|
Marcuse's
eendimensionale mens (1)
Aflevering
2: Nieuwe vormen van controle
Eendimensionaliteit
is er zowel in de samenleving (deel 1) als in het denken (deel 2)
maar er zijn alternatieven (deel 3). Op het vlak van de
eendimensionele samenleving bespreekt Marcuse eerst de nieuwe vormen
van controle.
De
technologie is erin geslaagd de slavernij comfortabel te maken
middels behoeftecreatie en bevrediging, terwijl het evengoed ten
dienste kon gesteld worden van de individuele vrijheid. De heersers
hebben zich het productieapparaat toegeëigend (2) en houden geen
rekening met individuele belangen. Wij moeten streven naar
economische, politieke of intellectuele vrijheid en "Het
feit dat dit alles niet realistisch klinkt is een aanwijzing niet
voor het utopisch karakter ervan, maar voor de geweldige krachten
die de verwerkelijking ervan tegenhouden." (3)
Onechte
behoeften worden ons opgedrongen: "'Onecht'
zijn die [behoeften] welke aan het individu worden opgedrongen door
bepaalde sociale belangengroeperingen die gebaat zijn bij zijn
onderdrukking: de behoeften die zware arbeid, agressiviteit, ellende
en onrechtvaardigheid laten voortbestaan. De bevrediging ervan mag
dan hoogst aangenaam zijn voor het individu (...)" ze
bestendigt de ellende. "(
) Dit soort behoeften bezit een
maatschappelijke inhoud en functie, welke bepaald worden door externe
krachten waarover het individu geen zeggenschap heeft. (
) toch
blijven ze wat ze oorspronkelijk waren: voortbrengselen van een
samenleving waarvan het voornaamste belang onderdrukking vereist. Het
overheersen van behoeften die onderdrukking in de hand werken is een
voldongen feit." (4) Echte behoeften daarentegen hebben te
maken met de bevrediging van levensbehoeften, zoals voeding, kleding
en onderdak. (5) "Voor ieder bewust levend mens, voor ieder mens
met een geweten, voor ieder mens met levenservaring, die het
heersende maatschappelijk belang weigert te accepteren als de hoogste
wet voor zijn denken en zijn gedrag, is de gevestigde orde van
behoeften en hun bevrediging een feit, waarover hij zich vragen
behoort te stellen vragen naar wat
echt en onecht is."
(6)
Echter,
zolang men gemanipuleerd en geïndoctrineerd wordt, kan men die vraag
niet beantwoorden. (7) Bevrijding wordt bovendien moeilijker naarmate
rationaliteit, productiviteit en techniciteit toenemen. Men moet
eerst weten dat
men in slavernij leeft vooraleer men zich kan pogen te bevrijden. "In
deze samenleving vereist het netwerk van sociale controle een
overweldigende behoefte aan productie en consumptie van overbodige
rommel; een behoefte aan afstompende arbeid terwijl daar geen
noodzaak meer voor bestaat; een behoefte aan een soort ontspanning
die op een aangename wijze dit afstompingsproces voortzet; een
behoefte om bedrieglijke vrijheden in stand te houden (...)."
(8) "Vrije verkiezing van de meester schaft noch de meesters noch de
slaven af." (9) "Kan men
werkelijk verschil maken tussen de auto als plaag en als comfort?"
(10)
"(
) één van
de hinderlijkste aspecten van de hoogindustriële beschaving [is] het
rationele karakter van haar irrationaliteit. Haar productiviteit en
haar doeltreffendheid; haar vermogen het comfort te vergroten en te
verspreiden, overbodige rommel tot voorwerp van behoefte en
vernietiging tot opbouw te maken" (11) - dit is vervreemding.
Edoch: "In de
huidige periode echter schijnt het netwerk van
technologische controle de redelijkheid zelf te zijn ten bate van
alle sociale groeperingen en belanghebbenden - en wel in zon hoge
mate, dat iedere tegenspraak irrationeel en iedere tegenwerking
onmogelijk schijnt."
(12)
De
technologische werkelijkheid van massaproductie en massadistributie "[is] in de
'privé-ruimte' binnengedrongen en heeft haar steeds kleiner
gemaakt."
(13) Maar aldus wordt het kritisch vermogen ondermijnd. (14) De
oppositie verstomt. (15) Er is een "ingrijpende
verandering van al onze denkgewoonten". (...) "Ze helpt
ideeën en doeleinden in overeenstemming te brengen met die welke
door het heersende systeem worden geëist, ze in het systeem een
plaats te geven en die welke niet met het systeem zijn te verenigen
af te stoten." (16)
De
manieren van protest worden door het systeem zelf geboden en aldus
onschadelijk gemaakt. "Eendimensionaal denken wordt systematisch
bevorderd door de bedrijvers van politiek en hun leveranciers van
massa-informatie. Hun terminologie wemelt van hypothesen die zichzelf
geldig verklaren en die, doordat men ze onophoudelijk herhaalt en
tegelijk alle andere mogelijkheden doodzwijgt, hypnotische definities
of decreten worden." (17) "De
samenleving weert rigoureus een bepaald soort oppositionele
handelingen en gedragingen; bijgevolg worden de begrippen die erbij
horen illusoir of nietszeggend." (18)
"De 'list der Rede' werkt, zoals zij al zo vaak deed, in het belang
van de heersende machten." (19) "De hoogindustriële samenleving begint het stadium te naderen,
waarin een verdere vooruitgang een radicale ommekeer zou vereisen
m.b.t. de ingeslagen richting en organisatie der vooruitgang." (20)
Er is een "historisch alternatief (
) voor een wereld
die voortleeft op de rand van een algehele wereldoorlog (
) Het
huidige verzet tegen dit historische alternatief vindt een stevige,
massale basis in de onderworpenen. Het vindt zijn ideologie in het
feit, dat het denken en handelen streng georiënteerd zijn op de
gegeven feiten. De status-quo - bekrachtigd door de prestaties van de
wetenschap en technologie, gerechtvaardigd door zijn groeiende
productiviteit - tart iedere transcendentie." (21) "Wanneer de volledig ontwikkelde industriële samenleving zich
geconfronteerd ziet met de mogelijkheid tot pacificatie op grond van
haar technische en intellectuele prestaties, sluit zij zichzelf af
voor dit alternatief." (22)
"Een
organisatie gericht op vrede verschilt van een organisatie gericht op
oorlog." (23) "Het
leven als doel verschilt kwalitatief van het leven als middel."
(24) Maar "Een kwalitatieve omwenteling houdt eveneens in
een omwenteling in de technische basis waarop deze samenleving rust"
(25)
(Wordt
vervolgd)
(J.B.,
7 januari 2022)
Verwijzingen:
(1)
Herbert Marcuse, De
eendimensionale mens. Studies over de ideologie van de
hoogindustriële samenleving,
uitg.
Paul Brand, 1968.
Oorspr.:
One Dimensional
Man - Studies in the Ideology of Advanced Industrial Society,
Beacon Press Boston 1964.
(2)
Pag. 21: "Tegenwoordig
doet politieke macht zich gelden door haar macht over het
gemechaniseerde productieproces en over de technische organisatie van
het apparaat. De regeringen van ontwikkelde en hoogindustriële
samenlevingen kunnen alleen dán zich handhaven en veilig stellen,
wanneer zij erin slagen de technische, wetenschappelijke en
gemechaniseerde productiviteit die ter beschikking staat van de
industriële beschaving op gang te brengen, te organiseren
en te exploiteren."
(3)
O.c., pag. 22.
(4)
O.c., pag. 24.
(5)
O.c., pag. 24.
(6)
O.c., pag. 24.
(7)
O.c., pag. 24.
(8)
O.c., pag. 26.
(9)
O.c., pag. 26.
(10)
O.c., pag. 27.
(11)
O.c., pag. 28.
(12)
O.c., pag. 28.
(13)
O.c., pag. 29.
(14)
O.c., pag. 30.
(15)
O.c., pag. 30.
(16)
O.c., pag. 33.
(17)
O.c., pag. 34.
(18)
O.c., pag. 35.
(19)
O.c., pag. 36.
(20)
O.c., pag. 36.
(21)
O.c., pag. 37.
(22)
O.c., pag. 37.
(23)
O.c., pag. 38.
(24)
O.c., pag. 38.
(25)
O.c., pag. 38.
|
