Melders misstanden bij Defensie voelen zich niet veilig, blijkt uit onderzoek

Het is een bijzin in een lijvig rapport over sociale onveiligheid bij defensie: bij zes van de 92 meldingen van misstanden die de onderzoekscommissie kreeg, hebben betrokkenen zelfmoord gepleegd of een poging daartoe gedaan.

Mochten bevelhebbers bij de krijgsmacht al met de gedachte spelen om het zoveelste kritische rapport over hun organisatie in een diepe la te laten verdwijnen, dan zou die bijzin hun reden moeten zijn om het niet te doen.

Maandag presenteerde de commissie-Giebels, onder leiding van hoogleraar Ellen Giebels, haar rapport over de cultuur bij defensie die ervoor zorgt dat melders van misstanden vaak worden uitgestoten in plaats van op het schild gehesen. Belangrijkste conclusie: op dit moment is het verstandiger een eventuele misstand niet te melden. De gevolgen voor de melder zijn simpelweg niet te overzien.

De commissie werd ingesteld nadat drie militairen vorig jaar in de Volkskrant zeiden dat ze op de kazerne in Schaarsbergen structureel werden gepest en mishandeld en tijdens een ontgroeningsritueel werden aangerand. In een tussenrapportage concludeerde de commissie al dat defensie destijds ernstige fouten maakte bij een intern onderzoek naar de misstanden in Schaarsbergen. Zo werd een aantal gemelde zaken, zoals pesten en machtsmisbruik, niet verder uitgezocht en werden de melders onvoldoende beschermd. Met zelfmoordpogingen tot gevolg.

Om beter zicht te krijgen op de manier waarop binnen defensie met meldingen van misstanden wordt omgegaan, opende de commissie een eigen meldpunt. Sinds december zijn daar 92 meldingen binnengekomen die gingen over onder meer pesten, intimidatie, (seksueel) geweld, ontgroeningspraktijken, fraude, schenden van beveiligingsprotocollen, onbehoorlijk leiderschap en grensoverschrijdend groepsgedrag in Nederland en richting de lokale bevolking tijdens uitzendingen.

Tegengewerkt

Meer dan 70 procent van de meldingen betreft incidenten die zich in de laatste vijf jaar hebben voorgedaan of zijn afgewikkeld, of die nog altijd voortduren. ‘We vonden de aard en omvang van de meldingen stevig’, aldus voorzitter Giebels van de commissie. ‘Het zijn er ook veel in het licht van de vele mogelijkheden die er al zijn om binnen defensie te melden.’

Meldingen van misstanden worden vaak óf gebagatelliseerd – ‘Het is maar een geintje’ – of ze worden juist te formeel-juridisch benaderd, waardoor iedereen in een kramp schiet. Afhandeling gebeurt op een ‘stroperige, ondoorzichtige en escalatiegevoelige wijze’, aldus de commissie. Ook worden melders regelmatig geconfronteerd met ‘te lange behandeltermijnen, onduidelijke spelregels rondom het onderzoek en een gebrek aan objectiviteit en onafhankelijkheid van onderzoekscommissieleden’. De melders zeiden ook opvallend vaak dat de vertrouwelijkheid werd geschonden, en dat informatie bij collega’s of leidinggevenden belandde.

‘Het viel ons echt op dat melders angstig waren om hun verhaal aan ons te vertellen’, zegt Giebels. ‘Sommigen benaderden ons zelfs buiten het meldpunt om. Anderen haakten uiteindelijk af.’

Meer dan 75 procent van de melders die hun zaak eerder intern bij defensie aankaartten, zei tegen de commissie dat dit negatief voor hen uitpakte. Zij werden naar eigen zeggen via regels en procedures tegengewerkt, werden na hun melding buitengesloten of werden slachtoffer van een openlijke persoonlijke aanval. Ze werden soms als onbetrouwbaar en zwak weggezet en hun geschiktheid werd openlijk in twijfel getrokken.

Groepscultuur

Volgens de commissie is er binnen defensie een neiging ‘om leden van de eigen groep te beschermen, ook bij grensoverschrijdend gedrag, en collega’s die buiten de groep vallen negatief te bejegenen’. Leidinggevenden lijken daarbij regelmatig het verkeerde voorbeeld te geven, aldus het rapport.

Dat gedrag komt volgens de commissie voort uit de cultuur binnen defensie. ‘Defensiemedewerkers identificeren zich sterk met hun werk en de organisatie en zijn onderdeel zijn van een groepscultuur met hechte banden. Loyaliteit is een groot goed en belangrijk voor de taakuitvoering. Dit sterke punt van de organisatie heeft echter ook een keerzijde.’

Ook de manier waarop militairen carrière maken, werkt misstanden in de hand: defensiemedewerkers wisselen elke drie jaar van functie en zijn voortdurend bezig met een ratrace naar hogere functies. ‘We proefden dat het vooral de bedoeling is om tijdens je dienstperiode geen ‘gedoe’ te hebben’, zegt Giebels. En dat bevordert wegkijken. ‘Als we met de bril van sociale veiligheid naar dit systeem kijken, constateren we dat er louter nadelen aan zitten.’

Angst

Een groot deel van de melders zegt ernstige gevolgen te hebben ondervonden van het ongewenste gedrag bij defensie. ‘Zo geven zij bijvoorbeeld aan dat het heeft geleid tot grote spanningen in het gezin, dat zij psychisch of financieel aan de grond zitten of al jaren therapie volgen’, aldus de commissie. Wel benadrukt voorzitter Giebels dat er ook meldingen binnenkwamen die wél goed werden afgehandeld.

Een aantal defensiemedewerkers sprak tegenover de commissie van een angstcultuur. Volgens de commissie was er bij verscheidene incidenten inderdaad sprake van ‘aspecten van een organisatiecultuur die tot angst onder gemotiveerde en gekwalificeerde werknemers hebben geleid’.

De commissie had niet de opdracht om zich in de individuele zaken te mengen. Wel zagen de onderzoekers ‘schrijnende zaken, die ons ook aangrepen’. ‘We hebben ons afgevraagd of wij hier wat aan konden doen’, aldus de commissie. Ze doet een oproep aan defensie om naar een aantal van deze zaken opnieuw kritisch te kijken.