Een exclusieve disjunctie: godsdienstvrijheid of menselijke vrijheid

We kennen de beelden van op televisie: de tweede wereldoorlog is voorbij en in onze contreien begaan de verzetsstrijders gruweldaden jegens gewezen collaborateurs; vrouwen worden uitgejouwd en kaalgeschoren, mensen worden ondersteboven opgehangen, te pletter gegooid, verminkt, geëxecuteerd. Ook in een rechtsstaat blijkt niet veel nodig voor een toestand van volstrekte straffeloosheid: het volstaat kennelijk dat een meerderheid haar woede wil koelen en kiest voor de wraak, en de ordehandhavers kijken de andere kant op voor de duur van wat men dan de 'genoegdoening' noemt. Oog om oog, tand om tand: het is een principe dat ook in sinds oudsher gekerstende streken op alle begrip kan rekenen. Tenslotte steunt het hele rechtssysteem erop want het is de logica van schuld en boete, loon naar werk of voor wat hoort wat — de logica waarbij alle burgers zweren die zich hebben neergelegd bij het systeem van kopen en betalen dat onze levens regelt van voor de geboorte tot in het graf.

In een democratie ligt de wetgevende macht bij (de koning en) het volk dat zich laat vertegenwoordigen door het parlement, de uitvoerende macht is in handen van (de koning en) de ministers (en staatssecretarissen) en de rechterlijke macht ligt bij de magistratuur (— de hoven en rechtbanken). Het verlichte principe van Montesqieu zegt dat deze machten gescheiden moeten blijven: regeerders mogen zichzelf niet berechten want dat ware dictatuur. Maar alleen straffen garanderen de gehoorzaamheid aan de wetten: de geschiedenis leert ons dat zonder straffen, wetten belachelijke voorschriften worden en dat dan quasi alle burgers despotische trekken krijgen.

Edoch, de ordehandhaving faalt waar straffen niet langer afschrikken omdat zij niet kunnen tippen aan de gruwel van outlaws die hun eigen wetten opleggen. Criminele bendes danken hun succes aan het feit dat hun leden hun leiders gehoorzamen in weerwil van de wet omdat zij die leiders meer vrezen dan de arm der wet. Door hun meedogenloze vergeldingen maken misdadigers burgers tot hun handlangers en trekken zij zodoende de macht die de staat over de burgers uitoefent naar zich toe; zij nemen in het leven van de burgers de plaats in die toekomt aan de staat en het brave burgerschap dat geconstitueerd werd door middels sancties bekrachtigde wetten, maakt plaats voor het trouwe lidmaatschap aan de bende, samen met een onverschilligheid tegenover de staat en haar wetten. Het gedrag van de burger wordt niet langer gestuurd door de wet van de staat: het is de wet van de bende die bepaalt wat de gewezen brave burger voortaan verlangt, wil, denkt en doet.

We kennen de recente histories van leden van criminele motorbendes die op het matje geroepen worden maar die zwijgen als vermoord omdat zij effectief vermoord worden door hun leider als zij het aandurven om te spreken — wat immers wordt bestempeld als verraad. En op geen andere manier verwerven criminele bendes die zich Islamitische Staat noemen, Al Nusra of Boko Haram, hun macht over mensen die ooit burgers waren zoals u en ik: zij dwingen mensen middels afschrikwekkende straffen tot blinde gehoorzaamheid en zo instrumentaliseren zij hun slachtoffers, zo ontmenselijken zij hen.

Het moet gezegd dat ook de staat het gedrag van haar burgers stuurt maar dan wel met onder meer dit grote verschil dat althans in een democratie de wetten principieel door de burgers zelf worden gemaakt terwijl het denken en doen binnen de criminele bendes afgedwongen wordt met chantage door gewetenloze potentaten die sluw uit het vizier blijven.

Een staat die niet ten dode wil opgeschreven zijn, moet derhalve tot elke prijs vermijden dat zich groepen gaan vormen rond al dan niet geschreven regels of wetten welke met reële sancties bekrachtigd worden; zo niet laat zij toe dat de effectiviteit van de eigen wetten ondermijnd wordt. Dat immers is het geval waar bijvoorbeeld de sharia heerst of bendes die hun leden in het gareel houden middels geweld. Het is al erg genoeg dat bepaalde sekten erin slagen om staten te ondermijnen door met fantastische sancties het gedrag van hun 'gelovigen' te conditioneren. Tot die fantastische sancties behoren bijvoorbeeld de dreiging van de hel voor hen die zich niet aan de religieuze geboden houden: de straffen die deze sekten uitvoeren om hun wil door te drukken, omzeilen als het ware het verbod op het gebruik van fysiek geweld omdat het op de keper beschouwd niet gaat om lichamelijke folteringen. Religieuze leiders kunnen zich in extremis immers verdedigen met het argument dat hun leden tenslotte vrij zijn om hun verhalen over de hemel en de hel al dan niet te geloven en als zij ervoor kiezen om dat wél te doen, dan handelen zij in feite op dezelfde manier als dezen die zich onderwerpen aan de regels van het gokken of van eender welk ander spel.

Een aanpassing van de wet dringt zich in deze tijden op omdat het effect van niet-fysieke druk, marteling of straf niet langer kan gelijkgesteld worden met een irreële, onbestaande of ingebeelde straf: het is met zekerheid bekend dat psychische en sociale drukmechanismen zelfs meer effect kunnen sorteren dan lichamelijk martelingen, terwijl de wet op de godsdienstvrijheid deze noodzakelijke aanpassingen in de weg staat. De feitelijkheid vandaag is zo, dat despoten van allerlei allooi achter de zogenaamde wet van de godsdienstvrijheid dekking zoeken om ongestoord leden te kunnen werven en behouden; zij slagen er wonderwel in om die burgers af te snoepen van de staat, welke gevoeliger zijn voor psycho-sociale martelingen dan voor fysieke folteringen. Het sluiten van de ogen voor deze actuele problematiek of het onvermogen om deze gang van zaken te onderkennen, is fataal voor het voortbestaan van de staat waarvan de wetten tenslotte de ultieme garantie vormen voor de menselijke vrijheid.

(J.B., 28 september 2016)