Maandag zijn de Eerste Kamerverkiezingen. Hoe werkt dat en wat staat er op het spel?
Voor het kabinet Rutte III staat maandag veel op het spel: 570 leden van Provinciale Staten kiezen de Eerste Kamer. De coalitiepartijen halen geen meerderheid in de senaat, maar de getrapte verkiezing maakt wel duidelijk of het kabinet straks aan één extra ‘partner’ genoeg heeft om lastige wetten door de Eerste Kamer te loodsen. Hoe werken de verkiezing van de Eerste Kamer precies?
Sinds wanneer wordt de Eerste Kamer door Provinciale Staten gekozen?
Dat is zo in de Grondwet van 1848 vastgelegd. Een grondwetswijziging in 1983 is van betekenis. Daarvoor werden senatoren voor een periode van zes jaar verkozen (na drie jaar werd de helft herkozen door de helft van Provinciale Staten-leden), sinds 1983 kent de senaat een zittingsperiode van vier jaar. De Eerste Kamer telt 75 leden. De getrapte manier van verkiezing maakt de Statenleden als het ware de kiesmannen (naar Amerikaans voorbeeld) voor de Eerste Kamer.
Heeft die Grondwetswijziging nog meer gevolgen?
Veel politicologen vinden van wel: ze heeft bijgedragen aan de politisering van de Eerste Kamer. De vierjaarlijkse verkiezingen van Provinciale Staten is steeds meer een tussenpoll voor het kabinet geworden. Vervolgens speelt de vraag op of dat kabinet in de Eerste Kamer op een meerderheid kan rekenen. Zo redde het kabinet Lubbers II dat net (38 zetels) en het kabinet Rutte I net niet (37 zetels).
Staat nu wel vast dat de coalitiepartijen VVD, CDA, D66 en ChristenUnie gezamenlijk in de Eerste Kamer geen meerderheid halen?
Omgerekend naar de uitkomst van de provinciale statenverkiezingen van maart, met Forum voor Democratie als de grote winnaar, komt de coalitie uit op 30 zetels. Maar dan: er zijn nog restzetels te verdelen. Dat komt omdat sommige partijen, zoals Denk, wel in de Provinciale Staten zijn verkozen, maar tóch stemmen tekort komen voor een eigen zetel in de Eerste Kamer. Dat komt omdat ‘stemwaarde’ een rol speelt bij de verkiezing van de Eerste Kamer (zie volgende vraag). Hierdoor staat de exacte zetelverdeling van de Eerste Kamer nog niet vast. Partijen zijn daarom al wekenlang achter de schermen doende met een soort ‘handjeklap’ om die zetelverdeling zo gunstig mogelijk te krijgen. Het kabinet kan er bijvoorbeeld belang bij hebben dat de uitslag het mogelijk maakt om alleen steun nodig te hebben van de PvdA om een wet door de senaat te loodsen.
Wat is die stemwaarde precies?
Niet iedere stem van ieder Statenlid telt even zwaar. Het aantal Statenleden (schommelt tussen de 39 en 55) is afhankelijk van het provinciale inwonertal. De waarde van een stem in een drukbevolkte provincie is meer dan in een provincie met een gering inwonertal. Zo zijn dus de uitkomsten van de 15 stembureaus niet één op één te vergelijken. Vijftien ja, want behalve in de twaalf provincies tellen ook nog de stemmen mee van Nederlanders die wonen op Bonaire, Saba en St Eustatius. Die drie eilanden gelden als gemeenten, maar zijn niet provinciaal ingedeeld. Ook weer in een getrapte vorm, via zogeheten kiescolleges, is er op de eilanden al in maart voor de senaat een stem uitgebracht. Van grote invloed is dit niet. Gezamenlijk opgeteld zijn de stemmen van die kiescolleges goed voor 0,11 zetels in de Eerste Kamer.
Levert de Eerste Kamerverkiezing wel eens een verrassing op?
Al was het maar omdat er wel eens iets fout gaat bij het stemmen zelf. In 2011 kon een Noord-Hollands Statenlid van D66 het rode potlood niet vinden, hij stemde met een eigen pen. De stem werd daarmee ongeldig en uiteindelijk leidde dat, na veel omrekenwerk, tot een extra senaatzetel voor de SP. Vier jaar eerder kostte het GroenLinks een senaatzetel na een vergelijkbare blunder van een eigen Statenlid. Wat ook niet altijd te voorspellen is: hoe gaan Statenleden van provinciale (niet landelijke) partijen stemmen? Datzelfde geldt voor het Noord-Hollandse Statenlid Robert Baljeu die door zijn eigen Forum voor Democratie is verstoten.