Dat vraagt een groepje kinderen als ze hem zien aankomen. Ze lachen, want ze kennen het antwoord al. Menist zegt: ꞌkwart voor negenꞌ. Het is het gebruikelijke ritueel: Menist komt langsgelopen en de kinderen vragen: Menist, hoe laat is het? En iedere keer antwoordt Menist: kwart voor negen. Menist is namelijk doof. Hij merkt dat de kinderen iets vragen, maar hij hoort niet wát. Omdat hij teveel van kinderen houdt om geen antwoord te geven speelt hij het spelletje mee.   

Op een dag hebben de kinderen Menist tuk. Langs de weg wachtend verkneukelen ze zich al bij voorbaat. ‘Menist, Menist!’ Menist legt zijn hand om zijn oor om beter te kunnen horen. ‘Menist, daarginds ligt een haan in het water!’ ‘Kwart voor negen!’ antwoordt  Menist.

Menist, om volledig te zijn Isaac Menist, want dat is zijn naam, is van veel markten thuis. Hij werkt overdag op het kantoor van de coöperatieve zuivelfabriek een paar kilometer buiten het dorp en legt de dagelijkse afstand naar zijn werk te voet af. Menist heeft geen fiets, laat staan een auto. ‘Menist is procuratiehouder’ zegt mijn vader als hij ons na de oorlog het Menistverhaal vertelt. Maar wat een procuratiehouder is, weet een klein jongetje als ik natuurlijk niet. Op zaterdag loopt Menist niet naar zijn melk- en boterfabriek, want zaterdags is het sabbat en dan wordt er niet gewerkt.

Menist is ook bezoldigd journalist; hij is verslaggever van de plaatselijke Courant. Menist heeft ondanks zijn toenemende doofheid een fijn oor voor wat de mensen beweegt. Hij wikt en weegt de nieuwsfeiten en zorgt ervoor dat iedereen aan zijn trekken komt.

Vóór alles is Menist rabbi van de plaatselijke Joodse gemeenschap. Als een echte David zorgt hij voor het welzijn van de schapen van zijn Nederlands Israëlietische Gemeentekudde. Het mankeert er nog maar aan dat hij daarbij op de harp speelt. (Een grapje mag, want Menist heeft gevoel voor humor.) In 1888 bouwt hij als jonge rabbi mee aan de synagoge aan de Kwikkelstraat in mijn geboortedorp.

Kortom, ik overdrijf niet wanneer ik in nieuwnederlands jargon zeg dat Menist in zijn tijd een gezichtsbepalend persoon is in onze dorpsgemeenschap.

Kènnen wij Menist ook? Hoe ziet hij er uit? Waar woont hij? Heeft hij een gezin, een thuiskomen? Ziet hij welke gevaren er dreigen van over de grens, hier een steenworp afstand vandaan?

Laten we even kijken naar de eerste afbeelding die ik u laat zien. Het is een tekening van een tekening – en dáár is een tegeltje van gemaakt. De oorspronkelijke tekening is van de Winterswijker Piet te Lintum. Een goedbedoelende amateur heeft daar vervolgens een nieuwe versie van gemaakt die een welwillende tegelmaker tenslotte gebakken en van een laagje glazuur heeft voorzien. Het is een herdenkingstegel, vervaardigd ter gelegenheid van het 700-jarig bestaan van ons dorp.

In het midden staat de eeuwenoude dorpskerk. Die verbaast zich nergens meer over want hij heeft alles al gezien. De kerk speelt in dit verhaal verder geen rol en de Jood Menist heeft er natuurlijk so-wie-so geen boodschap aan. Nú gaat het mij om het huis rechts voor de kerk.  Dat is het huis van Menist. Hij heeft daar met zijn vrouw jarenlang gewoond; zijn twee zoons Max en Leo zijn er geboren. Je kunt  met recht en reden zeggen dat Menist in het hart van het dorp woont. Vlakbij de kerk en tegenover de notaris van wiens huis wij geheel links nog net een stukje kunnen zien. Achter de kerk en hier niet zichtbaar ligt het gemeentehuis waar alles wat een plaatselijke journalist interesseert wordt bekokstoofd. En rechts achter Menist zijn huis woont de scheerbaas (bij ons barbier genaamd) met klanten die al het dorpsnieuws onder een vergrootglas leggen. Als u links even over de lijst klimt, komt u bij het huis van meester Schultz, hoofd van de openbare lagere school.

Op het tweede plaatje, naar een schilderij van deze meester Schultz, dat ontroert door de onbeholpenheid waarmee het geschilderd is, zien we dan eindelijk Menist in hoogsteigen persoon. Hij draagt een klein baardje en een vlinderdasje. Op het hoofd een kalotje of een keppeltje, wat waarschijnlijker is. Gebruik een beetje je fantasie en je ziet hem instemmend knikkend uit de heilige schriften reciteren.

Op een zwarte dag in 1942 wordt Isaac Menist, samen met zijn vrouw en kinderen en met alle Joodse dorpsgenoten die niet zijn ondergedoken, door de bezetter opgepakt en weggevoerd naar Westerbork. Als mijn vader bij het vertellen van het Menistverhaal hier aangekomen is, zegt mijn moeder dat ze er jaren nachtmerries van heeft gehad. ‘Ze liepen hier voor het huis op de straat: Menist en z’n vrouw en ook de blinde Lehmann. Ze riepen om hulp, maar we konden niets meer voor ze doen. Het was te laat.’

In de annalen lezen we dat Menist van Westerbork naar Sobibor is gebracht. Aldaar op de leeftijd van 76 jaar overleden op 14 mei 1943. Die dag is ook zijn vrouw Carolina Menist-Schweiger, 70 jaar, omgebracht. Zoon Leopold, 39 jaar, stierf met vrouw en kinderen in het Poolse Oswiecim, 31 januari 1944.

Waarom dit verhaal? Ik kijk naar het tegeltje, naar het huis van Menist. Dat heeft tijdens de dagen van de bevrijding in 1945 (28 maart, Goede Vrijdag) een voltreffer opgelopen en is volledig verwoest. Nadat de brokstukken zijn opgeruimd is er een zandvlakte ontstaan waar wij, de dorpsjongens, mooi kunnen voetballen. Het is een verhaal uit mijn biografie.