Minister Wopke Hoekstra leerde belangrijke lessen van zijn opa en oma

De recente schietpartij in Pittsburgh toont aan dat antisemitisme de realiteit van vandaag is. Online en offline neemt het ook in Nederland toe. Tachtig jaar na de Kristallnacht laat het zien dat we gezamenlijk tegen dit gif in de samenleving moeten blijven strijden. Dat is een strijd die voor velen wordt bepaald door ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog. Zoals het verleden ons altijd beïnvloedt, heeft het oorlogsverleden van mijn familie ook mij beïnvloed. Niet als trauma, maar wel als inspiratiebron.

Mijn grootouders van moeders kant brachten de oorlog door in gevangenschap, in een Japans kamp in Nederlands-Indië. En twee broers van mijn grootvader waren actief in het verzet. De een is gefusilleerd en ligt op de erebegraafplaats in Bloemendaal. De ander kwam om in Neuengamme.

Mijn grootouders Hoekstra, de ouders van mijn vader, hadden tijdens de oorlog Joodse onderduikers in huis. Dat was geen besluit dat zij op een dappere dag namen. Het ging terloops, met aarzeling. Er werden van hen daden van medemenselijkheid gevraagd, steeds iets groter, die zij niet wilden weigeren.

een kleine stap

Mijn grootvader was docent klassieke talen. Op een ochtend verscheen een van zijn leerlingen niet in de klas, de toegang tot de school was hem verboden. Omdat hij Joods was. Om wie hij was. Mijn grootvader begon hem na verloop van tijd thuis te doceren. Een kleine stap, want hij vond de jongen aardig en het ging maar om af en toe een les. Al snel kwam de vraag of mijn grootouders deze jongen een tijdje in huis konden nemen. Een iets grotere stap: mijn grootvader kende de jongen, en het was maar tijdelijk. Maar toch wat anders dan lesgeven. En niet langer zonder risico. Toen de leerling van mijn grootvader na een paar weken naar een ander adres vertrok, duurde het niet lang of er werd opnieuw een beroep op mijn grootouders gedaan. Een Joods echtpaar betrok de zolderkamer van hun rijtjeshuis. Dat was een fundamentele stap: het waren mensen die zij niet kenden, aan wie zij niets verplicht waren, en voor onbepaalde tijd. Natuurlijk waren ze bezorgd. Om de onderduikers, om hun eigen welzijn en dat van hun dochtertje, mijn tante. De vrees was vooral, vertelde mijn oma mij ooit, dat zij het zou verklappen. Probeer een peuter of een kleuter maar eens een geheim te laten bewaren.

de buren

Eén verhaal krijg ik niet meer uit mijn hoofd. Op een dag dronken mijn grootouders koffie bij de buren. De vraag die je in die jaren altijd over anderen stelde, maar nooit hardop, was: aan welke kant staan jullie? Mijn grootouders wisten dat niet van de buren. Tijdens het gesprek klonk het geluid van een kraan die werd opengedraaid – in het huis van mijn grootouders. Het gesprek stokte. De stilte was kort en oorverdovend. Die nacht konden mijn grootouders de slaap niet vatten, stel ik mij zo voor. Maar er stonden geen Duitsers voor de deur. En de dagen en weken daarop ook niet. Nooit spraken de buren over de opengedraaide kraan.

bewondering

Ik heb de geschiedenis van mijn grootouders aan beide kanten altijd met bewondering tot me genomen. Want, een beetje medemenselijkheid is makkelijk als het goed gaat, als je geld genoeg hebt en als je geen risico loopt. Het wordt een stuk moeilijker als je pech hebt in het leven. Als je weinig geld hebt, of als je grote risico’s loopt.

Wat betekenen de daden van medemenselijkheid van toen, nu voor ons? Het zijn natuurlijk geen vergelijkbare grootheden. Op het moment dat u en ik een euro in de collectebus stoppen, staat dat mijlenver af van kwesties over leven en dood. Maar toch stelt het leven je elke dag opnieuw de vraag: hoe doe je dat vandaag, in het welvarende Nederland van de 21e eeuw?

De Joodse filosoof Martin Buber betoogde dat de mens pas werkelijk mens wordt in relatie tot een ander – in de ontmoeting. Hij schreef over ‘de smalle bergkam waar Ik en Gij elkaar ontmoeten’. Dat ‘rijk van tussen’ zoals hij dat noemt, wijst voor toekomstige generaties een weg voorbij individualisme en collectivisme.

Ik geloof met Buber dat de Ik pas echt mens wordt in relatie tot de Ander.

onze kinderen

De afgelopen eeuwen is het gelukt de individuele vrijheden te bevechten op de overheid en op het collectief, en dat is een groot goed. Iedereen heeft in Nederland de vrijheid om te geloven en te zeggen wat hij denkt. Maar we zijn op een hyperindividualistisch punt in de geschiedenis aangekomen. Dus de vervolgvraag is: hoe streven we naar relaties en verbinding zonder daarbij iets af te doen aan individuele vrijheden.

We leren van voorbeelden uit het verleden. Mijn vrouw en ik proberen die lessen door te geven aan onze vier kinderen, met vallen en opstaan. Bijvoorbeeld door ze van jongs af aan te vragen: wat vind je er zelf van? Onafhankelijk in het leven staan en een ander oordeel dan de rest van de groep durven innemen, is ongelofelijk lastig, maar wel heel waardevol. Natuurlijk zijn er regels, maar we proberen ze te leren om ook altijd zelf te blijven nadenken. Zelfs als anderen, in de klas, in de buurt, of op straat, er anders over denken.

ander kind

We vragen ze ook: wat zou een ander kind daar nu van vinden? Stel je eens voor dat dit bij jezelf gebeurde? Omzien naar een ander komt neer op een verbinding maken, je verdiepen in de ander, die ander proberen te begrijpen. En natuurlijk modderen mijn vrouw en ik vaak ook maar wat aan, in de drukte van het moderne gezinsleven. Dus vraag mijn kinderen over twintig jaar maar niet wat er precies is blijven hangen. Maar het zijn toch kleine levenslessen, waarvan ik denk dat het belangrijk is dat we ze leren.

Een aantal jaar geleden ontmoette ik de Amerikaans-Israëlische Tal Ben-Shahar. Hij geeft les in geluk – het populairste vak dat ooit aan Harvard University is gegeven. Ben-Shahar noemt geluk the ultimate currency (‘de ultieme valuta’). Dat is als minister van Financiën natuurlijk even slikken, maar het is geen onlogische gedachte. Ben-Shahar ziet het helpen van anderen als een van de essentiële elementen voor een gelukkig leven. Hij citeert de filosoof Ralph Waldo Emerson die zegt: ‘It is one of the most beautiful compensations of this life that no man can sincerely try to help another without helping himself.’ (‘Het is een van de mooiste tegemoetkomingen van dit leven dat niemand oprecht een ander kan helpen zonder zichzelf te helpen.’)

Van medemenselijkheid worden we allemaal beter. Het leidt tot geluk, dankbaarheid en wederkerigheid. Het verkleint verschillen en tegenstellingen. In breder perspectief zorgt het voor meer saamhorigheid en cohesie in de maatschappij.

Mijn grootouders spraken niet vaak over de oorlog. Eén gesprek met mijn grootmoeder is mij bijgebleven. Ik vroeg haar naar de onderduikers, maar zij was toen dementerende, en kon zich er weinig van herinneren. Toen ik het haar vertelde, was ze even stil en zei daarna: ‘Dat hebben we dan misschien helemaal niet zo gek gedaan’.

overweldigd

De keuzes van toen, zijn vandaag niet aan de orde. Maar ook in het hier en nu maken we keuzes: hoe besteed je je tijd, aan wie en wat en waarom? Wat doen we met de tijd die ons gegeven is? Veel mensen kijken naar de wereld en raken overweldigd, overtuigd dat zij geen rol van betekenis kunnen spelen. Maar als we allemaal dat ene kleine stapje zetten, zetten we er samen zeventienmiljoen. Of, anders gezegd, met die beroemde wijsheid uit de Talmoed: wie één mens redt, redt de hele wereld.