De (blinde) pianist Nico Vancouver gaf op 4 maart 1993 een concert in centrum van Brussel tijdens de presentatie van mijn dichtbundel 'Het Lied van de Tempel', uitgegeven in Antwerpen. Ter dezer gelegenheid heb ik dan ook mijn schilderijen tentoongesteld. Nu, eergisteren zondag (27 september 2009) gaf Nico Vancouver een concert te Antwerpen, in volle zaal.
Deze namiddag kon u terloops kijken op de franstalige belgische tv(2) naar een film van mijnheer Baumann, gemaakt in 2005. Het cijfer voor de VS zou zijn dat er zowat 5000 tot 10 000 gewezen nazi's immigreerden naar de VS na de tweede wereldoorlog, een deel daarvan trouwens geruggesteund door de CIA. Herinner u de Koude Oorlog waarbij de nieuwe vijand de Sovjet Unie behelste, die men op alle manieren in discrediet moest weten te brengen. Daarvoor werden ze geholpen door nazi's, die amper enkele jaren voordien de joden hadden uitgeroeid, maar - zo zegt de film - er is een probleem geweest voor toenmalig chef van de CIA, en dat is dat dat probleem niet zozeer was dat ze nazi's waren, maar dat ze slechte spionnen zijn, want geleerd te doen en te buigen zoals iedereen. Dus niet even zoals inspecteur Columbo eens te gaan kijken of controleren wat er nu juist achter dat massafenomeen is gaan schuilen, met name de ontelbare misdadigers, dieven en moordenaars, maar desalnietemin ook nog de ontelbaren die onverschillig toekeken zonder te reageren, noem ze de gewillige beulen. Om het nog niet te hebben over het goud. Hoe dan ook heeft de Sovjet Unie de Koude Oorlog verloren. Een vertegenwoordiging van de literaire 'engelen' in Vlaanderen vooraleer die holocaust of WOII vindt men in de personen van G. Van Acker en J. Versou want volgelingen van het socialistisch realisme. "De Nieuwe Tijd" zal trouwens een werk publiceren van deze twee auteurs over "het socialistische realisme als wereldbeeld en scheppingsmethode van de vooruitstrevende kunstenaar." Jozef Versou verdedigt een strijdbaar idealisme waarin een documentaire betekenis verwekt wordt. "Proletariaat" (1939) is een onrijp en 'bombastisch' stylistische werk. De roman begint met een visioen en brengt het relaas van een staking die mislukt wegens onderkruiperij, uiteengejaagd door charges van de rijkswacht. Een schematisch beeld van stijl en inhoud vinden wij terug: "Het wachtwoord van 't stakingskomiteit getrouw, vereenigden de arbeiders elken morgen voor de fabriek om de onderkruipers met alle eerbewijzen te ontvangen. Wanneer dezen, onder de bescherming van een sterk geleide gendarmen, verschenen, brak een helsch rumoer los. <...> Om de geestdrift en de strijdlust der stakers wakker te houden werden dagelijks meetings ingericht, waar de leden van 't komiteit gloedvolle redevoeringen uitspraken. Meestal grepen nadien optochten door de wijk plaats, waaraan stakers, vrouwen en kinderen gezamelijk deelnamen. "Weg met de loonsverlaging! Weg met de tien ten honderd!" dreunde het in de straten." (J. Versou, "Proletariaat", Brussel, 1934, p. 169) Het boek heeft illustraties van Karel Vliegen. "De nieuwe reis naar Utopia" (1946) zal in het kader van een droom het beeld geven van een ideale maatschappij. Het werk is heel theoretisch opgevat. Uiteindelijk zal Versou in 1960 "De paradijsgang" schrijven. Dit is een zuiver politieke roman over socialisten en communisten uit de dertiger jaren. G. Van Acker leunt bij de ideeën van Versou aan. Hij zet zich af tegen de bourgeois-kunstenaars, en wij kunnen een gedicht hierover lezen in "Opstand" : "Verzadigd zijn zij van "het woord",/Das voor is, hol en ijl/En dat de lezers niet bekoort./Waar blijft de geest van Tijl?". Verder in het zelfde blad vindt men zijn politieke stellingen, ook verwerkt in poëzie: "Het Kapitalism' is een wreed en duister bos <...>". De proletarische literatuur kan als een dogma beschouwd worden, evenals het socialistisch realisme uiteraard. Kirpotine definieert het als volgt (in "La littérature soviétqiue au 15 ième anniversaire de la Révolution d'Octobre", in "La littérature internationale", 1933, nr.1): "Lorsque nous parlons de réalisme socialiste, nous avons en vue ce qui dans l'art représente le monde objectif, non seulement dans ses détails essentiels, mais encore dans toutes les circonstances fondamentales, et à l'aide de caractères typiques essentiels. Nous opposons le réalisme socialiste à l'idéalisme, au subjectivisme, aux illusions quelle que soit la forme sous laquelle ils se révèleront dans la littérature, à tout ce qui est faux et déforme la réalité". De notie van het socialistisch realisme in de literatuur zal evolueren tot een officiële konkretisering op het eerste congres van de Sovjet schrijvers in augustus 1934. Het voorzitterschap is in handen van Gorki. Hij had een zekere invloed op Lenin en ze onderhielden nauwe kontakten met elkaar. De theatergroep 'Wending' introduceert zijn werk, en "Het Vlaamsche Volk" zal zijn leven beschrijven (o.m. "In memoriam"), en volgens hetzelfde (KP-)blad is zijn dood te wijten aan : "Twee jaar geleden overleed Maxim Gorki, laf vermoord door de Trotzkystische agenten van de Gestapo. Gorki bleef klassetrouw tot zijn laatste ademtocht." ('Het V.V.', 35 juni 1938, p.4). Tussen 1928 en 1932 speelt Gorki geen vooraanstaande rol ; de ontmanteling van "De Vereniging van de Sovjet proletarische schrijvers" door Stalin is o.m. te wijten aan de invloed van Gorki. Hij plaatst zich echter op een breder perspectief dan de gewone definitie van het socialistisch realisme. In zijn rede tijdens het congres in 1934 beschrijft hij de evoluties van de mythes van een bourgeoiscultuur. "Wenn die Geschichte der Kultur von Marxisten geschrieben wird, haben wir berechtigte Hoffnung, uns davon überzeugen zo können, daB die Rolle der Bourgeoisie im ProzeB des kulturellen Schaffens stark übertrieben worden ist, besonders stark auf dem Gebiet der Literatur und noch mehr aud dem Gebiet der Malerei, wo die Bourgeoisie immer Arbeitgeber und damit auch Gesetzgeber war. <...> Die Kultur des Kapitalismus ist nichts anderes als ein System von Ausbreitung und Festigung der Macht der Bourgeoisie über die Welt und die Menschen, <...>" (H.J. Schmitt en G. Schramm) De Sovjet cultuur dient dan ook, volgens Gorki, om de bourgeoisdecadentie tegen te houden. Het socialistisch realisme is volgens hem een creatie, die de individuele capaciteiten van de mens zal vertolken. Naast Gorki treden eminente orateurs tijdens het congres op : Radek en Boekarin. Radek beschrijft het parallelisme tussen de bourgeoisliteratuur en een literatuur die hij "socialistisch" noemt. Zijn toespraak is aktueler en hij zal James Joyce bij voorbeeld rechtstreeks in een contra-revolutionaire politieke kontekst plaatsen. Boekarin zal een nog duidelijker doctrinaire bespreking geven. Hij zal "die Problematik der Qualität" uitdiepen en tevens de literatuur in een marxistisch kader plaatsen. Hij analyseert het concept van vorm en inhoud en vermeldt hierbij: "Die Fromen dichterischen Schaffens müssen die denkbar vielfältigsten und durch den groBen Stil oder die Methode des sozialistischen Realismus vereint sein." Het socialistische realisme onderscheidt zich volgens hem in het dialectisch materialisme "vor allem durch das Material der Kunst".
Kunt u mij soms even vijf hedendaagse russische schrijvers, mathematici en kunstenaars opsommen? Nee? O ja, extreem rechts... Bijna een eeuw geleden heeft men russische klassiekers evenals Guy de Maupassant voorgesteld aan ons peupelvolkse. Het verhaal "Het geluk" handelt over een rijk meisje, die haar familie en rijkdom verlaten heeft om met een boer te leven. Dat wordt gepubliceerd in de vlaamse linkse pers begin vorige eeuw, met op pagina zes een kritische analyse van de te lage inkomens van de boeren. Nu is dat zure melk na twee dagen, en zotte koeien.Vele verhalen gingen namelijk over de discrepantie tussen armoede en rijkdom. Zo handelt ook "Kermisdag" over de minstbedeelden. Het verhaal eindigt als volgt: "Hij was doodmoe. Hij ging op zijn oud ledikant liggen. En ongewild kwamen hem de woorden uit de Driestuivers-Opera in den zin: "Want ze maken wel ellende en armoe, maar zien, neen-dat kunnen zij niet." ("Het Vlaamsche Volk", 11 september 1937, p. 4) Een bestaand "arbeidersliteratuur" is in deze periode in Vlaanderen aanwezig. Schrijvers, die meewerkten aan diverse tijdschriften, ontmoetten zich in den duik voor de moffen. Men had het al over Gestapo-lui in de vlaamse linkse pers, stel u voor. Eén van de schrijvers is Geert Grub, die samen met Seuphor het tijdschrift "Het Overzicht" oprichtte. Hij was een dichter en een (sexueel) wereldhervormer. Zijn publicaties voor deze periode zijn schaars. Zijn belangrijk werk komt namelijk in 1946 als hij zijn proletarische roman "Lode Tendelle" publiceert. Het gaat over de eerste wereldoorlog en beschrijft het levensdrama van een verminkte. De reconstructie van de maatschappij is verwerkt in wat zij interpreteerden alszijnde een marxistische analyse. Van een degelijke techniciteit is er volgens ons geen sprake. Lode Zielens (1901-1944) is een Antwerpse 'populist'. Samen met Walschap en Roelants vormde hij het driemanschap, die het vlaamse roman gingen vernieuwen. De arbeider en de militant worden als figuren in het roman verwerkt en Zielens zal hierdoor invloed hebben op de "generatie-tussen-twee oorlogen". (E. Willekens) "Zijn stijl en zijn grammatika waren, begrijpelijk, niet steeds feilloos en het verwijt van systematische zwartgalligheid dat hem vaak is toegestuwd, zou verdiend zijn, indien zijn boeken niet meteen waren doortrokken van een warme liefde, een zuivere emotie en een oneindig medelijden om zoveel onverdiende ellende." (E. Willekens) Er zijn heel wat auteurs, die overtuigde vrijzinnigen en socialiserende opvattingen erop nahouden. Hun literair engagement is echter voor een groot deel allesbehalve als demonstratie- en propagandawerk te beschouwen, aldus getuigen. De meeste auteurs spreken zelfs nooit rechtstreeks over politiek. Is het om die redenen dat de kommunistische pers bijna nooit een kortverhaal publiceert van een Vlaming? Het zijn namelijk meestal gepubliceerde verhalen van franse en russische auteurs. En wat zei iemand mij, die het rechtsreeks meegemaakt had, welnu: " het ging meestal over vertalingen uit de Hollandse kommunistische pers". Nochtans duikt toen al de federalistische gedachte, maar een onkunde om dit te 'vertalen' naar literaire werken, laat staan kunstwerken. Paradox ook natuurlijk als men het heeft over een universele internationale (altruïstische?) gedachtegoed, en het Eigen-Bodem-Syndroom de boventoon krijgt. Ook toen al, zodat de geschiedenis zich herhaalt of hertaalt? Intellectuelen worden ook schaars, arbeiders (met politieke en syndicale strijd als voornaamste taak) zorgen voor het product, maar de kaders worden zowieso weggemaaid tijdens WOII. Ook een aspekt is het vlug publiceren van deze pers, meestal gemaakt op één dag tijd. Toen ook interessant is de "advertentie" over het tijdschrift "Das Wort", maandelijks tijdschrift voor letterkundige kritiek waar o.m. B. Brecht, W. Bredel. Th. en H. Mann aan meewerkten. Meer informatie en opvattingen worden niet gegeven. De kanalen zijn schaars, maar zullen van pas komen tijdens de oorlog. De verantwoordelijkheid voor de boekhandel "De Nieuwe Tijd" wordt gedragen door een koerier van de Komintern. Tevens spelen de politieke vluchtelingen hoofdzakelijk vanuit nazi-Duitsland, hier een rol.
"Als hij preciezer had geweten welke gevaren hem bedreigden, zouden zijn laatste levensjaren er alleen maar somberder door zijn geworden. Hoe dan ook, net zoals hij werd ook ik heen en weer geslingerd tussen hoop en vrees. Mijn stilzwijgen heeft geen scheiding tussen ons teweeggebracht. Zijn dood scheidt ons. Mijn dood zal ons niet verenigen. Zo is het; het is al heel mooi dat onze levens zo lang op elkaar waren afgestemd." Simone de Beauvoir, 'Het Afscheid' (LA CEREMONIE DES ADIEUX)
Dat is dus geen Barbusse, die op 28 april 1926 de leiding neemt van de literaire rubrieken in... "L'Humanité". Zoals reeds gemeld is hij tevens één van de oprichters van 'Clarté' en zal hierdoor invloed hebben op vlaamse groepen. In 1928 richt hij 'Monde' op en het leidingskomitee (nu heet dat redactie) van het blad bezit befaamde namen (Einstein, Gorki,...) met uiteenlopende ideeën. In het begin van de dertiger jaren zal aan de Gentse universiteit een diskussiegroep ontstaan die de artikels van 'Monde' bespreekt. 'De vrienden van Monde' verzorgen de uitstraling van het blad ; dat heette toen propaganda maken. 'Monde' houdt op te bestaan in 1935. Vanaf haar eerste nummer zal het blad haar absolute autonomie proclameren. Hierbij wordt vermeld dat het blad noch financieel noch ideologisch aan een partij gebonden is. In hetzelfde editoriaal wordt de wens uitgesproken om een proletarische literatuur naar voor te brengen. In zijn programma preciseert Barbusse dat hij de handenarbeiders dichter wil brengen bij de intellectuele arbeiders. Een ideologische strijd dient gevoerd te worden tegen de ideologie en de cultuur van de bougreoisie om te komen tot een "kollektieve kunst". Barbusse vermeldt echter niet veel de woorden "proletarische literatuur" ; hij verkiest de uitdrukking "art populaire". Hij staat eerder sceptisch ten opzichte van de ervaring van arbeidersschrijvers. "Son remplacement par un style "simple sans recherche", s'avérant bien vague, il ne reste plus qu'à reconnaître que chez l'écrivain révolutionnaire les deux termes sont séparés. L'écrivain ne se préocupe pas fondamentalement de littérature prolétarienne, c'est le révolutionaire qui fait cause commune avec le prolétariat. Barbusse si critiqué en 1930 pour cette formule venait de lancer l'idée qui allait faire le succès des rassemblements littéraires autour du parti communiste à partir de 1933-34." (J.P.A. Bernard) In 1930 is "De Vereniging van de Sovjet proletarische schrijvers" heel sterk en het wenst dan ook zijn invloed te verruimen op internationaal vlak. Het Kharkov congres in 1930 zal als doel hebben de suprematie van de Sovjet Unie op literair vlak te ontwikkelen. België is niet vertegenwoordigd terwijl afgevaardigden van 52 nationaliteiten wel aanwezig zullen zijn. "Monde" zal aangeklaagd worden op Kharkov omdat : "En résumé: "l'objectivisme apolitique et sans parti" de Monde l'a mené peu à peu à servir la politique d'un parti politique bourgeois déterminé, plus précisément la politique du parti radical-socialiste, au sein duquel se recrutent les principaux collaborateurs actuels de Monde." S. Gopner die de Kommunistische Internationale toen vertegenwoordigde, klaagt in deze lijn Barbusse aan van rechtse deviatie. De formulering van Kharkov assimileert namelijk de literatuur aan de revolutionaire strijd. "La littérature du prolétariat n'est rien d'autres qu'une arme de la lutte de classe. De là la question qui se pose du type original de l'artiste prolétarien. L'artiste prolétarien ne peut pas être un contemplateur passif de la réalité. Il est avant tout un homme de pratique révolutionnaire, par chaque acte de sa production il participe à la lutte libératrice de sa classe." ('La littérature de la Révolution Mondiale', november-december 1931) Eén van de principes van de Sovjet Unie was dat de mogelijkheid moest gegeven worden aan arbeiders te schrijven. In Vlaanderen zijn een aantal voorbeelden te vinden zoals o.m. Alfons Van De Maele (1874-1938), die de "werkman-dichter" genoemd werd. Enkele experimenten zijn waar te nemen in "Het Vlaamsche Volk", maar het is hier dan ook eerder een sporadische publicatie van een arbeidersgedicht dan een navolging van de richtlijnen. "Monde" stelde in haar manifest het volgende : "<...> une oeuvre ayant pour sujet la vie et les espoirs de la classe ouvrière prend place parmi celles de la littérature qu'on peut appeler dans ce pays et dans cette époque prolétarienne. C'est-à-dire que nous considérons comme impossible d'assigner exclusivement à la littérature de la Révolution un but de propagande politique." ("Monde", 5 décembre 1931) In 1937 wordt het verhaal "Vreemden" van Barbusse gepubliceerd in "Het Vlaamsche Volk". Het gaat hier eveneens om de 'politieke' ideeën, die het verhaal inhoudt en niet zozeer om de 'ketterse' betekenis van Barbusse bij voorbeeld. Volgend citaat geeft schematisch een beeld over het gepubliceerd verhaal. "Er is de wereld van het volk waarin de oorlog zich afspeelt, en daarboven staat de wereld der schoone huizen met deuren zoo stevig als deuren van brandkluizen en met keukens die schitteren als kapellen. Een andere wereld, een ander land, bewoond door vreemden met onbekende gezichten." (Het 'V.V.', 21 augustus 1937, p. 5)
"La gloire, astre tardif, lune sereine et sombre Qui se lève sur les tombeaux." Victor Hugo, 'Toute la Lyre.'
Belangrijk voor mij is eens na te gaan hoe het komt dat die ideologieën naar een zogenaamde ondergang 'evolueerden', te zinspelen op wat historische black outs wel kunnen inhouden. Met twee wereldoorlogen vorige eeuw, stel die die zich weerhielden een andere tijdskalender in te zien in de cosmologie. We leven volgens sommigen in 5070, jaar van het overlijden van mijn moeder, na zovele lijden: psychische evenals physische geleidelijke degradatie of aftakeling om tot de volledig destructie over te gaan, van haar lijf, van haar geest, van haar schoonheid, van haar vriendelijkheid en integer bestaan. Ze is vandaag (27 september 2009, om zes uur 's morgens) 'heengegaan'. Waar ze de laatste zes jaren van haar leven gedoemd was te leven in een kamertje in home, dat zowat de grootte had van een gevangeniscel, terwijl een (griekse) gigolo gaan lopen is met de erfenis van onze familie. Ze laat dus ook niks achter, zelfs geen huis, stel u voor, dan zwarte kwakende kraaien en een voor zich zelf meldende mentaal gestoorde "Van Gogh" na. Ze is geboren in 1922 onder de welschikkelijke naam Emilie Verplaetse. Algemeen voor deze periode kunnen we stellen dat het individualisme en het engagement in de literatuur besproken wordt in Vlaanderen, in middens waar niemand vat op had. De mogelijke intellectuele groepen die konden aansluiten bij een partij wensten meestal een behoud van eigen identiteit en totale onafhankelijkheid. Er was toen geen ondergang, dan wel oorlogen. Duidelijk is dat zelfs de eerder 'communiserende-anarchiserende' schrijvers en kunstenaars zich zelfs buiten een partij opstellen, vandaar allicht de mateloze machteloosheid. Want is 'democratie' in Vlaanderen gegroepeerd rond Sint-Michiels akkoorden zowat een eeuw later, stel u voor : de erfenissen zouden katholiek zijn & blijven, en als die 98% vreemden (?) niet katholiek zijn ondanks die almacht sinds vijf eeuwen, er ook nog protestanten zijn, en ook nog bouddhisten en uiteraard muslims, maar dat die 98% toch een kruis worden opgedrongen. Stel u voor. Mijn moeder is agnostisch, want ze heeft nooit de pretentie gehad alles te weten, laat staan te weten wat ze nooit gezien noch meegemaakt heeft. Tussen ' 40 en '45 was dat voor haar wenen, angst en honger. Ze leefde ondergedoken in dezelfde oorden waar er nu één de plak zwaait: David Susskind en C°. Rond het jaar van haar geboorte 1922 waren er toen reeds schrijvers zoals Johan Meyerlander, die zich op de zesde verdieping zonder lift zich helemaal terugtrekken van alles en schrijven in de trend van Baudelaire. Johan schrijft in "Het Roode Zeil" (15 maart 1920, p.50 en 56) het volgende: "De verfijnde, aan de algemeende niet-verfijning ontkomen, is de onbegrepen enkeling, en als dusdaning een vreemde. <...> Waar de maatschappelijke banden knellen en spannen, zoekt het opgejaagde hart naar een uitweg op vrij en schooner leven. En waar de harde bekommernissen van het bestaan soms, ondanks de rijkste verbeelding niet weg te jagen zijn, drinkt bijwijlen de dichter, of rookt opium, of neemt morfine, of zoekt in wellust en orgie zijn duizend - en - één nacht in den nacht van het steenharde aardsche." In deze periode vindt men overal namen in de katholieke pers, maar interessant zijn deze twee in "De Roode Vaan" : Henriette Roland Holst en Herman Gorter. H.R. Holst is regelmatig betrokken in aktiviteiten waarin ze over geëngageerde onderwerpen spreekt. Zij spreekt bij voorbeeld in 1922 samen met Jacquemotte en Hennaux over de toestand in de Sovjet-Unie. Ze schrijft zelfs in 1926 over de "klasse-filosofie" van Joseph Dietzgen in "De Roode Vaan". Het artikel prijst de "filosoof van het proletariaat", en geeft een korte schets over wat filosofie inhoudt. Dat is het enig artikel over filosofie dat wij terug vonden eigenlijk. Het literair werk van H.R. Holst komt echter niet aan bod en wordt niet besproken. De ideeën van H.R. Holst steunen expliciet op het werk van de prerafaelieten. Het anti-capitalisme van deze laatsten houdt een anti-industrialisme in. Ze verdedigen het eenvoudig handwerk, en er is bij hen een nostalgische liefde voor de middeleeuwen waar te nemen. H.R. Holst ziet de kunst door de eeuwen heen als een strijd tussen twee belangrijke principes: het ritmische en het naturalistische. Volgens haar is de kunst afhankelijk van de maatschappijbeweging. Ze verlangt naar een blijvende schoonheid, die volgens haar groeit in het menselijk bewustzijn. Dit bewustzijn (schoonheid) is dan een product van de samenleving en is o.m. een "wijze van zijn in de relatie tusschen mensch en de wereld". De kunstenaar is de schepper van deze schoonheid. Ze grijpt terug naar de filosofie van de Griekse Oudheid om de stelling te verdedigen dat het goede en het schone tot één woord moeten herleid worden. Ze verdedigt een zekere ethiek van de klasse in de kunst. "Het karakter der kapitalistische produktiewijze maakt het voor de burgelijke klasse psychologisch noodzakelijk hare motieven, de roerselen tot de daden die zij in produktieverhoudingen tot andere klassen begaat, onwaar voor te stellen, met huichelachtige schijn te omgeven, teneinde deze verhouding op zedelijke gronden te rechtvaardigen." (H.R. Holst, "Over de samenhang van etisch en aestetisch ideaal", in "De Nieuwe Tijd",1906, XI, p.390). Hier vinden we hoe dan ook de stelling van Marx, die zegt dat de materiële dominantie een rechtstreekse invloed heeft op de spirituele dominantie. H.R. Holst legt eerder het aksent op de sociale mens en inspireert zich op de beweging van de maatschappij. Zowel "l'art pour l'art" opvattingen, naturalisme als de verdediging van een "dienende kunst" vinden wij in heel haar theoretisch werk terug. Gorter brengt aan zijn kant de schoonheid in verband met "waarheid" zoals die door het "wetenschappelijk socialisme" kan worden verkregen. De grootste dichters zijn volgens hem Homerus, Dante en Shakespeare.Volgens Gorter hebben ze hun kracht aan het kennen van het leven in de maatschappij ontleend. Lange tijd is Gorter de dichter van "Mei" gebleven ; zijn sensitivistische Verzen zijn revolutionair, en hij verwachtte veel van de Russische revolutie. In 1926 publiceert "De Roode Vaan" 'De Wereld dageraad', uit 'De Wereldrevolutie'. Dit verhaal gaat over de 'heldendaden' en de 'hoopvolle' betekenis van de Oktoberrevolutie. Naast zijn politiek gekleurde werken schrijft hij tevens erotische lyriek en "een idealistische verwachtingspoëzie". In "Liedjes" schrijft hij over wanhoop, liefde, verwachting of in zijn eigen woorden uitgedrukt: 'lichaam', 'liefde', 'licht'. Gorter ontdekt niet dat de kunstenaar, eenmaal op het klassestandpunt van het proletariaat, een 'passieve spiegel' is. De aktiviteit van de kunstenaar vindt volgens hem als het ware toevallig plaats, namelijk in de werking die zijn kunst maatschappelijk heeft. Het gaat hier dus niet om een specifiek literair materiaal maar eerder om een aktiviteit buiten de wil om van de kunstenaar. Gorter probeert zijn objectivistische ontwikkelingsbeeld relatief te verweren door de ontkenning van een (dialectische) economische hoofdoorzaak in het maatschappelijk antagonisme. Algemeen kunnen wij stellen dat hij de "economische krachten" niet steeds als een gevolg van de ontwikkeling ziet maar af en toe ook van het creatief individu. "Dialektiek verschrompelt bij Gorter tot : nu eens dit, dan weer dat, tot wisselwerking uiteindelijk. Daarmee likwideert hij het voor dialektiek meest wezenlijke moment." (Y. Van Kempen)
