Kunt u mij soms even vijf hedendaagse russische schrijvers, mathematici en kunstenaars opsommen? Nee? O ja, extreem rechts... Bijna een eeuw geleden heeft men russische klassiekers evenals Guy de Maupassant voorgesteld aan ons peupelvolkse. Het verhaal "Het geluk" handelt over een rijk meisje, die haar familie en rijkdom verlaten heeft om met een boer te leven. Dat wordt gepubliceerd in de vlaamse linkse pers begin vorige eeuw, met op pagina zes een kritische analyse van de te lage inkomens van de boeren. Nu is dat zure melk na twee dagen, en zotte koeien.Vele verhalen gingen namelijk over de discrepantie tussen armoede en rijkdom. Zo handelt ook "Kermisdag" over de minstbedeelden. Het verhaal eindigt als volgt: "Hij was doodmoe. Hij ging op zijn oud ledikant liggen. En ongewild kwamen hem de woorden uit de Driestuivers-Opera in den zin: "Want ze maken wel ellende en armoe, maar zien, neen-dat kunnen zij niet." ("Het Vlaamsche Volk", 11 september 1937, p. 4) Een bestaand "arbeidersliteratuur" is in deze periode in Vlaanderen aanwezig. Schrijvers, die meewerkten aan diverse tijdschriften, ontmoetten zich in den duik voor de moffen. Men had het al over Gestapo-lui in de vlaamse linkse pers, stel u voor. Eén van de schrijvers is Geert Grub, die samen met Seuphor het tijdschrift "Het Overzicht" oprichtte. Hij was een dichter en een (sexueel) wereldhervormer. Zijn publicaties voor deze periode zijn schaars. Zijn belangrijk werk komt namelijk in 1946 als hij zijn proletarische roman "Lode Tendelle" publiceert. Het gaat over de eerste wereldoorlog en beschrijft het levensdrama van een verminkte. De reconstructie van de maatschappij is verwerkt in wat zij interpreteerden alszijnde een marxistische analyse. Van een degelijke techniciteit is er volgens ons geen sprake. Lode Zielens (1901-1944) is een Antwerpse 'populist'. Samen met Walschap en Roelants vormde hij het driemanschap, die het vlaamse roman gingen vernieuwen. De arbeider en de militant worden als figuren in het roman verwerkt en Zielens zal hierdoor invloed hebben op de "generatie-tussen-twee oorlogen". (E. Willekens) "Zijn stijl en zijn grammatika waren, begrijpelijk, niet steeds feilloos en het verwijt van systematische zwartgalligheid dat hem vaak is toegestuwd, zou verdiend zijn, indien zijn boeken niet meteen waren doortrokken van een warme liefde, een zuivere emotie en een oneindig medelijden om zoveel onverdiende ellende." (E. Willekens) Er zijn heel wat auteurs, die overtuigde vrijzinnigen en socialiserende opvattingen erop nahouden. Hun literair engagement is echter voor een groot deel allesbehalve als demonstratie- en propagandawerk te beschouwen, aldus getuigen. De meeste auteurs spreken zelfs nooit rechtstreeks over politiek. Is het om die redenen dat de kommunistische pers bijna nooit een kortverhaal publiceert van een Vlaming? Het zijn namelijk meestal gepubliceerde verhalen van franse en russische auteurs. En wat zei iemand mij, die het rechtsreeks meegemaakt had, welnu: " het ging meestal over vertalingen uit de Hollandse kommunistische pers". Nochtans duikt toen al de federalistische gedachte, maar een onkunde om dit te 'vertalen' naar literaire werken, laat staan kunstwerken. Paradox ook natuurlijk als men het heeft over een universele internationale (altruïstische?) gedachtegoed, en het Eigen-Bodem-Syndroom de boventoon krijgt. Ook toen al, zodat de geschiedenis zich herhaalt of hertaalt? Intellectuelen worden ook schaars, arbeiders (met politieke en syndicale strijd als voornaamste taak) zorgen voor het product, maar de kaders worden zowieso weggemaaid tijdens WOII. Ook een aspekt is het vlug publiceren van deze pers, meestal gemaakt op één dag tijd. Toen ook interessant is de "advertentie" over het tijdschrift "Das Wort", maandelijks tijdschrift voor letterkundige kritiek waar o.m. B. Brecht, W. Bredel. Th. en H. Mann aan meewerkten. Meer informatie en opvattingen worden niet gegeven. De kanalen zijn schaars, maar zullen van pas komen tijdens de oorlog. De verantwoordelijkheid voor de boekhandel "De Nieuwe Tijd" wordt gedragen door een koerier van de Komintern. Tevens spelen de politieke vluchtelingen hoofdzakelijk vanuit nazi-Duitsland, hier een rol.
"Als hij preciezer had geweten welke gevaren hem bedreigden, zouden zijn laatste levensjaren er alleen maar somberder door zijn geworden. Hoe dan ook, net zoals hij werd ook ik heen en weer geslingerd tussen hoop en vrees. Mijn stilzwijgen heeft geen scheiding tussen ons teweeggebracht. Zijn dood scheidt ons. Mijn dood zal ons niet verenigen. Zo is het; het is al heel mooi dat onze levens zo lang op elkaar waren afgestemd." Simone de Beauvoir, 'Het Afscheid' (LA CEREMONIE DES ADIEUX)
Dat is dus geen Barbusse, die op 28 april 1926 de leiding neemt van de literaire rubrieken in... "L'Humanité". Zoals reeds gemeld is hij tevens één van de oprichters van 'Clarté' en zal hierdoor invloed hebben op vlaamse groepen. In 1928 richt hij 'Monde' op en het leidingskomitee (nu heet dat redactie) van het blad bezit befaamde namen (Einstein, Gorki,...) met uiteenlopende ideeën. In het begin van de dertiger jaren zal aan de Gentse universiteit een diskussiegroep ontstaan die de artikels van 'Monde' bespreekt. 'De vrienden van Monde' verzorgen de uitstraling van het blad ; dat heette toen propaganda maken. 'Monde' houdt op te bestaan in 1935. Vanaf haar eerste nummer zal het blad haar absolute autonomie proclameren. Hierbij wordt vermeld dat het blad noch financieel noch ideologisch aan een partij gebonden is. In hetzelfde editoriaal wordt de wens uitgesproken om een proletarische literatuur naar voor te brengen. In zijn programma preciseert Barbusse dat hij de handenarbeiders dichter wil brengen bij de intellectuele arbeiders. Een ideologische strijd dient gevoerd te worden tegen de ideologie en de cultuur van de bougreoisie om te komen tot een "kollektieve kunst". Barbusse vermeldt echter niet veel de woorden "proletarische literatuur" ; hij verkiest de uitdrukking "art populaire". Hij staat eerder sceptisch ten opzichte van de ervaring van arbeidersschrijvers. "Son remplacement par un style "simple sans recherche", s'avérant bien vague, il ne reste plus qu'à reconnaître que chez l'écrivain révolutionnaire les deux termes sont séparés. L'écrivain ne se préocupe pas fondamentalement de littérature prolétarienne, c'est le révolutionaire qui fait cause commune avec le prolétariat. Barbusse si critiqué en 1930 pour cette formule venait de lancer l'idée qui allait faire le succès des rassemblements littéraires autour du parti communiste à partir de 1933-34." (J.P.A. Bernard) In 1930 is "De Vereniging van de Sovjet proletarische schrijvers" heel sterk en het wenst dan ook zijn invloed te verruimen op internationaal vlak. Het Kharkov congres in 1930 zal als doel hebben de suprematie van de Sovjet Unie op literair vlak te ontwikkelen. België is niet vertegenwoordigd terwijl afgevaardigden van 52 nationaliteiten wel aanwezig zullen zijn. "Monde" zal aangeklaagd worden op Kharkov omdat : "En résumé: "l'objectivisme apolitique et sans parti" de Monde l'a mené peu à peu à servir la politique d'un parti politique bourgeois déterminé, plus précisément la politique du parti radical-socialiste, au sein duquel se recrutent les principaux collaborateurs actuels de Monde." S. Gopner die de Kommunistische Internationale toen vertegenwoordigde, klaagt in deze lijn Barbusse aan van rechtse deviatie. De formulering van Kharkov assimileert namelijk de literatuur aan de revolutionaire strijd. "La littérature du prolétariat n'est rien d'autres qu'une arme de la lutte de classe. De là la question qui se pose du type original de l'artiste prolétarien. L'artiste prolétarien ne peut pas être un contemplateur passif de la réalité. Il est avant tout un homme de pratique révolutionnaire, par chaque acte de sa production il participe à la lutte libératrice de sa classe." ('La littérature de la Révolution Mondiale', november-december 1931) Eén van de principes van de Sovjet Unie was dat de mogelijkheid moest gegeven worden aan arbeiders te schrijven. In Vlaanderen zijn een aantal voorbeelden te vinden zoals o.m. Alfons Van De Maele (1874-1938), die de "werkman-dichter" genoemd werd. Enkele experimenten zijn waar te nemen in "Het Vlaamsche Volk", maar het is hier dan ook eerder een sporadische publicatie van een arbeidersgedicht dan een navolging van de richtlijnen. "Monde" stelde in haar manifest het volgende : "<...> une oeuvre ayant pour sujet la vie et les espoirs de la classe ouvrière prend place parmi celles de la littérature qu'on peut appeler dans ce pays et dans cette époque prolétarienne. C'est-à-dire que nous considérons comme impossible d'assigner exclusivement à la littérature de la Révolution un but de propagande politique." ("Monde", 5 décembre 1931) In 1937 wordt het verhaal "Vreemden" van Barbusse gepubliceerd in "Het Vlaamsche Volk". Het gaat hier eveneens om de 'politieke' ideeën, die het verhaal inhoudt en niet zozeer om de 'ketterse' betekenis van Barbusse bij voorbeeld. Volgend citaat geeft schematisch een beeld over het gepubliceerd verhaal. "Er is de wereld van het volk waarin de oorlog zich afspeelt, en daarboven staat de wereld der schoone huizen met deuren zoo stevig als deuren van brandkluizen en met keukens die schitteren als kapellen. Een andere wereld, een ander land, bewoond door vreemden met onbekende gezichten." (Het 'V.V.', 21 augustus 1937, p. 5)
"La gloire, astre tardif, lune sereine et sombre Qui se lève sur les tombeaux." Victor Hugo, 'Toute la Lyre.'
Belangrijk voor mij is eens na te gaan hoe het komt dat die ideologieën naar een zogenaamde ondergang 'evolueerden', te zinspelen op wat historische black outs wel kunnen inhouden. Met twee wereldoorlogen vorige eeuw, stel die die zich weerhielden een andere tijdskalender in te zien in de cosmologie. We leven volgens sommigen in 5070, jaar van het overlijden van mijn moeder, na zovele lijden: psychische evenals physische geleidelijke degradatie of aftakeling om tot de volledig destructie over te gaan, van haar lijf, van haar geest, van haar schoonheid, van haar vriendelijkheid en integer bestaan. Ze is vandaag (27 september 2009, om zes uur 's morgens) 'heengegaan'. Waar ze de laatste zes jaren van haar leven gedoemd was te leven in een kamertje in home, dat zowat de grootte had van een gevangeniscel, terwijl een (griekse) gigolo gaan lopen is met de erfenis van onze familie. Ze laat dus ook niks achter, zelfs geen huis, stel u voor, dan zwarte kwakende kraaien en een voor zich zelf meldende mentaal gestoorde "Van Gogh" na. Ze is geboren in 1922 onder de welschikkelijke naam Emilie Verplaetse. Algemeen voor deze periode kunnen we stellen dat het individualisme en het engagement in de literatuur besproken wordt in Vlaanderen, in middens waar niemand vat op had. De mogelijke intellectuele groepen die konden aansluiten bij een partij wensten meestal een behoud van eigen identiteit en totale onafhankelijkheid. Er was toen geen ondergang, dan wel oorlogen. Duidelijk is dat zelfs de eerder 'communiserende-anarchiserende' schrijvers en kunstenaars zich zelfs buiten een partij opstellen, vandaar allicht de mateloze machteloosheid. Want is 'democratie' in Vlaanderen gegroepeerd rond Sint-Michiels akkoorden zowat een eeuw later, stel u voor : de erfenissen zouden katholiek zijn & blijven, en als die 98% vreemden (?) niet katholiek zijn ondanks die almacht sinds vijf eeuwen, er ook nog protestanten zijn, en ook nog bouddhisten en uiteraard muslims, maar dat die 98% toch een kruis worden opgedrongen. Stel u voor. Mijn moeder is agnostisch, want ze heeft nooit de pretentie gehad alles te weten, laat staan te weten wat ze nooit gezien noch meegemaakt heeft. Tussen ' 40 en '45 was dat voor haar wenen, angst en honger. Ze leefde ondergedoken in dezelfde oorden waar er nu één de plak zwaait: David Susskind en C°. Rond het jaar van haar geboorte 1922 waren er toen reeds schrijvers zoals Johan Meyerlander, die zich op de zesde verdieping zonder lift zich helemaal terugtrekken van alles en schrijven in de trend van Baudelaire. Johan schrijft in "Het Roode Zeil" (15 maart 1920, p.50 en 56) het volgende: "De verfijnde, aan de algemeende niet-verfijning ontkomen, is de onbegrepen enkeling, en als dusdaning een vreemde. <...> Waar de maatschappelijke banden knellen en spannen, zoekt het opgejaagde hart naar een uitweg op vrij en schooner leven. En waar de harde bekommernissen van het bestaan soms, ondanks de rijkste verbeelding niet weg te jagen zijn, drinkt bijwijlen de dichter, of rookt opium, of neemt morfine, of zoekt in wellust en orgie zijn duizend - en - één nacht in den nacht van het steenharde aardsche." In deze periode vindt men overal namen in de katholieke pers, maar interessant zijn deze twee in "De Roode Vaan" : Henriette Roland Holst en Herman Gorter. H.R. Holst is regelmatig betrokken in aktiviteiten waarin ze over geëngageerde onderwerpen spreekt. Zij spreekt bij voorbeeld in 1922 samen met Jacquemotte en Hennaux over de toestand in de Sovjet-Unie. Ze schrijft zelfs in 1926 over de "klasse-filosofie" van Joseph Dietzgen in "De Roode Vaan". Het artikel prijst de "filosoof van het proletariaat", en geeft een korte schets over wat filosofie inhoudt. Dat is het enig artikel over filosofie dat wij terug vonden eigenlijk. Het literair werk van H.R. Holst komt echter niet aan bod en wordt niet besproken. De ideeën van H.R. Holst steunen expliciet op het werk van de prerafaelieten. Het anti-capitalisme van deze laatsten houdt een anti-industrialisme in. Ze verdedigen het eenvoudig handwerk, en er is bij hen een nostalgische liefde voor de middeleeuwen waar te nemen. H.R. Holst ziet de kunst door de eeuwen heen als een strijd tussen twee belangrijke principes: het ritmische en het naturalistische. Volgens haar is de kunst afhankelijk van de maatschappijbeweging. Ze verlangt naar een blijvende schoonheid, die volgens haar groeit in het menselijk bewustzijn. Dit bewustzijn (schoonheid) is dan een product van de samenleving en is o.m. een "wijze van zijn in de relatie tusschen mensch en de wereld". De kunstenaar is de schepper van deze schoonheid. Ze grijpt terug naar de filosofie van de Griekse Oudheid om de stelling te verdedigen dat het goede en het schone tot één woord moeten herleid worden. Ze verdedigt een zekere ethiek van de klasse in de kunst. "Het karakter der kapitalistische produktiewijze maakt het voor de burgelijke klasse psychologisch noodzakelijk hare motieven, de roerselen tot de daden die zij in produktieverhoudingen tot andere klassen begaat, onwaar voor te stellen, met huichelachtige schijn te omgeven, teneinde deze verhouding op zedelijke gronden te rechtvaardigen." (H.R. Holst, "Over de samenhang van etisch en aestetisch ideaal", in "De Nieuwe Tijd",1906, XI, p.390). Hier vinden we hoe dan ook de stelling van Marx, die zegt dat de materiële dominantie een rechtstreekse invloed heeft op de spirituele dominantie. H.R. Holst legt eerder het aksent op de sociale mens en inspireert zich op de beweging van de maatschappij. Zowel "l'art pour l'art" opvattingen, naturalisme als de verdediging van een "dienende kunst" vinden wij in heel haar theoretisch werk terug. Gorter brengt aan zijn kant de schoonheid in verband met "waarheid" zoals die door het "wetenschappelijk socialisme" kan worden verkregen. De grootste dichters zijn volgens hem Homerus, Dante en Shakespeare.Volgens Gorter hebben ze hun kracht aan het kennen van het leven in de maatschappij ontleend. Lange tijd is Gorter de dichter van "Mei" gebleven ; zijn sensitivistische Verzen zijn revolutionair, en hij verwachtte veel van de Russische revolutie. In 1926 publiceert "De Roode Vaan" 'De Wereld dageraad', uit 'De Wereldrevolutie'. Dit verhaal gaat over de 'heldendaden' en de 'hoopvolle' betekenis van de Oktoberrevolutie. Naast zijn politiek gekleurde werken schrijft hij tevens erotische lyriek en "een idealistische verwachtingspoëzie". In "Liedjes" schrijft hij over wanhoop, liefde, verwachting of in zijn eigen woorden uitgedrukt: 'lichaam', 'liefde', 'licht'. Gorter ontdekt niet dat de kunstenaar, eenmaal op het klassestandpunt van het proletariaat, een 'passieve spiegel' is. De aktiviteit van de kunstenaar vindt volgens hem als het ware toevallig plaats, namelijk in de werking die zijn kunst maatschappelijk heeft. Het gaat hier dus niet om een specifiek literair materiaal maar eerder om een aktiviteit buiten de wil om van de kunstenaar. Gorter probeert zijn objectivistische ontwikkelingsbeeld relatief te verweren door de ontkenning van een (dialectische) economische hoofdoorzaak in het maatschappelijk antagonisme. Algemeen kunnen wij stellen dat hij de "economische krachten" niet steeds als een gevolg van de ontwikkeling ziet maar af en toe ook van het creatief individu. "Dialektiek verschrompelt bij Gorter tot : nu eens dit, dan weer dat, tot wisselwerking uiteindelijk. Daarmee likwideert hij het voor dialektiek meest wezenlijke moment." (Y. Van Kempen)
Het tijdschrift "Opstanding" heeft Barbusse als medewerker, en sloot zich aan bij de groep 'Clarté'. De franse statuten werden overgenomen en vertaald, artikel drie zegt het volgende: "De groep "Clarté" wordt bestuurd door een Internationaal Leidingscomiteit, waarvan de zetel te Parijs is, en dat om ter plaatse van de aanvankelijke organisatie te huisvesten. Dat Comiteit is alleen gemachtigd om al de beslissingen aangaande de algemeene werking van de groep te nemen. Opdat de landelijkse secties (Art. VII) onderling dezelfde rechten zouden genieten, zal dat Internationaal Leidingscomiteit samengesteld worden in evenredigheid met de belangrijkheid der vertegenwoordigde landen." Van een "zuiver" marxistische groep en analyses kunnen we zeker niet spreken. De medewerkers van "Clarté" in Frankrijk zijn meestal dezelfde dan voor "L'Humanité", dit tot er een 'crisis' zal optreden in 1924 tussen de groep en de PCF. "Clarté" verzorgde toen meer gedocumenteerde en betere artikels over de russische kunst. Victor Serge is correspondent voor "Clarté" te Leningrad tussen 1922 en 1926. Hij verzorgt regelmatig kronieken over russische literatuur. Hij zal echter meer en meer een onafhankelijke optie nemen ten opzichte van de cultuuropvattingen van de partij. Hij schrijft zelfs tegen de groep "October", die proletarische schrijvers van Moskou samenbundelt. Parijanine, bij voorbeeld, schrijft ongeveer op dezelfde toon in "L'Humanité" als in "Clarté". Eén van zijn artikels geeft ons een duidelijk beeld over de aarzeling ten opzichte van cultuur en haar russische experimenten: "je me suis toujours défié je l'avoue, de ceux d'entre eux qui prétendaient n'être que des écrivains de classe, des auteurs prolétariens. Si l'on parvenait à me démontrer que Pouchkine et Tolstoï, que Flaubert et Verlaine sont des auteurs bourgeois, je comprends immédiatement le besoin d'une contre partie. Mais comme par auteurs bourgeois, j'entends les Scribe, les Augier et les Prévost, il ne me paraît pas désirable de leur opposer une littérature de classe qui vaudrait la leur." De verschillen in mening tussen de communistische vertegenwoordigers en de groep "Opstanding" zullen vanaf het begin duidelijk zijn. "De bezwaren tegen dit organisme werden onlangs geformuleerd in het anders zeer flink en belangrijk blad:"L'Ouvrier Communiste". Een op zich zelf staande groep van intellektueele revolutionairen, beweren onze tegenstanders - voor zoover dit woord hier gebruikt kan worden - kan alleen verwarring stichten: de plaats van de intellectueele strijdgenooten is in de Kommunistische Partij. Trouwens Clarté is een Fransche uitvinding en alles wat uit Frankrijk komt draagt den stempel der Fransche ideologie... "L'ideologie, aldus "L'Ouvrier Communiste" (qu'il ne faut pas confondre avec le réalisme idéaliste) dont la confusion est l'origine, est le caractère particulier, littéraire, politique et moral de tous les grands mouvements français."" (J.P.A. Bernard) "Opstanding" vervolgt om te vermelden dat de kwestie die hen bezig houdt een andere zijde heeft. Vele leden van "Clarté", zo wordt vermeld, spelen een rol in de andere revolutionaire organismen, doch anderen hebben bezwaren om zich aan te sluiten bij een partij. Dezelfde standpunten vinden we terug bij "Lumière". Roger Avermaete zal voor de groep de duidelijke scheidingen tussen de 'dwingende' politieke partij en de vrijheid in de kunst en de literatuur verdedigen. In zijn artikel "Société, Révolution et Révolutionaires", dat aanvangt met een citaat van Lunatscharsky verdedigt hij "l'indépendance de l'esprit" van Romain Rolland. De verdediging van Barbusse voor een partij vindt Avermaete nobel maar, volgens hem, is het niet de rol van denkers of kunstenaars om er zich toe aan te sluiten. Een stelling moet gekozen worden maar de steun aan een partij moet slechts voorlopig zijn en ondergeschikt aan de akties van de partij, aldus Avermaete. Parallel met deze stellingen worden diskussies gevoerd over het individualisme in de kunst en de literatuur.Aanleunend bij deze diskussie schrijft Karel van de Woestijne in "Het Roode Zeil" (oktober 1921, nr. 2, p.101): "Het thema komt hier op neer : met de Renaissancistische overlevering, die egocentrisch, neen, egotistisch is, moet het uit zijn, om weer te komen tot eene kunst der gemeenschap. Wat met dit laatste bedoeld wordt is echter nog niet recht duidelijk. Bedoelt de nieuwe kunst zich tot de gemeenschap te richten? Wil zij weêr volkskunst worden? Of wil zij de spreekbuis zijn van een gemeenschappelijk ideaal? Zal het - om het concreet voor te dragen - Conscience zijn, of Henriette Roland Holst? Helaas, hoe speet het Conscience, dat hij, voortgesleurd door zijn volkssukses, niet wat meer zorg kon besteden aan zijne kunst! En anderdeels, hoe ver staat de gestalte van Henriette Roland Holst nog boven de communistische goe-gemeente!" Hierop wordt o.m. geantwoord dat het antagonisme tussen Holst en Conscience, die K. van de Woestijne aanhaalde, gewoon niet bestaat.
Volgens J. Van Hamme hebben de meeste theaterstukken van zijn tijd een weinig artistieke waarde. Volgens hem is de synthese in het theater van groot belang: "La synthèse est la loi primordiale du théâtre. Elle règne sur le théâtre sous deux aspects différents: Extérieurement, par la synthèse des arts, intérieurement, par la synthèse de la vie." ("Lumière", oktober 1919, nr.3, p.46) Premissen worden gelegd maar van duidelijke analyses kunnen wij, volgens ons, niet spreken. Algemene concepten inzake theaterexperimenten worden naar voor gebracht. Een 'geëngageerde' keuze wordt dan gemaakt door H. Jacobowitz ("Lumière", oktober 1919, nr.3, p.48): "L'oeuvre théâtre doit ranimer le sentiment et le cerveau. Doit raser tout ce chiendent qui étouffe. Elle doit être une oeuvre de propagande, un appel de liberté à la conscience esclave. Image d'idéal droit, elle doit pénétrer de lumière et zélzer le cerveau des sillages lucides des hirondelles. Elle doit produire le printemps humain et créer ainsi l'évolution sociale. Et la révolution politique serait conçue par l'art non par le sang. Ah, si la belle et bonne jeunesse, idéaliste voulait se réunir pour réaliser cette grande Révolution Artistique!" "Lumière" verzorgt een speciaal nummer over Rusland. Zowel een artikel van Tolstoï over de vrijheid in het onderwijs als bij voorbeeld van L. Emié over russische muziek wordt gepubliceerd. Gedichten van Maïakovsky en Eli (Ilja) Ehrenbourg zijn in het nummer te vinden. Het tijdschrift "Signaux de France et de Belgique", eveneens gepubliceerd te Antwerpen, had deze dichters reeds een jaar eerder geïntroduceerd in Vlaanderen. Ilja Ehrenbourg was namelijk in het zelfde jaar naar Duitsland geëmigreerd waar ze, samen met Lissitsky, het tijdschrift "Wesjtsj" ("object") stichtte. Er verschenen drie nummers en het behandelde de object-kunstopvatting van het INChUK. Vergelijkbare stromingen konden er het woord voeren. Rusland had namelijk toen zijn plaats op het europese kunstleven ingenomen langsheen de tentoonstelling voor absctracte kunst te Berlijn (1922), die later naar Amsterdam ging. Met deze tentoonstelling werd een overzicht geboden van de moderne russische ontwikkelingen in de kunst.
"De ondergang van de Westerse beschaving is aangekondigd" maar het socialisme of het communisme wordt als "een nieuwe tempel" betiteld. Voor Seuphor zijn cultuur en politiek twee onverzoenbare begrippen. Hij schrijft in het tijdschrift 'Het Overzicht' van 1 december 1921, nrs.9-10, p. 73 : "Kultuur en politiek. Twee onverzoenbare begrippen: langs de ene kant veredeling van de geest ten bate van de maatschappij, van de mens; langs de andere kant opslorping van de energie in 'n dood lichaam, ten nadele van de geest die er nooit meer behoefte aan had, - juist hetzelfde proces als dat wat eigen is aan het geld, het welk de energie buiten de mens isoleert en, in het kapitaal, tot inertie herleid." De groep "Lumière" is tevens werkzaam als culturele 'avant-garde'formatie. Het tijdschrift werd door een achttal jongeren gesticht in 1919. Zij verklaren zich internationalisten en schrijven hierdoor in het frans : "Et l'INTERNATIONALE DE LA PENSEE "deviendra un jour une autorité assez forte pour prévenir les grandes injustices, pour se faire écouter des pouvoirs publics et pour participer à la réalisation harmonieuse de l'avenir meilleur."" H. Barbusse en R. Rolland speelden in deze beweging een vooraanstaande rol. "Lumière" beschouwt zich namelijk als de belgische sektie van de groep 'Clarté', die "s'adresse à tous les êtres qui, dans notre siècle de matérialisme, s'occupent encore des divines choses de l'esprit." De uitgeverij bleef bestaan na het verdwijnen van het tijdschrift in 1923; in 1925 werd een uitgeverscoöperatieve opgericht, die onregelmatig publicaties zal verzorgen tot 1933. Onder de uitgaven van "Lumière" vinden wij "Les Vaincus" van R. Rolland, een reeks grafische albums van Jan Cantré, Joris Minne en Henri Van Straten, alsmede de reeks "Visions" van Frans Masereel. Houtsneden krijgen een belangrijke plaats in de manier van opstelling in de beeldende kunst. Voor het merendeel zijn het werken, die vervaardigd zijn in het wit en het zwart. Tussen 1922 en 1925 verzorgt "Lumière" regelmatig tentoonstellingen. Op de tweede internationale tentoonstelling van de houtgravures krijgen vijfentwintig kunstenaars de gelegenheid hun werken te exposeren. De expositie is georganiseerd door "Lumière" en vindt plaats in de 'Cercle Artistique d'Anvers' van 19 februari tot 4 maart 1922. De belangrijkste plaats wordt toegekend aan Joris Minne, Jan Cantré en Henri Van Straten. Eveneens op de tentoonstelling aanwezig: werken van Felix Muller, Orlowski, Masereel en anderen. Feit is dat het blad dan de 'progressieve' stromingen in de kunst steunt. De nieuwe tendenzen worden bijvoorbeeld besproken en het academisme in de plastische kunst wordt verworpen. Zowel op politiek als op cultureel vlak wenst de groep "un monde nouveau. Un esprit nouveau."
De proletarische cultuur in de Sovjet Unie begin 20ste eeuw
De proletarische cultuur in de Sovjet Unie begin 2Oste eeuw is boeiend, maar bewogen. Op initiatief van A.V Lunatscharsky worden er proletarische organisaties voor culturele aangelegenheden in het leven geroepen. Het doel was een culturele revolutie uit te werken die de sociaal-economische hegemonie zou vervolledigen. Een radicale ommekeer op alle maatschappelijke gebieden werd nagestreefd. Bogdanov had de theoretische basis gelegd voor een niet orthodoxe proletarische cultuur. Hij definieerde die onafhankelijk van elkaar toegankelijke wegen tot een klasseloze maatschappij: de economische, de politieke en culturele weg. Bogdanov zette zich in voor een onafhankelijke 'Proletkult'. Lenin daarentegen wenst dat alle organisaties zich verenigen onder een centrale partijleiding. Dit meningsverschil werd sterker in 1920, toen Lenin Lunatscharsky tot de orde riep. Uiteindelijk zal Lenin in december van hetzelfde jaar bepalen dat de 'Proletkult' zich moet onderschikken aan het Narkompros. Het 'Proletkult' telde toen 450 000 leden en 15 revues. Deze cijfers dienen echter kritisch verwerkt te worden omdat o.m. vele intellectuelen zich 'vermomden' in de organisatie: "Cette puissance <Proletkult> n'existatit en fait qu'en façade. Le gouvernement soutenait le Proletcult car il l'aidait dans sa campagne d'alphabétisation. L'organisation était cependant nourrie de contradictions. De nombreux intellectuels hostiles en fait au bolchevisme camouflaient leurs opinions sous l'outrance verbale caractéristique des thèses du Proletcult". Bogdanov werd uit de leiding van de 'Proletkult' verwijderd om plaats te geven aan de communist Faidyck. Onmiddellijk na 1917 zette de 'Proletcult' haar systeem in de praktijk om. In 1918 werd overeenkomstig de richtlijnen van Olga Rosanoiva een onderafdeling voor industriekunst gevormd. De meeste vertegenwoordigers van de russische konstruktivisten ("Anti-Object beweging") traden binnen het INChUK toe als leden van de 'Proletkult'. De bedoeling was een brug te slaan tussen kunst en industrie waarbij het materiaal een nieuwe 'waarde' krijgt. De stijl wordt vervangen door techniek en de drie grondbeginselen van het konstruktivisme zijn: de scheppingsaktie, oppervlaktebehandeling en de konstruktie. "Alles wat we maken, wat we konstrueren is realiteit. Ik noem het beelden - niet in de zin van Plato - maar ik zeg dat deze beelden de realiteit zelf zijn...". Deze stroming en het suprematisme beheersten de russische kunstwereld tot 1930. Tevens rekenden in deze tijd het futurisme, dadaïsme en het kubisme af met de traditionele kunstopvattingen. De kunstenaars zoeken aansluiting bij het dagelijks leven, en de kunst wordt vanuit zijn ivoren toren 'verplaatst' naar de straat, parken, huizen, fabrieken, schepen, treinen,... . De agit-prop (Agitatie-Propaganda) rekent als revolutionaire kunstenaarsbeweging af met het kapitalisme. Het suprematisme of rayonisme met figuren als Goiucharova, Larniovo en Malevitsj, verdedigen een kunst die met de psyche en het visionair vermogen van de kunstenaar te maken had. Zij verschilden duidelijk in mening met de konstruktivisten omdat deze laatsten een eerder utilitaire visie op de kunst hadden. Zowel op architecturaal vlak alsook op het gebied van toneel werden ontwerpen en programma's uitgebouwd. Regisseurs als Meyerhold en Piscator verdedigden een revolutionair volkstoneel waarin decor en akteurs een exakte en expressieve "symbiose" vormden. Op het gebied van de pedagogiek en de wetenschap werden paktische gedachten uitgewerkt. Een unitaire arbeidsschool werd opgericht om de kinderen aan de nieuwe productievormen aan te passen. Vanaf 1918 krijgt de futurist Maiakovski een originele plaats in de literaire constellatie. De futuristen plaatsten tevens hun kunst in het belang van de revolutie. De formele aspekten zijn, voor hen, belangrijk. Tot 1924 is de culturele situatie verward en er treden diskussies op die in het verlengde van deze van Lenin en Trotsky zouden gebeuren want zij waren afzijdig tenopzichte van een proletarische cultuur die zich te veel zou centreren op theoretische schema's. De resolutie van het Centraal Komitee van 18 juni 1925 hield de politieke applicatie in van de diskussies van mei 1924. Een 'scepticisme' is waar te nemen bij de bolchevistische ideologen ten opzichte van één 'enkele' proletarische kultuur. Over literatuur wordt het volgende vermeld : "Le style nouveau sera créé par d'autres méthodes et on ne voit pas encore la solution de ce problème. Le parti doit par conséquent, se prononcer pour la libre concurrence des différents courants et groupes dans ce domaine <...>." De aanwezige politieke verantwoordelijken waren toen Boekarin, Radek, Lunatscharsky en Trotsky. Deze laatste schrijft in zijn boek 'Literatuur en revolutie': "L'art n'est pas un domaine où le Parti est appelé à commander. Il protège, stimule, ne dirige qu'indirectement. Il accorde sa confiance aux groupes qui aspirent sincèrement à se rapprocher de la Révolution et encourage ainsi leur production artistique. Il ne peut se placer sur les positions d'un cercle littéraire." Tot 1927-'28 krijgen de kunstenaars, die de Oktoberrevolutie verdedigden zonder zich daarom aan te sluiten bij de principes van de marxistische ideologie, hun plaats in de russische culturele aangelegenheden. Belangrijk is hierbij te melden dat gedurende de vier jaren, waarin Lenin de leiding had, er vier congressen bijeengeroepen werden. Ze waren bevoegd tot het nemen van besluiten, en speelden een belangrijke rol in de communistische meningsvorming. Daarentegen organiseerde de leider Stalin in 25 jaren tijd slechts drie kongressen. In 1924 wordt het trotskisme veroordeeld, en dit laatste krijgt een internationale ondersteuning. In 1928 wordt de invloed van Boekarin en de rechtse bolchevieken uitgeschakeld. Met het laatste 'Stalincongres' in 1935, wordt de Volksfrontpolitiek geproclameerd. Het belangrijkste evenement in 1928 is van politico-ekonomische aard maar het zal rechstreekse gevolgen hebben op de kultuurpolitiek. Met het vijfjarenplan is het de bedoeling alle energie in te zetten ten dienste van de opbouw van de USSR. De resolutie van 1925 wordt niet meer in aanmerking genomen, en "De Vereniging van de Sovjet proletarische schrijvers", gesticht in 1926, gaat langzamerhand de andere bestaande verenigingen opslorpen. "The only place for the true Soviet writer is in the ranks of our country's revolutionary working mass, wich is building socialism. He must straightway and unconditionally, without prolonged hesitation and the intelligentsia's self-analysis, roll up his sleeves and undertake with the poletariat and its Party the great joyful work of socialist construction; he must occupy a firm position in a sector of the cultural revolution, wich demands enormous strenght and lots of work." Dit citaat geeft duidelijk aan welke nieuwe conceptie verdedigd wordt. De periode van het 'eng' engagement neemt aanvang maar dit wil daarom niet zeggen dat met deze aanvang de culturele werken altijd een 'minderwaardige' waarde zullen hebben. In 1928 houden het konstruktivisme en andere progressieve (kunst)-stromingen op te bestaan. Het socialistisch realisme wordt als 'staatskunst' gepropageerd. Eenieder die aktief is in de kulturele produktie moet zich schikken naar deze uit de 19de eeuw overgenomen traditionele opvatting. In 1932 wordt "De Vereniging van de Sovjet proletarische schrijvers" opgedoekt. De invloeden van Boekarin en Gorki zullen hier een rol spelen. De stelling van het Centraal Komitee is het volgende : "Le C.C. constate que pendant ces dernières années la littérature et l'art ont atteint un grand développement quantitatif et ceci en résultat des importants succès de l'édification socialiste. Il y a quelques années, lorsque les éléments hostiles, particulièrement actifs au début de la NEP, exerçaient une influence considérable, tandis que les cadres de la littérature prolétarienne étaient encore faibles, le parti aidait par tous les moyens la crétaion d'organisations prolétariennes spéciales dans la littérature et dans l'art pour affermir les positions des écrivains prolétariens et des travailleurs artistiques. A présent, puisque les rangs de la littérature prolétarienne, ont eu le temps de s'élargir et puisque des écrivains nouveaux sont venus de l'usine, de la fabrique et du kholkhose, les cadres des associations littéraires et artistiques prolétariennes existantes sont devenus trops étroits et entravent le développement sérieux de la création artistique." De premissen tot het socialistische realisme zullen op het kongres van de Unie der Sovjet Schrijvers te Moskou op 24 oktober tot 3 november 1932 gelegd worden. We zullen dit aspekt later behandelen, om te begrijpen hoe een land bijna uitgeroeid de oorlog op het nazisme gewonnen heeft. Tot 1936 zijn er geen opgelegde richtlijnen maar het is dan ook door de verscheidenheid aan russische leiders hierin dat men zich als verdediger van de rechten van de kunstenaar zal opstellen, en deze van de joden.
