Opinie: Trump wordt geen recht gedaan
De vier overgrootvaders van de Franse president Emmanuel Macron vochten mee in de Eerste Wereldoorlog. Het verklaart wellicht waarom de president zo z’n best deed bij de herdenking van de wapenstilstand op 11 november, afgelopen zondag. Macron heeft ervoor gezorgd dat de herdenking iets extra’s en iets leerzaams kreeg. Na de herdenking begon het Vredesforum, een initiatief van Macron. Het Vredesforum is bedoeld om de internationale spanning te verminderen en de samenwerking tussen de naties te bevorderen. Bij de opening van het Vredesforum was de Amerikaanse president Donald Trump afwezig.
De Duitse bondskanselier Angela Merkel mocht het Vredesforum openen. Zij keek met het ene oog naar 1918 en met het andere oog naar 2018. ‘Het is makkelijker internationale organisaties af te breken dan ze weer op te bouwen’, zei ze. Ongetwijfeld dacht Merkel aan Trump, die veel kritiek op de NAVO, de Verenigde Naties en andere vormen van internationale samenwerking heeft. Andere regeringsleiders waarschuwden tegen nationalisme en nationale verdeeldheid, dezelfde kwalen waaraan Europa in 1914 zou hebben geleden.
Nader beschouwd lijdt het Vredesforum aan dezelfde kwaal als die het bestrijden wil. Het zaait verdeeldheid. De Franse soldaten uit de Eerste Wereldoorlog werden door Macron aan de goede zijde geschaard. Volgens Macron hadden zij ‘universele waarden’ verdedigd. ‘Dat is precies het tegenovergestelde van een volk dat alleen naar zijn eigen belangen kijkt’, zei Macron. Vervolgens deed hij een uitspraak die nog veel geciteerd zal worden: ‘Want patriottisme is het tegenovergestelde van nationalisme. Nationalisme is verraad daarvan.’
nationalist
Macrons woorden waren bestemd voor iedereen, maar allereerst voor Donald Trump, de grote afwezige. Indirect werd hij door de Franse president een nationalist genoemd. Op het eerste gezicht lijkt dat niet onredelijk. Trump begon zijn presidentschap immers met een rede waarvan de woorden ‘America First’ nog nagalmen.
De suggestie dat Trump een nationalist zou zijn, is niet zonder betekenis, want het nationalisme wordt vaak genoemd als een voorname oorzaak van de Eerste Wereldoorlog. Macron wekte de indruk dat Trump een nieuwe wereldoorlog dichterbij brengt.
Dat is niet zo handig van Macron. Niemand maakt vrienden door zichzelf aan de goede zijde te scharen, de kant van de patriotten en hun universele waarden, en de ander als een nationalist en een halve oorlogsstoker te bestempelen.
Het is bovendien de vraag, of het nationalisme werkelijk zo sterk aan de oorlog heeft bijgedragen als Macron zijn publiek geloven liet. In Duitsland en Frankrijk bestonden allerlei nationalistische organisaties, die een hoop lawaai maakten, maar weinig invloed hadden. Ze waren slechts de stem van een kleine minderheid. De betekenis van het nationalisme wordt vaak overschat, doordat de moord op de Oostenrijks-Hongaarse troonopvolger Frans-Ferdinand op 28 juni 1914, de aanleiding tot de Eerste Wereldoorlog, werd gepleegd door een Servische nationalist, Gavrilo Princip.
Maar een aanleiding is geen oorzaak. De regeringen in Parijs en Londen, in Berlijn en Sint-Petersburg moesten niets van het nationalisme hebben. Ze streefden hun nationale belangen na, net als Trump dat doet, op zijn manier. Het maakte hen niet tot nationalist, het maakt Trump niet tot nationalist.
Bovendien gaat Macron eraan voorbij, dat het nationalisme eerder een gevolg dan een oorzaak van de Eerste Wereldoorlog was. Door het uiteenvallen aan het einde van de oorlog van de drie keizerrijken Duitsland, Rusland en Oostenrijk-Hongarije ontstonden nieuwe staten, de zogeheten opvolgerstaten Polen, Tsjechoslowakije en Joegoslavië. Zij dankten hun ontstaan aan de overwinnaars van de oorlog, die in nationale zelfbeschikking geloofden. De overwinnaars, Frankrijk niet het minst, meenden dat elke natie het recht had op een eigen staat. Ze legden de kaart van Europa op de tekentafel en trokken de grenzen opnieuw.
half en slecht
De overwinnaars deden hun werk slechts half en daardoor slecht. Door de stichting van Polen, Tsjechoslowakije en Joegoslavië kregen zestig miljoen mensen een vaderland, maar verloren 25 miljoen anderen hun vaderland, zoals de Duitsers in Polen en Tsjechoslowakije en de Hongaren in Roemenië. Velen werden vermoord of verdreven. De achterblijvers ontwikkelden een sterk nationalisme, waar Hitler misbruik van zou maken. Hitler wenste de verstrooide Duitsers ‘Heim ins Reich’, waardoor de Tweede Wereldoorlog sneller naderbij kwam. Etnische zuivering en verdrijving van nationale minderheden in de opvolgerstaten hebben in en na de Tweede Wereldoorlog tot extreem geweld geleid. Ook de burgeroorlog in Joegoslavië van 1991 tot 1999 was een laat en zeer gewelddadig gevolg van de Eerste Wereldoorlog.
Het nationalisme van na de Eerste Wereldoorlog ging gepaard met oorlog, uitsluiting en geweld. Trump kan misschien veel verweten worden, maar het is niet terecht om zijn naam hiermee in verband te brengen. Het najagen van ‘America First’ is een milde vertoning vergeleken met de orgie van geweld in Midden-Europa vanaf 1918.
Volkenbond
Dat het na de Eerste Wereldoorlog opnieuw gruwelijk misging in Europa, was te mede te wijten aan de zwakte van de Volkenbond, een internationale organisatie die was opgericht om de vrede en de veiligheid te bewaren en een eind aan alle oorlogen te maken. De Volkenbond was een idee van de Amerikaanse president Woodrow Wilson, die er in 1919 de Nobelprijs voor de Vrede voor ontving. De Volkenbond verloor zijn kracht en geloofwaardigheid, doordat de Verenigde Staten uiteindelijk weigerden mee te doen. Zo konden Hitler en Mussolini even later hun gang gaan. Als Macron de Amerikaanse president de les had willen lezen, had hij hem daarop kunnen wijzen. <
