De superhelden van Stan Lee waren menselijk
Stan Lee is niet meer. De artistieke vader van een rist superhelden, met Spider-Man als vaandeldrager, stierf op 95-jarige leeftijd in Los Angeles. Maar de stempel die hij op de popcultuur drukte, is vandaag duidelijker dan ooit.
“Ik wilde de lezer laten voelen dat we vrienden waren, dat we een beetje eigen plezier met elkaar deelden, waar de rest van de wereld geen weet van had.” Dat vertelde Stan Lee in 2003 tegen de Los Angeles Times, over de periode in de jaren 60 en 70 waarin hij een rist iconische superhelden deed geboren worden. Superhelden die vandaag niet meer alleen bekend zijn bij een groepje outsiders, maar bij de grote massa. Denk aan Spider-Man. Denk aan X-Men. Denk aan The Avengers.
Een hele rist personages die vandaag grote sier maken in de bioscoop, maar zestig jaar geleden werden uitgedacht door de zoon van Roemeense immigranten.
Stanley Lieber, zoals op zijn geboorteakte stond, groeide op in The Bronx, en toonde een interesse voor literatuur – van pulpromans tot Shakespeare. Hij kwam in 1940 terecht bij Timely Publications, een comic-uitgeverij waar Captain America-bedenker Jack Kirby aan de slag was. Toen die naar een andere uitgeverij vertrok, kwam Lee aan het roer te staan. Hij bedacht een resem pseudoniemen om de indruk te wekken dat er een grote groep schrijvers voor hem werkte: de naam ‘Stan Lee’ zou uiteindelijk blijven plakken.
‘Ik wilde de lezer laten voelen dat we vrienden waren, dat we een beetje eigen plezier met elkaar deelden, waar de rest van de wereld geen weet van had’
Superhelden van vlees en bloed
Tijdens de oorlogsjaren moest de jonge redacteur zich bezighouden met het schrijven van teksten voor het Amerikaanse leger, maar na de oorlog bouwde hij de uitgeverij verder uit. In 1961 haalde hij Kirby terug naar Timely, inmiddels omgedoopt tot het nu iconische Marvel: samen bedachten ze The Fantastic Four en The Incredible Hulk. Een jaar later kwam Spider-Man, een creatie van Lee en Steve Ditko.
In de decennia die volgden, zou Lee’s neiging om zijn co-creators in de schaduw te zetten, nog tot lang aanslepende rechtszaken leiden. Ditko en Kirby verlieten Marvel eind jaren 60, verbitterd over een gebrek aan artistieke erkenning vanwege hun baas – die laatste zou in 1989 zelfs claimen dat Lee helemaal niet betrokken was bij de creatie van The Fantastic Four. Pas in 2014 kwam er een overeenkomst tussen Marvel en de erfgenamen van Jack Kirby; sindsdien wordt de naam van die laatste altijd in één adem vernoemd met die van Lee.
De creaties van Stan Lee deden hoe dan ook een nieuwe wind waaien door de wereld van de superhelden: de personages die hij uitdacht, waren menselijk, en hadden naast supertalenten ook kleine kantjes. “Personages van vlees en bloed, met een eigen persoonlijkheid”, vatte hij het samen voor The Washington Post. “Dat heeft elk verhaal nodig, maar comics hadden dat tot dan toe niet. Het waren altijd bordkartonnen figuren.”
Voor de komst van The Fantastic Four en hun Marvel-collega’s waren de verkoopcijfers van comic books al meer dan tien jaar in vrije val, onder andere omdat ze te braaf waren geworden. Maar het succes van Stan Lee en Marvel leidde de zogenaamde Silver Age voor superhelden in. Lee wilde zijn groeiende imperium verder uitbouwen, en niet alleen op papier. In de jaren 70 en 80 volgden de eerste tv-adaptaties van Lee’s creaties, zoals The Incredible Hulk, maar het duurde tot na 2000 vooraleer zijn helden ook in de cinema potten braken. Sinds het succes van de eerste Spider-Man- en X-Men-films, in de vroege jaren van het nieuwe millennium, is het Marvel-logo bijna een garantie geworden voor bioscoopsucces.
‘Elk verhaal heeft personages van vlees en bloed nodig, maar comics hadden dat tot dan toe niet. Het waren altijd bordkartonnen figuren’
Marvel-universum
Lee zelf was op dat moment al niet meer actief betrokken bij het superheldenimperium. Sinds de late jaren 90 was hij ‘voorzitter emeritus’, maar aan het succes van de eerste blockbusters hield hij financieel niets over, tot hij in 2005 een rechtszaak won van het bedrijf dat hij zelf groot maakte. Het leverde hem zo’n tien miljoen dollar (8,9 miljoen euro) op. Vier jaar later nam Disney voor een slordige vier miljard dollar (3,6 miljoen euro) Marvel over, om het bioscoopsucces van Lee’s superhelden naar een hoger niveau te tillen. Films als Avengers: Infinity War en Black Panther braken records aan de kassa. Tot nog toe hebben de Marvel-films meer dan 24 miljard dollar (21,4 miljard euro opgebracht).
Om maar te zeggen: de rest van de wereld heeft nu ook weet van het plezier dat Stan Lee met zijn lezers deelde. En de impact van het Marvel-icoon valt moeilijk te onderschatten: toen na The Fantastic Four en Spider-Man ook Doctor Strange en Iron Man werden geboren, kwam hij op het idee om superhelden uit de ene reeks te laten opdraven in verhalen uit een andere. De creatie van het Marvel-universum, zoals het nu succes geniet op het grote scherm, werd geboren op het papier van de comics die Lee uitgaf, verzon en redigeerde. Het is weinigen gegeven om zo’n grote stempel op de moderne popcultuur te drukken.
Dat de Marvel-patriarch niet over het eeuwige leven beschikte, lijkt overigens weinig te zullen afdoen aan de onsterfelijkheid die zijn creaties te lijken genieten. In 2019 komen er alvast nog drie Marvel-films uit die Lee’s nalatenschap in ere moeten houden: Captain Marvel wordt in mei verwacht, twee maanden later mogen de Avengers voor de vierde keer opdraven, en in juli moet Spider-Man opnieuw door de cinema zwieren. Al zal er ook één groot verschil te zijn met de eerdere Marvel-films: Stan Lee, die steevast een cameo maakte, zal er niet meer in te zien zijn.