij valt dit repressieve beleid ook onder onmenselijke behandeling en foltering volgens het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Overigens: andere, meer menswaardige behandelmodellen zijn even of zelfs meer wetenschappelijk onderbouwd."

Aangezien hij zelf jarenlang voorzitter was van de commissie in Gent die zich vroeger over het lot van deze vrouwen moest buigen, kent hij de doelgroep als geen ander. "Dit zijn inderdaad vrouwen die erg moeilijk gedrag kunnen stellen. Maar in de meeste gevallen gaat het ook om vrouwen die in hun jeugd getraumatiseerd zijn geraakt en die zeker niet allemaal zo 'gevaarlijk' zijn."

Iemand die jarenlang de vrouwen mee heeft begeleid in de gevangenis, beaamt. "Organiseer je een kooksessie? Dan controleer je achteraf het best het aantal messen. Zulke elementaire dingen moet je wel respecteren. Maar verder moet je ook niet overdrijven. In de meeste gevallen vormen die vrouwen vooral een gevaar voor zichzelf, niet voor de zorgverleners."

Juridische leemte

"Dit is ongetwijfeld een repressief beleid dat buitensporig is", zegt ook Jos Vander Velpen, advocaat en voormalig voorzitter van de Liga voor de Mensenrechten. "Deze cijfers zijn verbijsterend en ronduit schandelijk. Als patiënten herhaaldelijk, stelselmatig zonder gegronde reden, worden afgezonderd, kan dat zeker vallen onder onmenselijke behandeling volgens het Europees Verdrag."

Hoe dan ook zorgt het gebrek aan een wettelijk kader voor problemen. Tot op heden is de interne rechtspositie van de geïnterneerde personen onduidelijk. Zij  die in de gevangenis zitten, vallen onder de gevangeniswet. Zij die in forensische centra verblijven, vallen in principe onder de wet op de patiëntenrechten. Maar dat ligt moeilijk, want van pakweg een vrije keuze van behandelaar is in deze context geen sprake. 

Dus zit er voor de forensische centra niets anders op dan te improviseren. FPC Gent probeerde die lacune op te vullen met een lijvig huishoudelijk reglement. In Levanta krijgen de patiënten bij aankomst een brochure. 

Politiestaat

Gaat het over de werking van de forensische eenheid Levanta, dan valt vaak de naam van hoofdgeneesheer Jan De Varé. Een resem insiders, negen in totaal, wijzen hem aan als een problematische figuur. Niet alleen voor Levanta, maar ook voor de andere forensische afdelingen in Sint-Jan- Baptist. 

"Hij bepaalt alles", vertelt een zorgverlener. "Zijn aanpak lijkt op die van een politiestaat", vult iemand anders aan. "Hij duldt geen tegenspraak. Zijn mensen het niet eens met zijn beleid? Dan kunnen ze vertrekken."

Een andere goed ingelichte bron: "Mensen zijn bang voor hem. Feit is dat hij, zeker in Levanta, vrij spel heeft. Doordat er geen wettelijk kader is, kan hij met die vrouwen doen wat hij wil."

"Ons beleid is gestoeld op wetenschappelijk onderbouwde principes en werkt", benadrukt De Varé in een reactie. 

Sinds de opstart van Levanta zijn twee vrouwen doorgestroomd naar de minder streng beveiligde midsecurity-afdeling van hetzelfde centrum. Een derde vrouw, zonder wettelijke verblijfsvergunning, ging terug naar haar land van oorsprong.  

"Multidisciplinair overleg is cruciaal", gaat De Varé verder. "Ik heb absoluut geen probleem met kritiek of een andere visie. Maar die moeten wel wetenschappelijk gestoeld zijn."

Algemeen directeur Eddy Impens treedt hem daarin bij. "Onze hoofdgeneesheer wekt inderdaad soms weerstand op, maar dat is omdat bij hem de wetenschap centraal staat. Te veel zorgverleners gaan af op hun buikgevoel. Daar gaat hij terecht tegenin."

Onderzoek

Toch is ook de wetenschappelijke expertise van De Varé niet onbesproken. Zo was hij voorzitter van het college van gerechtsdeskundigen dat zich op vraag van het openbaar ministerie boog over de zogenaamde vampierenmoord, waarbij een man uit Vurste in 2014 zijn vriendin vermoordde omdat hij dacht dat ze een vampier was. 

Samen met zijn collega's, twee andere psychiaters en een psycholoog, oordeelde De Varé dat de dader toerekeningsvatbaar was. In een ongezien scherp vonnis oordeelde de rechtbank dat hun expertise onvoldoende wetenschappelijk onderbouwd was en dat er sprake was van een gebrekkige methodologie, tunnelvisie en feitelijke onjuistheden. 

De Varé zelf wenst niet te reageren op het vonnis, temeer omdat het openbaar ministerie in beroep is gegaan.

Minister van Justitie Koen Geens (CD&V) laat weten dat dit niet zijn bevoegdheid is, aangezien het om patiënten gaat die niet in de gevangenis maar in een psychiatrische afdeling verblijven. Justitie regelt ook enkel de interne rechtspositie van degenen die in de gevangenis verblijven. 

Minister van Volksgezondheid Maggie De Block (Open Vld) wil niet vooruitlopen op de feiten. "We zullen eerst de situatie in Zelzate laten onderzoeken door de bevoegde instanties. Sowieso spreekt het voor zich dat geïnterneerde patiënten recht hebben op kwaliteitsvolle, menswaardige zorg."

Voor eremagistraat Henri Heimans is het duidelijk dat moet ingegrepen worden in Zelzate. "Dit heb ik in geen enkele andere voorziening zien gebeuren. Dit soort onmenselijke praktijken kun je niet verantwoorden."