Koerden snakken naar eigen land: "Wat ze in Bagdad hebben, hun macht, hun inkomsten, dat willen wij ook"

Om uit te leggen waar het Koerdische referendum in Irak over gaat, verwijzen ze in het oudste theehuis van Suleimaniya naar de ontstaansgeschiedenis van Israël. "Lees Menachim Begin. De opstand. Als je dat doet, begrijp je waar het hier over gaat."

Het is een van de stamgasten die dit zegt, Farhad Aziz Mohammed, 42 jaar, politiek onderzoeker. Hij zet zijn glas neer. Het lijkt misschien onlogisch om in Irak te dwepen met een voormalige Israëlische premier, maar de Joden en de Koerden hebben veel gemeen, stelt hij. "De Arabieren zijn onze vijanden."

Wanneer zijn werk het toelaat, drinkt Mohammed hier thee met de andere intellectuelen uit de stad. Theehuis Sha'ab ('Volk') is voor Suleimaniya wat Café de Flore ooit was voor Parijs. Mannen lezen de krant, spelen bordspellen en bespreken politiek, gezeten onder zwart-witportretten van Koerdische aartsvaders en -moeders. Al sinds 1950 is dit theehuis een bolwerk van verzet tegen generaties Iraakse overheersers.

Nu gaat het over het referendum. Mohammed zal stemmen voor een onafhankelijk Koerdistan. De uitbater, Bakr Hama Sharif, rent langs met glaasjes thee – keuze tussen veel of heel veel suiker. Hij glundert als hij hoort waar het gesprek over gaat. "Zo is het hier bedoeld!"

Onder de bezoekers van Sha'ab is er geen misverstand over de directe aanleiding voor het Koerdische afscheidingsstreven. Dit referendum is het laatste hoofdstuk in een hoogopgelopen ruzie over olie tussen de Iraakse hoofdstad Bagdad en de Koerdische regering in Erbil.

Oliegeld

Bagdad weigert al jaren om de Koerden de oliegelden uit te betalen waar zij stellen recht op te hebben. De Koerdische president Massoud Barzani besloot daarop om een deel van de olie achterover te drukken. Als represaille verlaagde Bagdad daarop de salarissen van Koerdische parlementariërs en ambtenaren met wel 70 procent. "Dit referendum is bedoeld om druk uit te oefenen op Bagdad", zegt Mohammed. "Wat ze in Bagdad hebben, hun macht, hun inkomsten, dat willen wij ook."

"Onze regering heeft geprobeerd met Bagdad over de salarissen te onderhandelen, maar dat ging niet goed", verzucht de man naast hem, die hier elke dag theedrinkt. Zijn auteursnaam is Amer Halabjey (45). Hij is dichter. Waarover dicht hij? "Over de liefde."

Maar voor Koerden is poëzie politiek. Amer dicht behalve over de liefde ook over Halabja. In 1988 kwamen in Halabja duizenden inwoners om het leven tijdens een gifgasaanval door het leger van de Iraakse dictator Saddam Hoessein. Daaronder twaalf van Amers familieleden. Behalve dichter is hij lid van de plaatselijke referendumcommissie. "Het referendum gaat ook over Halabja."

Het referendum vindt plaats in een Irak dat uit elkaar dreigt te vallen. Niet alleen de Koerden, met hun gevreesde peshmergastrijders, dromen van een onafhankelijke natie. Onder het bewind van IS probeerden soennieten in Irak zich eerder al tevergeefs af te splitsen. De milities van de sjiieten, de hashd al sha'abi, zijn steeds beter georganiseerd. Vooral dat laatste jaagt de Koerden angst aan. "We moeten de sjiieten voor zijn", zegt Amer. "We willen voorkomen dat de hashd al sha'abi ons overvallen."

Volgens de regering in Bagdad is de volksraadpleging 'onconstitutioneel'. De Iraakse premier Haider al Abadi waarschuwde deze week dat het Koerdische plan een 'deur van bloed' dreigt te openen aan de interne grens met de Koerdische regio waar de Koerden sinds 1991 een mate van zelfbeschikking genieten. Hij dreigt met militair ingrijpen als Koerdistan zich met geweld besluit af te scheiden.

Buurlanden Turkije en Iran zijn fel tegen het referendum, evenals Frankrijk, Groot-Brittannië en de Verenigde Staten, die een 'één-Irak-beleid' prediken als antwoord op terrorisme en Iraanse overheersing. Als het aan het Westen ligt, blijft Irak bestaan volgens de grenzen zoals die zo'n eeuw geleden door Europese diplomaten met een liniaal zijn getrokken. Slechts één internationale regeringsleider betuigde tot dusver zijn steun aan de Koerden: de premier van Israël, Benjamin Netanyahu.

Intern lijken de Koerden vrij eensgezind te staan achter Barzani. Serieuze politieke debatten vinden niet plaats. Op 'festivals' wordt de 'ja' voor onafhankelijkheid alvast gevierd onder strakke leiding van de Barzani-clan. Alleen aan de randen van de alsmaar uitdijende Koerdische regio – in Kirkuk, in de bergstreek Sinjar – vrezen etnische Arabieren, yezidi en Turkmenen voor de gevolgen van deze volksraadpleging.

De niet-nu-stem

Koerden zelf tonen zich alleen politiek verdeeld in Suleimaniya. Het verzet is niet groot. Je moet ervoor naar café Nali aan de rand van de stad. Hier geen traditionele thee en mannen die spelletjes spelen, maar hippe koffie en jonge vrouwen die met vriendinnen afspreken. Op een blauw loungebankje houdt parlementslid Rabun Maroof spreekuur. Maroof was tot dinsdag verbonden aan de partij Gorran ('Verandering'), nummer drie in de Koerdische regio, maar daar moest hij vertrekken omdat hij te kritisch is. Hij is betrokken bij de No4Now-campagne. Inderdaad: dit is geen 'nee'-campagne, alleen een campagne om het referendum 'niet nu' te laten plaatsvinden. "Wij zijn niet tegen een onafhankelijk Koerdistan."

Het bezwaar dat Maroof dan wel heeft? "De agenda van Barzani en zijn krijgsheren. Barzani is een tirannieke monarch." In november zijn er presidentsverkiezingen gepland in de Koerdische regio. "Barzani wil een ja gebruiken om zijn macht binnen de familie te houden. Dit referendum moet de corruptie en het falen van de regering-Barzani verbloemen."

Het is een analyse die wordt gedeeld door westerse denktanks zoals de International Crisis Group, adviseur van de VN en de EU.

Let op de grote woorden van Barzani, zegt Maroof. Het gaat nauwelijks over de olieprijs of gekorte salarissen. Het gaat over 'het grote Koerdische verhaal': Halabja, verzet tegen Saddam Hoessein, tegen IS. "Door zich op te werpen als veteraan, legitimeert Barzani zijn macht. Hij wil van Koerdistan een sultanaat maken. Wij zeggen 'nee' tegen dit politieke systeem. Barzani moet weg."

Zijn stem klinkt hard in het café. Krijgt hij hier geen problemen mee? Maroof glimlacht. "Ik ben vaak bedreigd. Maar ik ben relatief bekend. Ik zit in het parlement. Ik heb een Brits paspoort. Als ze me aanraken, geeft dat problemen." Er is een boek, zegt hij, dat je moet lezen om te begrijpen wat hier speelt. "Ken je Hannah Arendt? The Origins of Totalitarianism? Als je haar boek niet hebt gelezen en je ziet Barzani zo meteen spreken in het voetbalstadion, dan zou je kunnen denken dat hij gewoon een populaire president is."

In het voetbalstadion van Suleimaniya is 's middags een festival voor het referendum. Waar No4Now het stadion een week eerder niet vol kreeg, puilen de tribunes nu uit. Het grasveld staat vol. Mannen, vrouwen, kinderen, baby's, peshmerga in traditioneel kostuum. Meer dan tienduizend bezoekers. Een vrouwelijke spreekstalmeester geeft de koers aan: 'Ja voor het referendum.'

Hoog boven het stadion neemt president Barzani het woord. Zijn oude, lage stem verwelkomt 'de inwoners uit Halabja'. Hij benoemt 'de offers van de peshmerga'. "Dit is jullie resultaat. Een onafhankelijk Koerdistan. Wij nemen afscheid van Bagdad."

Het Koerdische volk leeft verspreid over Irak, Turkije, Syrië en ook Iran – in totaal wonen daar 35 miljoen Koerden. In elk van die landen vormen ze een minderheid, en in elk van die landen hebben ze zich verenigd in eigen nationale bewegingen. Iraaks Koerdistan geniet als enige sinds 2005 internationale erkenning als autonome regio binnen Irak. Onafhankelijkheid zou nog een stap verder gaan.