Fundamentalisme is geen ziekte

De salafistische prediking in het stadhuis van Genk beroerde de gemoederen, maar enkel omdat het op de Nederlandse televisie te zien was.

In dit land is het wachten op een televisie-uitzending om aandacht te krijgen voor de wijze waarop fanatici onze jongeren beïnvloeden. Over salafisme en fundamentalisme verscheen nochtans al heel wat verdienstelijk onderzoekswerk. Dat varieert van analyses van de inhoud van die overtuigingen tot metingen van hun populariteit. Uit dat laatste blijkt dat het geen marginaal verschijnsel is. Schattingen van de proportie fundamentalisten onder Belgische en Nederlandse moslims variëren van 34 procent tot 53 procent. We konden dus al langer weten dat er voor de boodschappen van fundamentalisten een groot en gretig publiek aanschuift.

Uiteraard hoorden we weer de stelling dat mensen gevoelig zijn voor fundamentalisme omdat zij zich niet aanvaard achten en geen volwaardige toegang krijgen tot onze levenswijze. Dat laatste willen die mensen nu net niet. In een onderzoek bij de Belgische bevolking uit 2016, verklaarde één op drie van de moslims dat zij niet houden van de westerse cultuur en zeden. Uit verschillende onderzoeken blijkt dat ongeveer vier op de tien moslims de islam incompatibel acht met de Westerse levenswijze.

Fundamentalisten willen wel worden aanvaard. Straathoekwerkers, journalisten en sociale wetenschappers hanteren dat begrip – 'aanvaarding' – alsof het gaat om een uitnodiging voor het verjaardagsfeestje van een populaire klasgenoot. Voor de betrokkenen heeft het een gewichtiger betekenis. Zelfs het afwijzen van muziek, het dragen van losse gewaden of ongelijkheid tussen man en vrouw, raken niet de kern. Het fundament van die voorschriften, de reden om ze te volgen, is de overtuiging dat God alwetend is, dat zijn voorschriften daarom veel beter zijn dan de wetten die mensen maken, ook al omdat zij veel beter aansluiten bij de enkel door God perfect gekende menselijke natuur. Daarom is het volgen van die voorschriften de sleutel tot het goede en gelukkige leven. Iedereen zou om bestwil aan die voorschriften moeten worden onderworpen. Dat zijn de overtuigingen waar het om gaat. Zij zijn voor ons onaanvaardbaar.

Fundamentalisme is in vele gevallen een oprechte, niet zelden intens beleefde overtuiging. Het is geen ziekte. Geen allergische reactie, geen reactie op werkloosheid. Het is opvallend dat mensen die zichzelf beschouwen als weldenkend, het meest elementaire respect voor een mening die afwijkt van de hunne maar niet kunnen opbrengen. Opvattingen die verschillen van de hunne, worden steevast beschouwd als het gevolg van een trauma. Ik zou bijzonder kwaad zijn mocht iemand me zeggen dat mijn atheïsme een reactie is op een ongelukkige jeugd. Waarom zouden fundamentalistische moslims niet beledigd zijn als hun diepste overtuigingen worden afgedaan als het product van slechte schoolresultaten en frustraties?

Babbeldemocratie

Het wordt steeds duidelijker dat de fundamentalistische overtuigingen niet de enige zijn die het leven in diversiteit bemoeilijken. De gebreken van de liberale consensus die het leven reduceert tot economie en emotionaliteit, worden steeds opvallender. Onderdeel van die consensus is het ontkennen van echte culturele verschillen. Aandacht voor dergelijke verschillen en hun gevolgen wordt meteen weggezet als racisme. Die houding is onderdeel van een meer omvattend ontkennen van echte tegenstellingen. Links tegen rechts... het zou allemaal achterhaald zijn. Sommigen geloven zelfs dat als men met z’n honderd of duizend gaat zitten delibereren, men wel tot een redelijk en voor iedereen aanvaardbaar besluit komt. Babbeldemocratie. We moeten dringend breken met die onzin willen we leefbare diversiteit een kans geven: weer aanvaarden dat er in de samenleving echte tegenstellingen zijn, incompatibiliteiten.

We kunnen hopen dat het fundamentalisme verdwijnt, maar onze omgang met diversiteit mag niet afhankelijk worden van vage hoop. De storende, onaanvaardbare opvattingen verbieden is onmogelijk. Hun verspreiding belemmeren is aangewezen, maar moeilijk. Voor elke propagandist die we het zwijgen opleggen, zijn er tien andere die het woord nemen. Het is overigens niet uitgesloten dat onze democratie bezwijkt onder het gewicht van een te grote heterogeniteit van opvattingen. Daarom moeten we heel koelbloedig de vraag stellen hoe we kunnen samenleven met mensen waarvan wij de fundamentele zingeving verwerpen en die onze fundamentele uitgangspunten minderwaardig achten. Hoe kunnen mensen die elkaar al snel beschouwen als vijanden, toch zonder al te veel geweld een samenleving delen? We dienen ons die vraag daarenboven te stellen zonder te rekenen op eensgezindheid of veel redelijkheid, beseffend dat politiek draait rond fundamentele tegenstellingen en conflict...  en dat democratie ook afhankelijk is van het discrete, slimme, niet-emotionele streven naar pacificatie.